تفسير ابن وليد
اثـر ابـوجعفر محمد ( م 343 ق ) فرزند حسن بن ابى يزيد احمد بن وليد فقيه و مفسر معروف به شيخ القميين .
تفسير ابن وليد از جمله تفسيرهاى روائى است .
ابـوالعباس النجاشى آن را به واسطه از طريق استادش ابوالحسن على بن احمد قمى روايت كرده است .
مـضافا بر اينكه احاديث و روايات مفسر در كتب معتبر شيعه و تفسيرهاى روائى ذكر شده است از جـمـلـه كتب اربعه و كتاب الكامل فى الزيارات ابن قولويه و داوودى وى را در طبقات المفسرين خـود ذكـر نـموده است و نيز شيخ صدوق در مشيخه خود بيش از يكصد و چهل مورد از او روايت نقل كرده است و همچنين به وى بسيار اعتماد مى ورزيد.
منابع : تهذيب الاحكام , 6/42; تاسيس الشيعة , 332; جامع الرواة , 2/90; الذريعة , 4/249; رجال , ابن داوود, 304; رجـال , طـوسى , 495; رجال , نجاشى , 2/301; طبقات المفسرين , 2/118; الفهرست , شـيـخ طـوسـى , 184; مـعجم رجال الحديث , 15/206; مفسران شيعة , 82; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 259.
تفسير ابومنصور صرام
از ابومنصور صرام ( م ح 350 ق ) از متكلمين و از مفسرين اماميه .
تفسير صرام از جمله تفسيرهاى شيعى است كه به شيوه روائى تاليف گرديده است و در تفسير و تـاويـل آيـات قرآن كريم از روايات و اخبار خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته و تفسير نموده است .
شـيـخ طوسى مفسر را در باب الكنى در الفهرست ياد كرده است و او را از اجله متكلمين و از اهل نيشابور كه داراى رياستى بوده و مقدم بر همگان و نيز صاحب مصنفات از جمله تفسير قرآن كبير كه نيز تفسيرى است خوب معرفى كرده است .
سـپس در همانجا هنگام شرح حال ابن عبدك مفسر را بر مذهب بغداديين مى خواند مى نويسد ( و كـذلك ابومنصور الصرام على مذهب البغداديين و يخالفهما ابوالطيب الرازى ) و نيز در شرح حال مـفسر مى نويسد فرزند مفسر به نام ابوالقاسم را ملاقات نمودم كه فقيه بود و سبط وى ابوالحسن كه از اهل علم بود.
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/435; تاسيس الشيعة , 333; جامع الرواة , 2/419; الذريعة , 4/258; رجال , ابـن داوود, 405; الفهرست , شيخ طوسى , 221, 225; معجم الدراسات القرآنيه , 103; معجم رجال الحديث , 22/58; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 16; مفسران شيعة , 88.
آيات الاحكام (تفسير احكام القرآن ).
اثر شيخ امين ابوالحسن عباد ( م 350 ق ) فرزند عباس بن عباد طالقانى از علماى اماميه در عصر خويش و از وزراى ركن الدوله بويهى .
مفسر پدر صاحب ابن عباد وزير ديلميان است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى در بيان آيات احكام و فقه قرآن كـريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام و فقه قرآن كريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام القرآن ذكر نموده است و نيز سيد محسن امين در شرح حال وى مى نويسد: داراى مؤلفاتى است و از گفته سمعانى چنين استفاده مى گردد كه كتاب تفسير احكام قرآن وى بر اساس مذهب شيعى مى باشد.
ايـن تفسير شامل پانصد آيه از احكام قرآن كريم است كه مفسر به فقه و احكام قرآن كريم پرداخته است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/410; الذريعة , 4/234; معجم الادباء, 6/172; تاريخ قم , 8; معجم الدراسات القرآنية , 12; مفسران شيعه , 81.
تفسير ابن دؤل قمى
از شـيـخ احـمـد ( م 350 ق ) فـرزنـد مـحمد بن الحسين بن الحسن بن دؤل قمى از مفسران و متكلمين شيعه مؤلف مكثر مفسر ايرانى تبار.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در تفسير آيات قرآن كريم از اخبار و روايات ائمه اطهار و خاندان عصمت و نبوت (ع ) بهره گرفته است .
ابـوالـعـبـاس نجاشى تفسير مذكور و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش ابومحمد عبداللّه با دو واسطه روايت مى كند.
مـنـابـع : الاعلام , 1/208; اعيان الشيعة , 3/103; تاسيس الشيعة , 322; جامع الرواة , 1/63; الذريعة , 4/243; رجـال , ابـن داوود, 39; رجال , نجاشى , 1/232; معجم رجال الحديث , 2/258; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 44.
ثواب القرآن
مـفسر ابوعبداللّه محمد فرزند احمد ( م 358 ق ) عبداللّه بن قضاعة بن مهران الجمال صفوانى از علماى ايرانى تبار و محدثين اماميه .
وى از اجـله تلاميذ ثقة الاسلام كلينى ( م 329 ق ) بوده و همچنين از بعضى مشايخ كلينى داراى اجازه روايت مى باشد و نيز مفسر از مشايخ مفيد و ابوغالب زرارى و ابن نوح سيرافى است .
ابـوالعباس نجاشى مفسر را توثيق نموده از تفسير او ياد كرده و از وى به عنوان ( شيخ الطايفه ثقة فـقيه فاضل و كانت له منزلة عند السلطان ) ياد كرده است سپس علت احترام سلطان را از مفسر چنين ضبط كرده است كه يك روز مفسر با قاضى موصل در حضور ابن حمدان بحث امامت نمود كه منجر به مباهله گرديد.
پس از ترك مجلس دست قاضى كه به مباهله دراز شده بود ورم كرد و قاضى تب كرد و فرداى آن روز درگذشت .
ابـن نديم در الفهرست مى نويسد: ( در سال 346 ق با جمال صفوانى ملاقات داشتم او مردى بلند قامت و آقامنش بود و جامه هاى نيكوئى بر تن داشت ) تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
مـنـابـع : ايـضـاح الـمـكنون , 1/133; تنقيح المقال , 2/71; الذريعة , 5/19; رجال , نجاشى , 2/316; الـفـهـرسـت , ابـن نـديم , 247; الفهرست , شيخ طوسى , 159; فوائد الرضوية , 388; معجم رجال الـحـديـث , 15/8; معجم المؤلفين , عمررضا كحاله , 8/282; معجم الدراسات القرآنيه , 120; هدية العارفين , 2/42; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 238.
اعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم
تفسير الطارقية
از ابوعبداللّه الحسين ( م 370 ق ) فرزند احمد بن خالويه معروف به ابن خالويه .
از نحويين و شاعر و مفسر شيعى .
وى از مردم همدان است كه در مورد هواى لطيف تابستان و سرماى سخت زمستان موطن خويش اشعارى سروده است .
تـفـسير اعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم شامل تفسير و اعراب استعاذه و بسمله سپس سوره الحمد و بعد, از سوره الطارق تا پايان قرآن كه بيست و نه سوره است و جمعا سى سوره مى گردد مى باشد لذا آن را الطارقية نيز مى خوانند.
مفسر به اعراب آيات و كلمات قرآن كريم پرداخته و نيز اصول هر جرف را شرح داده و تلخيص آن و فـروع كـلـمـات را بيان داشته است و بعد غريب كلمات را با ذكر مصادر و منابع مفرد و جمع و تثنيه آن و هرچه كه نياز به اعراب باشد را توضيح مى دهد.
نـسـخـه هـاى مـتعددى از اين تفسير در دست مى باشد كه نسخه مورخه 500 ق در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا - كه در تفسير خود كنزالعرفان - نقل نموده است محفوظ است .
و نـيـز نـسخه مورخه 561 ق را صاحب رياض العلماء در اردبيل مشاهده نموده است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه هاى بريتانيا و اياصوفيا و ديگر كتابخانه ها موجود است .
اين تفسير ابتدا در 1360 ق در حيدرآباد و سپس در بيروت و تهران مكررا به چاپ رسيده است .
ابن خالويه تفسيرهاى ديگرى داشته است كه يكى از آنها به نام تفسير القراءآت يا تفسير البديع فى الـقـراءآت الـسبع كه موجود نيست و ديگرى تفسير المختصر فى شواذ القرآن كه ابتدا در آلمان و سپس در بيروت در 1986 م چاپ و مكررا افست شده است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/419; الاعلام , زركلى , 2/231; انباه الرواة , 1/324; البداية و النهاية 11/267; بـغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة , 1/529; الذريعة , 15/133; رياض العلماء, 2/23; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/71; طبقات المفسرين , داودى , 1/148; العبر, 2/356; الفهرست , ابن نـديـم , 92; لـسان الميزان , 2/267; معجم رجال الحديث , 5/231; رجال , علامه حلى , 53; رجال , نـجـاشـى , 1/188; مفسران شيعه , 84; النجوم الزاهرة , 4/139; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 105; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/178; نامه دانشوران , 1/491.
غريب القرآن
از شيخ ابوالحسن على ( زنده در 377 ق ) فرزند محمد عدوى شمشاطى از علماى شيعه در عصر خويش , اديب و نحوى مفسر.
وى از مردم شهر شمشاط است كه ياقوت حموى آن را واقع در سرزمين شرق شط فرات مى خواند و ابن نديم آن را از شهرهاى مرزى ارمنستان ياد كرده است .
وى نـخـست معلم ابوتغلب بن ناصرالدوله و برادرش بود سپس نديمشان گرديد ابن نديم هنگام تـالـيـف الـفهرست در ( 377 ق ) مى نويسد كه وى هنوز در قيد حيات است و او را شعارى داراى محفوظات بسيار و روايات زياد نقل كرده است .
ابوالعباس نجاشى بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را كه مجاز به روايت آنها مى باشد ياد كرده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه ادبى است كه به تفسير كلمات و آيات غريب و مشكل قرآن كريم پرداخته است .
مـنـابع : الاعلام , 4/335; الذريعة , 16/48; رجال , نجاشى , 2/93; الفهرست , ابن نديم , 254; معجم البلدان , 5/293; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 203.
تفسير ابوعلى فارسى
اثـر ابـوعلى فارسى حسن ( ف 288 - بغداد 377 ق ) فرزند احمد فسوى نحوى معروف به ابوعلى فارسى از نحويين و مفسرين شيعة .
شيخ طوسى در تفسير خود التبيان از تفسير مفسر نقل كرده است .
همچنين در ساير تفسيرهاى شيعى از تفسير وى كه بر مذاق ادبى و نحوى است نقل شده است .
از ايـن كـتاب كه تفسير اصلى ابوعلى فارسى است نسخه اى وجود ندارد ولى وى سه تفسير ديگر دارد كـه يكى الحجة فى القراآت است كه در آن اساس و كيفيت قراآت هفت گانه قرآن را بحث و تـحـلـيل نموده و نسخه هاى متعددى از اين كتاب در كتابخانه هاى هندوستان و عراق و تركيه و مـصـر موجود است و ديگرى اعراب القرآن مى باشد كه در مورد اعراب آيات و لغت و نحو و تفسير آيـات قرآنى بحث نموده و از اين كتاب - طبق فهرست كتابخانه الخديويه مصر - يك نسخه در آن كتابخانه وجود دارد.
سـومـى بـه نام الاغفال است كه نام كامل آن ( الاغفال فيما اغفله الزجاج من المعانى ) و تفسيرى است به شيوه زجاج و در ذكر كمبودها و غفلت هاى او در تفسيرش .
از ايـن كتاب نسخه هاى متعددى در دست است كه از جمله نسخه كتابخانه قاهره كه در فهرست مخطوطات آن ذكر گرديده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى هرسه تفسير اخيرالذكر را مورد توجه و معرفى قرار داده است .
ابـوعلى فارسى كتاب ديگرى در نحو و به نام عضدالدوله ديلمى نوشته است كه اسم آن الايضاح و التكمله مى باشد.
مـنابع : الاعلام , 2/179; الارشاد, ياقوت , 3/9; الامتاع و المؤانسة , 1/131; انباه الرواة , 1/273; تاريخ الادب الـعـربـى , كارل بروكلمان , 2/190; تاريخ بغداد, 7/275; بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و الـنـحاة , 1/496; الذريعة , 4/255; رياض العلماء 1/211; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/88; مـعـجـم الادبـاء, 7/232; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 24; مفسران شيعه , 83; مـيـزان الاعـتـدال , 1/480; الفهرست , ابن نديم , 69; النجوم الزاهرة , 4/151; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 83; وفيات الاعيان , 2/80; نزهة الالباء, 387.
تفسير كبير صدوق (تفسير الجامع الكبير).
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( م 381 ق )فرزند على بن الحسين بابويه قمى معروف به صدوق , شيخ فقهاى اماميه و از مفسرين شيعه .
ابـن بـابـويـه بـه دعاى حضرت حجت (عج ) متولد گرديد و نيز داراى حافظه عجيب بود وى از بنيانگزاران فقه جعفرى و صاحب كتاب من لا يحضره الفقيه يكى از كتب معتبر اربعه اماميه است .
اين تفسير به شيوه ساير مؤلفات مفسر تفسيرى است روائى و آيات قرآن كريم را از طريق احاديث و روايات اهل البيت (ع ) تفسير مى نمايد.
ابـن بابويه داراى كتب ديگرى نيز در علوم قرآنى و تفسير آيات بوده است به شرح : مختصر تفسير الـقـرآن از طـريق احاديث و روايات اهل بيت (ع ); فضائل القرآن در دو مجلد كه در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه مجلد اول آن تا سوره المؤمن است .
كتابى در ناسخ و منسوخ كه نسخه هاى آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 10/24; الاعلام , زركلى , 6/274; جامع الرواة , 2/154; امل المل , 2/283; دائرة الـمـعـارف بزرگ اسلامى , 3/61; الذريعة , 4/279; رجال ابن داود, 324; رجال , علامه حلى , 147; رجـال , نـجـاشـى , 2/311; فـهـرسـت آل بـابويه , 53; الفهرست , شيخ طوسى , 184; معجم الـدراسـات القرآنيه , 91; معجم رجال الحديث , 16/316; مفسران شيعه , 81; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 287.
امثال القرآن
از ابـوعـلـى مـحمد ( م 381 ق ) فرزند احمد بن جنيد اسكافى معروف به ابن الجنيد و اسكافى از مشاهير علماى شيعه ( دايرة المعارف تشيع , 2/142 ). تـفـسـيـر وى شامل آيات امثال قرآن كريم است و ابن نديم در الفهرست خود مى نويسد ( و كتاب الامـثـال لابـن الـجـنـيد ) و نيز سيد حسن صدر كاظمى در كتاب خويش تاسيس الشيعة لعلوم الاسـلام مـفـسر را از نخستين علماى اسلام ياد كرده است كه در فنون فقه و تفسير تاليف نموده است .
اسكافى داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ايضاح خطا من شنع فى امر القرآن على الشيعة مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , 5/312; اعـيان الشيعة , 1/124, 9/101; الذريعة , 2/347; رجال , نجاشى , 2/306; الـفـهـرسـت , ابـن نديم , 41; الفهرست , شيخ طوسى , 160; رياض العلماء, 5/19; معجم المؤمنين , 8/248; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 235; معجم رجال الحديث , 14/318.
تفسير رمانى
اثـر ابوالحسن على ( بغداد 276 - 384 ق ) فرزند عيسى رمانى وراق اخشيدى از نحويين و اعاظم متكلمان و مفسران شيعه .
ابـن حـجـر در لسان الميزان مفسر را رافضى مى خواند سپس به جامعيت او در علوم عربى اشاره كرده است .
و شرح حال نويسان سنى و شيعه تصريح به تشيع او نموده و مقام علمى وى را ستوده و تبحر او را در فنون ادب و ابواب علم و لغت و منطق بازگو نموده اند و مؤلفات او را بيش از يكصد عنوان ياد كرده اند.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفـسير نزد شيخ طوسى ( م 460 ق ) بوده و از آن بهره گرفته است و نيز در مقدمه اش بر تفسير التبيان آن را ستايش نموده است .
و نـسخه اى نزد سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) بوده است كه در كتاب خود سعد السعود از آن نقل مى نمايد.
همچنين طى كتب تفسيرهاى عامه و خاصه از آن نقل گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى به وراق اخشيدى نسبت داده اند كه عبارتند از: اعراب القرآن ; تفسير اللغات فى القرآن ; النكت فى مجازالقرآن ; الجامع كه از دو كتاب اخير نسخه هائى وجود دارد و تفسير النكت نيز در دهلى با تحقيق دكتر عبدالعليم چاپ شده است .
منابع : الاعلام , 4/317; انباه الرواة , 2/294; ايضاح المكنون , 2/268; البداية و النهاية , 11/314; بغية الـوعاة , 2/180; تاريخ الادب العربى , كارل بروكلمان , 2/189; تفسير التبيان , 1/3; الذريعة , 4/275; سـيـر اعـلام الـنبلاء, 16/533; شذرات الذهب , 3/109; طبقات المفسرين , سيوطى , 24; طبقات الـمفسرين , داوودى , 1/419; طبقات النحاة , ابن قاضى شهبه , 2/177; العبر, 3/27; الفهرست , ابن نـديـم , 69; لـسـان الميزان , 14/73; كشف الظنون , 1/111; مرآة الجنان , 2/420; ميزان الاعتدال , 3/149; نزهة الالباب , 318; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 193; و فيات الاعيان , 2/461.
تفسير ابوالفرج نهروانى (تفسير الكبير).
از قـاضـى ابـوالـفـرج مـعافى ( 305 - 390ق ) فرزند زكريا بن يحيى نهروانى جامع علوم و فنون اسلامى و از مفسران شيعه .
ابـن نديم دوست و معاصر وى در الفهرست بيش از بيست كتاب از مؤلفات مفسر را نام برده است كه از جمله آنها تفسير القراآت و تفسير تاويل القرآن مى باشند.
ابـن الـعماد حنبلى در شذرات الذهب و شمس الدين محمد داوودى در طبقات المفسرين تفسير القرآن الكبير را شش مجلد از جمله تفسيرهاى مفسر ضبط كرده اند.
تفسير الكبير وى در شش جلد متحد است با تفسير ابوالفرج نهروانى .
وى از جـمـلـه عـلماء اماميه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است : تاويل القرآن ; الـقراءآت ; البيان الموجز عن علوم القرآن المعجز كه كتاب اخير در 6 مجلد و گويا در كتابخانه ها موجود است .
مـنابع : نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 319; الكتبخانه , 4/224; الاعلام , 7/260; انباه الرواة , 3/296; بـغـيـة الـوعـاة , 2/293; طـبقات القراء, ابن جزرى , 2/302; طبقات المفسرين , داوودى , 2/323; طـبـقـات الـنحاة , ابن قاضى شبهة , 2/249; الذريعة , 4/256; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/134; العبر 3/249; الفهرست , ابن نديم , 292; معجم الدراسات القرآنية , 93; مفسران شيعه , 84; المنتظم , 7/213; نزهة الالباء, 329; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 5/221.
جامع التاويل
اثر شيخ ابوالحسن احمد ( م 390 يا 395 ق ) فرزند فارس بن زكريا قزوينى رازى از ائمه لغت و نحو ادب .
وى آثـار و مـؤلـفـات بسيارى از خود باقى گذاشته است كه سيد محسن امين عاملى سى و پنج عنوان آن را در اعيان الشيعة نام برده است .
منابع شيعى و كتب رجال اماميه تاكيد بر تشيع او دارند.
شـيخ طوسى ( م 460 ق ) كه قريب العصر وى بوده , على رغم اينكه او محدث نيست و شهرت وى در ادب و نحو مى باشد, چون از علماى شيعه بوده , وى را در فهرست خويش ذكر نموده است .
آيـت اللّه خـويـى در مـعـجم رجال الحديث و نيز سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة دلائل بسيارى را بر تشيع وى اقامه نموده و مى گويند اگر او شيعه نبود هرگز سلاطين آل بويه وى را معلم فرزندان خويش انتخاب نمى كردند.
دكـتـر هادى حسن حمودى در مقدمه خود بر تفسير ابن فارس قزوينى مى نويسد هنگام تحصيل دوره عـالـى در دانـشـگـاه سوربون اولياء دانشگاه به من پيشنهاد كردند كه در آثار و مؤلفات ابن فارس قزوينى تحقيقات وسيعى انجام دهم لذا بر خود واجب دانستم كه اين اثر با ارزش اسلامى را جـمـع و تـدويـن كنم بدين جهت آن را از كتب مختلف استخراج كردم از جمله از كتاب مقاييس الـلـغـة ( تـحـقـيـق عبدالسلام هارون در شش مجلد ) كتاب مجمل اللغة ( تحقيق هادى حسن حـمودى در پنج مجلد ) كتاب الصاحبى ( تحقيق مصطفى الشويمى در يك مجلد ) كتاب متخير الالفاظ ( تحقيق هلال ناجى در يك مجلد ). تفسير جامع التاويل به زبان عربى و به شيوه ادبى و نحو شامل تمام سوره هاى قرآن كريم به ترتيب آنهاست .
پس از مقدمه دكتر حمودى اين تفسير داراى چند باب است .
باب نخست در القول فى اللغة التى نزل بها القرآن باب دوم القول على الحروف المفردة الدالة على المعنى داراى هفت باب سپس به تفسير سوره الفاتحه لغايت سوره الناس پرداخته است .
اين اثر در مجله تراثنا از شماره دوم و سوم سال دوم ( 1407 ق ) منتشر گرديده است .
تـفـسـيـر ديگرى به نام غريب اعراب القرآن به ابوالحسن نسبت داده اند كه در يك جلد و به شيوه ادبى از شواذ و اعراب و غرائب كلمات و آيات متشابه و مشكله قرآن بحث نموده و در كتب رجالى و فهارس از آن نام برده اند كه امروز وجود ندارد.
منابع : اعيان الشيعة , 3/60; الاعلام , 1/193; آداب اللغة العربيه , 2/309; انباه الرواة , 1/92; البداية و الـنـهـاية , 11/358; بغية الوعاة , 1/352; التدوين فى اخبار قزوين , 2/215; الذريعة , 16/46 به بعد; رجـال , ابـن داوود, 37; سـيـر اعلام النبلاء, 17/103; شذرات الذهب , 3/132; طبقات المفسرين , سـيـوطى , 4; طـبقات المفسرين , داوودى , 1/69; الفهرست , شيخ طوسى , 60; معالم العلماء, 21; مـعـجـم الادبـاء, 4/80; مـعجم رجال الحديث , 2/186; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 37; النجوم الزاهرة , 4/212; مرآة الجنان , 2/422; الوافى بالوفيات , 7/278; وفيات الاعيان , 1/118.
قرن پنجم :
تلخيص البيان عن مجازات القرآن
اثـر ابـوالـحسن محمد ( 359 - 406 ق ) فرزند ابواحمد الحسين از نوادگان ابراهيم مجاب فرزند امـام مـوسى كاظم (ع ) معروف به شريف رضى از بزرگان شيعه و ائمه ادب و جامع كتاب گران قدر نهج البلاغه ( - شريف رضى ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى در تفسير آيات قرآن كريم مخصوصا واژه ها و عبارات و تعبيرات مجازى و كنايى و استعارى است .
نخستين شخصى كه نسخه اين تفسير را معرفى نمود علامه نورى ( م 1320 ق ) بود كه چند برگ آن را مشاهده كرده بود.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه به نقل از تكمله سيد حسن صدر به اين مساله اشاره دارد.
سـپـس نسخه كهن و بسيار قديمى متعلق به قرن ششم هجرى جزء مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران شناسائى گرديد.
كه از آغاز آن افتادگى دارد كه به همان كيفيت و عينا در سال 1372 ق در تهران به طبع رسيد.
سپس نسخه كامل متعلق به قرن سيزدهم هجرى در عراق به دست آمد و مجددا به طور كامل در سال 1375 ق در چاپخانه المعارف بغداد و مجددا در بيروت به طبع رسيد.
سه تفسير ديگر اثر مرحوم شريف رضى ذكر شده است كه عبارتند از: 1) حقائق التاويل فى متشابه التنزيل , تفسيرى است كه به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى بزرگتر از تفسير تبيان شيخ طوسى و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه نسخه آستان قدس رضـوى بـه شـماره 1320 از همه قديمى تر است و اين نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط شـريـف رضـى چـنـين نوشته شده است : قرى على هذا الجزء من اوله الى آخره و صح الا ما اغفل القارى من تصحيحه و فى شعبان من سنة اثنتين و اربعمائة ( 402 ). اين نسخه در 1936 م در نجف اشرف به چاپ رسيده است .
2) مجازات القرآن , كه مؤلف بزرگوار آن در كتاب ديگر خود به نام المجازات النبويه ) يا ( مجازات الثار الوارده عن رسول اللّه (ص ) ) از اين تفسير بسيار نقل نموده است .
و ابـن خـلكان در وفيات الاعيان ( 4/416 ) در وصف آن شرحى بيان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است .
ولى اكنون نسخه اى از آن در دست نيست .
3) معانى القرآن , تفسيرى بوده در معانى بديع آيات قرآنى كه مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلكان در وفيات الاعيان ( 4/42 ) قرار گرفته و از اين تفسير با وصف ( يتعذر وجود مثله ) ياد كرده اند و فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسيرهاى فوق : تاريخ بغداد, 2/246; تاسيس الشيعة , 213; الدرجات الرفيعة , 466; الذريعة , 4/421, 19/351; رجـال , نـجـاشـى , 2/325; ريـاض العلماء, 5/79; ريحانة الادب , 3/121; شذرات الـذهـب , 3/182; لـسان الميزان , 5/141; معالم العلماء, 51; فهرست اهدائى مشكوة , 1/67; معجم رجـال الحديث , 16/19; معجم المطبوعات , 1/1123; مقدمه حقايق التاويل بقلم عبدالحسين حلى نـجـفـى , 20; مـؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/236; ميزان الاعتدال , 3/523; النابس فى القرن الخامس , 164; يتيمة الدهر, 3/116; وفيات الاعيان , 4/416.
الناسخ و المنسوخ
اثـر ابـوالقاسم هبة اللّه ( م 410 ق ) فرزند سلامة بن نصر ضرير مقعرى نحوى بغدادى از مفسران و اكابر قراء شيعه .
و خطيب بغدادى ( م 436 ق ) مى گويد كان من احفظ الناس لتفسير القرآن .
اين تفسير در 201 موضوع بحث كرده است و از چندين تفسير بهره گرفته شده است .
كارل بروكلمان در ادب العربى اين تفسير را معرفى كرده است .
نـسـخـه هـاى اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى ايران و مصر و اروپا موجود است كه نسخه هاى آستان قدس رضوى (شماره 1426 ) و بريطانيا ( 129 ) و پاريس ( 760 ) و برلين و قاهره از آن جمله اند.
ايـن تفسير در سال 1315 ق در حاشيه اسباب النزول واحدى در مصر به چاپ رسيده و در بيروت تجديد چاپ شده است .
تفسير ديگرى به نام تفسير ابن سلامة از اين مفسر ذكر شده كه موجود نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى , 8/72; بـغية الوعاة , 2/323; الارشاد, ياقوت , 7/243; تذكرة الحفاظ, 3/1051; الـذريـعـة , 24/13, شـذرات الـذهب , 3/192; طبقات القراء, ابن جزرى , 2/351; طبقات الـمـفـسـرين , داوودى , 2/347; طبقات المفسرين , سيوطى , 42; غاية النهاية , 2/351; الازهرية , 1/195; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خـطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 547; معجم المطبوعات العربية و المعربة , 1/120; مفسران شيعه , 86; النجوم الزاهره , 4/245.
تفسير المظفر
اثـر شـيـخ ابوالفرج مظفر ( ح 310 - ح 410 ق ) فرزند على بن الحسين حمدانى قزوينى از شيوخ اماميه و سفراى حضرت حجت بن الحسن (عج ) در قزوين .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى است .
گويا نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه خصوصى هندوستان مشاهده شده است .
سـيـد اعجاز حسين كنتورى ( م 1286 ق ) در كشف الحجب آن را ضبط كرده ولى محل نسخه را معرفى نكرده است .
مـنابع : امل المل , 2/323; التدوين فى اخبار قزوين , 4/100; جامع الرواة , 2/334; تعليقة امل المل , 318; الذريعة , 4/314; رياض العلماء, 5/213; ضيافة الاخوان , 207; الفهرست , منتجب الدين , 101; كشف الحجب و الاستار, 135; معجم رجال الحديث , 18/179; النابس فى القرن الخامس , 193.
آيات النازله فى اميرالمؤمنين (ع )
تفسير امامة اميرالمؤمنين (ع )من القرآن
اثـر ابـوعـبـداللّه ( م 413 ق ) فرزند محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد از ائمه حديث و شيوخ متكلمين اماميه و رئيس مطلق شيعه در عصر خويش .
سـيـد محسن امين عاملى 56 نفر از مشايخ و 195 عنوان از مؤلفات وى را نام برده از جمله تفسير مذكور است .
ابوالعباس نجاشى شاگرد وى اين تفسير را از مفسر روايت مى نمايد.
تفسير آيات قرآن كريم كه دلالت بر امامت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد مورد بحث و تفسير قرار گرفته است .
نـسخه اى از اين تفسير نزد سيد ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خويش وقف نموده و تمام آن را در كـتـاب خـود ( سـعد السعود النفوس منضود ) در باب دوم فصل اهل البيت و امامت نقل كرده است .
تـفـسـيـرهـاى ديـگرى از مؤلفات شيخ مفيد نام برده اند كه هيچيك از آنها موجود نيست و فقط رواياتى در كتب حديث و رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از:
1) البيان فى تاليف القرآن .
2) البيان فى علوم القرآن .
3) تفسير الكلام فى دلائل القرآن .
4) اعجاز القرآن , كه در وجوه قرآن است و اكثر كتب شيعه و سنى از آن ياد كرده اند.
5) الكلام فى حديث القرآن .
6) الكلام فى وجوه اعجاز القرآن .
7) النصرة فى فضل القرآن .
8) فى تاويل قوله تعالى فاسئلوا اهل الذكر, در بيان و توضيح آيه مذكور كه در دو سوره قرآن آمده است (نحل , 43; انبياء, 7). منابع : اعيان الشيعة , 9/420; الاعلام , زركلى , 7/21; تاسيس الشيعه , 336; الذريعة , 12/182; رجال , نـجـاشـى , 2/327; شـذرات الذهب , 3/199; الشيعة و فنون الاسلام , 27; الفهرست , شيخ طوسى , 186; الـفـهـرسـت , ابـن نديم , 332; لسان الميزان , 5/368; مرآة الجنان , 3/28; معجم الدراسات الـقرآنية , 24; معجم رجال الحديث , 17/202; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 11/306; مفسران شيعه , 94; ميزان الاعتدال , 4/26; النابس فى القرآن الخامس , 186; النجوم الزاهرة , 4/258.
| | | |
تفسير ابن وليد
اثـر ابـوجعفر محمد ( م 343 ق ) فرزند حسن بن ابى يزيد احمد بن وليد فقيه و مفسر معروف به شيخ القميين .
تفسير ابن وليد از جمله تفسيرهاى روائى است .
ابـوالعباس النجاشى آن را به واسطه از طريق استادش ابوالحسن على بن احمد قمى روايت كرده است .
مـضافا بر اينكه احاديث و روايات مفسر در كتب معتبر شيعه و تفسيرهاى روائى ذكر شده است از جـمـلـه كتب اربعه و كتاب الكامل فى الزيارات ابن قولويه و داوودى وى را در طبقات المفسرين خـود ذكـر نـموده است و نيز شيخ صدوق در مشيخه خود بيش از يكصد و چهل مورد از او روايت نقل كرده است و همچنين به وى بسيار اعتماد مى ورزيد.
منابع : تهذيب الاحكام , 6/42; تاسيس الشيعة , 332; جامع الرواة , 2/90; الذريعة , 4/249; رجال , ابن داوود, 304; رجـال , طـوسى , 495; رجال , نجاشى , 2/301; طبقات المفسرين , 2/118; الفهرست , شـيـخ طـوسـى , 184; مـعجم رجال الحديث , 15/206; مفسران شيعة , 82; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 259.
تفسير ابومنصور صرام
از ابومنصور صرام ( م ح 350 ق ) از متكلمين و از مفسرين اماميه .
تفسير صرام از جمله تفسيرهاى شيعى است كه به شيوه روائى تاليف گرديده است و در تفسير و تـاويـل آيـات قرآن كريم از روايات و اخبار خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته و تفسير نموده است .
شـيـخ طوسى مفسر را در باب الكنى در الفهرست ياد كرده است و او را از اجله متكلمين و از اهل نيشابور كه داراى رياستى بوده و مقدم بر همگان و نيز صاحب مصنفات از جمله تفسير قرآن كبير كه نيز تفسيرى است خوب معرفى كرده است .
سـپس در همانجا هنگام شرح حال ابن عبدك مفسر را بر مذهب بغداديين مى خواند مى نويسد ( و كـذلك ابومنصور الصرام على مذهب البغداديين و يخالفهما ابوالطيب الرازى ) و نيز در شرح حال مـفسر مى نويسد فرزند مفسر به نام ابوالقاسم را ملاقات نمودم كه فقيه بود و سبط وى ابوالحسن كه از اهل علم بود.
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/435; تاسيس الشيعة , 333; جامع الرواة , 2/419; الذريعة , 4/258; رجال , ابـن داوود, 405; الفهرست , شيخ طوسى , 221, 225; معجم الدراسات القرآنيه , 103; معجم رجال الحديث , 22/58; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 16; مفسران شيعة , 88.
آيات الاحكام (تفسير احكام القرآن ).
اثر شيخ امين ابوالحسن عباد ( م 350 ق ) فرزند عباس بن عباد طالقانى از علماى اماميه در عصر خويش و از وزراى ركن الدوله بويهى .
مفسر پدر صاحب ابن عباد وزير ديلميان است .
تـفـسـيـر وى در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى در بيان آيات احكام و فقه قرآن كـريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام و فقه قرآن كريم است كه ياقوت حموى از اين تفسير به نام احكام القرآن ذكر نموده است و نيز سيد محسن امين در شرح حال وى مى نويسد: داراى مؤلفاتى است و از گفته سمعانى چنين استفاده مى گردد كه كتاب تفسير احكام قرآن وى بر اساس مذهب شيعى مى باشد.
ايـن تفسير شامل پانصد آيه از احكام قرآن كريم است كه مفسر به فقه و احكام قرآن كريم پرداخته است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/410; الذريعة , 4/234; معجم الادباء, 6/172; تاريخ قم , 8; معجم الدراسات القرآنية , 12; مفسران شيعه , 81.
تفسير ابن دؤل قمى
از شـيـخ احـمـد ( م 350 ق ) فـرزنـد مـحمد بن الحسين بن الحسن بن دؤل قمى از مفسران و متكلمين شيعه مؤلف مكثر مفسر ايرانى تبار.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در تفسير آيات قرآن كريم از اخبار و روايات ائمه اطهار و خاندان عصمت و نبوت (ع ) بهره گرفته است .
ابـوالـعـبـاس نجاشى تفسير مذكور و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش ابومحمد عبداللّه با دو واسطه روايت مى كند.
مـنـابـع : الاعلام , 1/208; اعيان الشيعة , 3/103; تاسيس الشيعة , 322; جامع الرواة , 1/63; الذريعة , 4/243; رجـال , ابـن داوود, 39; رجال , نجاشى , 1/232; معجم رجال الحديث , 2/258; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 44.
ثواب القرآن
مـفسر ابوعبداللّه محمد فرزند احمد ( م 358 ق ) عبداللّه بن قضاعة بن مهران الجمال صفوانى از علماى ايرانى تبار و محدثين اماميه .
وى از اجـله تلاميذ ثقة الاسلام كلينى ( م 329 ق ) بوده و همچنين از بعضى مشايخ كلينى داراى اجازه روايت مى باشد و نيز مفسر از مشايخ مفيد و ابوغالب زرارى و ابن نوح سيرافى است .
ابـوالعباس نجاشى مفسر را توثيق نموده از تفسير او ياد كرده و از وى به عنوان ( شيخ الطايفه ثقة فـقيه فاضل و كانت له منزلة عند السلطان ) ياد كرده است سپس علت احترام سلطان را از مفسر چنين ضبط كرده است كه يك روز مفسر با قاضى موصل در حضور ابن حمدان بحث امامت نمود كه منجر به مباهله گرديد.
پس از ترك مجلس دست قاضى كه به مباهله دراز شده بود ورم كرد و قاضى تب كرد و فرداى آن روز درگذشت .
ابـن نديم در الفهرست مى نويسد: ( در سال 346 ق با جمال صفوانى ملاقات داشتم او مردى بلند قامت و آقامنش بود و جامه هاى نيكوئى بر تن داشت ) تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
مـنـابـع : ايـضـاح الـمـكنون , 1/133; تنقيح المقال , 2/71; الذريعة , 5/19; رجال , نجاشى , 2/316; الـفـهـرسـت , ابـن نـديم , 247; الفهرست , شيخ طوسى , 159; فوائد الرضوية , 388; معجم رجال الـحـديـث , 15/8; معجم المؤلفين , عمررضا كحاله , 8/282; معجم الدراسات القرآنيه , 120; هدية العارفين , 2/42; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 238.
اعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم
تفسير الطارقية
از ابوعبداللّه الحسين ( م 370 ق ) فرزند احمد بن خالويه معروف به ابن خالويه .
از نحويين و شاعر و مفسر شيعى .
وى از مردم همدان است كه در مورد هواى لطيف تابستان و سرماى سخت زمستان موطن خويش اشعارى سروده است .
تـفـسير اعراب ثلاثين سورة من القرآن الكريم شامل تفسير و اعراب استعاذه و بسمله سپس سوره الحمد و بعد, از سوره الطارق تا پايان قرآن كه بيست و نه سوره است و جمعا سى سوره مى گردد مى باشد لذا آن را الطارقية نيز مى خوانند.
مفسر به اعراب آيات و كلمات قرآن كريم پرداخته و نيز اصول هر جرف را شرح داده و تلخيص آن و فـروع كـلـمـات را بيان داشته است و بعد غريب كلمات را با ذكر مصادر و منابع مفرد و جمع و تثنيه آن و هرچه كه نياز به اعراب باشد را توضيح مى دهد.
نـسـخـه هـاى مـتعددى از اين تفسير در دست مى باشد كه نسخه مورخه 500 ق در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا - كه در تفسير خود كنزالعرفان - نقل نموده است محفوظ است .
و نـيـز نـسخه مورخه 561 ق را صاحب رياض العلماء در اردبيل مشاهده نموده است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه هاى بريتانيا و اياصوفيا و ديگر كتابخانه ها موجود است .
اين تفسير ابتدا در 1360 ق در حيدرآباد و سپس در بيروت و تهران مكررا به چاپ رسيده است .
ابن خالويه تفسيرهاى ديگرى داشته است كه يكى از آنها به نام تفسير القراءآت يا تفسير البديع فى الـقـراءآت الـسبع كه موجود نيست و ديگرى تفسير المختصر فى شواذ القرآن كه ابتدا در آلمان و سپس در بيروت در 1986 م چاپ و مكررا افست شده است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/419; الاعلام , زركلى , 2/231; انباه الرواة , 1/324; البداية و النهاية 11/267; بـغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة , 1/529; الذريعة , 15/133; رياض العلماء, 2/23; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/71; طبقات المفسرين , داودى , 1/148; العبر, 2/356; الفهرست , ابن نـديـم , 92; لـسان الميزان , 2/267; معجم رجال الحديث , 5/231; رجال , علامه حلى , 53; رجال , نـجـاشـى , 1/188; مفسران شيعه , 84; النجوم الزاهرة , 4/139; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 105; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/178; نامه دانشوران , 1/491.
غريب القرآن
از شيخ ابوالحسن على ( زنده در 377 ق ) فرزند محمد عدوى شمشاطى از علماى شيعه در عصر خويش , اديب و نحوى مفسر.
وى از مردم شهر شمشاط است كه ياقوت حموى آن را واقع در سرزمين شرق شط فرات مى خواند و ابن نديم آن را از شهرهاى مرزى ارمنستان ياد كرده است .
وى نـخـست معلم ابوتغلب بن ناصرالدوله و برادرش بود سپس نديمشان گرديد ابن نديم هنگام تـالـيـف الـفهرست در ( 377 ق ) مى نويسد كه وى هنوز در قيد حيات است و او را شعارى داراى محفوظات بسيار و روايات زياد نقل كرده است .
ابوالعباس نجاشى بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را كه مجاز به روايت آنها مى باشد ياد كرده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه ادبى است كه به تفسير كلمات و آيات غريب و مشكل قرآن كريم پرداخته است .
مـنـابع : الاعلام , 4/335; الذريعة , 16/48; رجال , نجاشى , 2/93; الفهرست , ابن نديم , 254; معجم البلدان , 5/293; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 203.
تفسير ابوعلى فارسى
اثـر ابـوعلى فارسى حسن ( ف 288 - بغداد 377 ق ) فرزند احمد فسوى نحوى معروف به ابوعلى فارسى از نحويين و مفسرين شيعة .
شيخ طوسى در تفسير خود التبيان از تفسير مفسر نقل كرده است .
همچنين در ساير تفسيرهاى شيعى از تفسير وى كه بر مذاق ادبى و نحوى است نقل شده است .
از ايـن كـتاب كه تفسير اصلى ابوعلى فارسى است نسخه اى وجود ندارد ولى وى سه تفسير ديگر دارد كـه يكى الحجة فى القراآت است كه در آن اساس و كيفيت قراآت هفت گانه قرآن را بحث و تـحـلـيل نموده و نسخه هاى متعددى از اين كتاب در كتابخانه هاى هندوستان و عراق و تركيه و مـصـر موجود است و ديگرى اعراب القرآن مى باشد كه در مورد اعراب آيات و لغت و نحو و تفسير آيـات قرآنى بحث نموده و از اين كتاب - طبق فهرست كتابخانه الخديويه مصر - يك نسخه در آن كتابخانه وجود دارد.
سـومـى بـه نام الاغفال است كه نام كامل آن ( الاغفال فيما اغفله الزجاج من المعانى ) و تفسيرى است به شيوه زجاج و در ذكر كمبودها و غفلت هاى او در تفسيرش .
از ايـن كتاب نسخه هاى متعددى در دست است كه از جمله نسخه كتابخانه قاهره كه در فهرست مخطوطات آن ذكر گرديده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى هرسه تفسير اخيرالذكر را مورد توجه و معرفى قرار داده است .
ابـوعلى فارسى كتاب ديگرى در نحو و به نام عضدالدوله ديلمى نوشته است كه اسم آن الايضاح و التكمله مى باشد.
مـنابع : الاعلام , 2/179; الارشاد, ياقوت , 3/9; الامتاع و المؤانسة , 1/131; انباه الرواة , 1/273; تاريخ الادب الـعـربـى , كارل بروكلمان , 2/190; تاريخ بغداد, 7/275; بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و الـنـحاة , 1/496; الذريعة , 4/255; رياض العلماء 1/211; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/88; مـعـجـم الادبـاء, 7/232; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 24; مفسران شيعه , 83; مـيـزان الاعـتـدال , 1/480; الفهرست , ابن نديم , 69; النجوم الزاهرة , 4/151; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 83; وفيات الاعيان , 2/80; نزهة الالباء, 387.
تفسير كبير صدوق (تفسير الجامع الكبير).
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( م 381 ق )فرزند على بن الحسين بابويه قمى معروف به صدوق , شيخ فقهاى اماميه و از مفسرين شيعه .
ابـن بـابـويـه بـه دعاى حضرت حجت (عج ) متولد گرديد و نيز داراى حافظه عجيب بود وى از بنيانگزاران فقه جعفرى و صاحب كتاب من لا يحضره الفقيه يكى از كتب معتبر اربعه اماميه است .
اين تفسير به شيوه ساير مؤلفات مفسر تفسيرى است روائى و آيات قرآن كريم را از طريق احاديث و روايات اهل البيت (ع ) تفسير مى نمايد.
ابـن بابويه داراى كتب ديگرى نيز در علوم قرآنى و تفسير آيات بوده است به شرح : مختصر تفسير الـقـرآن از طـريق احاديث و روايات اهل بيت (ع ); فضائل القرآن در دو مجلد كه در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه مجلد اول آن تا سوره المؤمن است .
كتابى در ناسخ و منسوخ كه نسخه هاى آن موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 10/24; الاعلام , زركلى , 6/274; جامع الرواة , 2/154; امل المل , 2/283; دائرة الـمـعـارف بزرگ اسلامى , 3/61; الذريعة , 4/279; رجال ابن داود, 324; رجال , علامه حلى , 147; رجـال , نـجـاشـى , 2/311; فـهـرسـت آل بـابويه , 53; الفهرست , شيخ طوسى , 184; معجم الـدراسـات القرآنيه , 91; معجم رجال الحديث , 16/316; مفسران شيعه , 81; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 287.
امثال القرآن
از ابـوعـلـى مـحمد ( م 381 ق ) فرزند احمد بن جنيد اسكافى معروف به ابن الجنيد و اسكافى از مشاهير علماى شيعه ( دايرة المعارف تشيع , 2/142 ). تـفـسـيـر وى شامل آيات امثال قرآن كريم است و ابن نديم در الفهرست خود مى نويسد ( و كتاب الامـثـال لابـن الـجـنـيد ) و نيز سيد حسن صدر كاظمى در كتاب خويش تاسيس الشيعة لعلوم الاسـلام مـفـسر را از نخستين علماى اسلام ياد كرده است كه در فنون فقه و تفسير تاليف نموده است .
اسكافى داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ايضاح خطا من شنع فى امر القرآن على الشيعة مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , 5/312; اعـيان الشيعة , 1/124, 9/101; الذريعة , 2/347; رجال , نجاشى , 2/306; الـفـهـرسـت , ابـن نديم , 41; الفهرست , شيخ طوسى , 160; رياض العلماء, 5/19; معجم المؤمنين , 8/248; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 235; معجم رجال الحديث , 14/318.
تفسير رمانى
اثـر ابوالحسن على ( بغداد 276 - 384 ق ) فرزند عيسى رمانى وراق اخشيدى از نحويين و اعاظم متكلمان و مفسران شيعه .
ابـن حـجـر در لسان الميزان مفسر را رافضى مى خواند سپس به جامعيت او در علوم عربى اشاره كرده است .
و شرح حال نويسان سنى و شيعه تصريح به تشيع او نموده و مقام علمى وى را ستوده و تبحر او را در فنون ادب و ابواب علم و لغت و منطق بازگو نموده اند و مؤلفات او را بيش از يكصد عنوان ياد كرده اند.
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفـسير نزد شيخ طوسى ( م 460 ق ) بوده و از آن بهره گرفته است و نيز در مقدمه اش بر تفسير التبيان آن را ستايش نموده است .
و نـسخه اى نزد سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) بوده است كه در كتاب خود سعد السعود از آن نقل مى نمايد.
همچنين طى كتب تفسيرهاى عامه و خاصه از آن نقل گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى به وراق اخشيدى نسبت داده اند كه عبارتند از: اعراب القرآن ; تفسير اللغات فى القرآن ; النكت فى مجازالقرآن ; الجامع كه از دو كتاب اخير نسخه هائى وجود دارد و تفسير النكت نيز در دهلى با تحقيق دكتر عبدالعليم چاپ شده است .
منابع : الاعلام , 4/317; انباه الرواة , 2/294; ايضاح المكنون , 2/268; البداية و النهاية , 11/314; بغية الـوعاة , 2/180; تاريخ الادب العربى , كارل بروكلمان , 2/189; تفسير التبيان , 1/3; الذريعة , 4/275; سـيـر اعـلام الـنبلاء, 16/533; شذرات الذهب , 3/109; طبقات المفسرين , سيوطى , 24; طبقات الـمفسرين , داوودى , 1/419; طبقات النحاة , ابن قاضى شهبه , 2/177; العبر, 3/27; الفهرست , ابن نـديـم , 69; لـسـان الميزان , 14/73; كشف الظنون , 1/111; مرآة الجنان , 2/420; ميزان الاعتدال , 3/149; نزهة الالباب , 318; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 193; و فيات الاعيان , 2/461.
تفسير ابوالفرج نهروانى (تفسير الكبير).
از قـاضـى ابـوالـفـرج مـعافى ( 305 - 390ق ) فرزند زكريا بن يحيى نهروانى جامع علوم و فنون اسلامى و از مفسران شيعه .
ابـن نديم دوست و معاصر وى در الفهرست بيش از بيست كتاب از مؤلفات مفسر را نام برده است كه از جمله آنها تفسير القراآت و تفسير تاويل القرآن مى باشند.
ابـن الـعماد حنبلى در شذرات الذهب و شمس الدين محمد داوودى در طبقات المفسرين تفسير القرآن الكبير را شش مجلد از جمله تفسيرهاى مفسر ضبط كرده اند.
تفسير الكبير وى در شش جلد متحد است با تفسير ابوالفرج نهروانى .
وى از جـمـلـه عـلماء اماميه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است : تاويل القرآن ; الـقراءآت ; البيان الموجز عن علوم القرآن المعجز كه كتاب اخير در 6 مجلد و گويا در كتابخانه ها موجود است .
مـنابع : نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 319; الكتبخانه , 4/224; الاعلام , 7/260; انباه الرواة , 3/296; بـغـيـة الـوعـاة , 2/293; طـبقات القراء, ابن جزرى , 2/302; طبقات المفسرين , داوودى , 2/323; طـبـقـات الـنحاة , ابن قاضى شبهة , 2/249; الذريعة , 4/256; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 3/134; العبر 3/249; الفهرست , ابن نديم , 292; معجم الدراسات القرآنية , 93; مفسران شيعه , 84; المنتظم , 7/213; نزهة الالباء, 329; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 5/221.
جامع التاويل
اثر شيخ ابوالحسن احمد ( م 390 يا 395 ق ) فرزند فارس بن زكريا قزوينى رازى از ائمه لغت و نحو ادب .
وى آثـار و مـؤلـفـات بسيارى از خود باقى گذاشته است كه سيد محسن امين عاملى سى و پنج عنوان آن را در اعيان الشيعة نام برده است .
منابع شيعى و كتب رجال اماميه تاكيد بر تشيع او دارند.
شـيخ طوسى ( م 460 ق ) كه قريب العصر وى بوده , على رغم اينكه او محدث نيست و شهرت وى در ادب و نحو مى باشد, چون از علماى شيعه بوده , وى را در فهرست خويش ذكر نموده است .
آيـت اللّه خـويـى در مـعـجم رجال الحديث و نيز سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة دلائل بسيارى را بر تشيع وى اقامه نموده و مى گويند اگر او شيعه نبود هرگز سلاطين آل بويه وى را معلم فرزندان خويش انتخاب نمى كردند.
دكـتـر هادى حسن حمودى در مقدمه خود بر تفسير ابن فارس قزوينى مى نويسد هنگام تحصيل دوره عـالـى در دانـشـگـاه سوربون اولياء دانشگاه به من پيشنهاد كردند كه در آثار و مؤلفات ابن فارس قزوينى تحقيقات وسيعى انجام دهم لذا بر خود واجب دانستم كه اين اثر با ارزش اسلامى را جـمـع و تـدويـن كنم بدين جهت آن را از كتب مختلف استخراج كردم از جمله از كتاب مقاييس الـلـغـة ( تـحـقـيـق عبدالسلام هارون در شش مجلد ) كتاب مجمل اللغة ( تحقيق هادى حسن حـمودى در پنج مجلد ) كتاب الصاحبى ( تحقيق مصطفى الشويمى در يك مجلد ) كتاب متخير الالفاظ ( تحقيق هلال ناجى در يك مجلد ). تفسير جامع التاويل به زبان عربى و به شيوه ادبى و نحو شامل تمام سوره هاى قرآن كريم به ترتيب آنهاست .
پس از مقدمه دكتر حمودى اين تفسير داراى چند باب است .
باب نخست در القول فى اللغة التى نزل بها القرآن باب دوم القول على الحروف المفردة الدالة على المعنى داراى هفت باب سپس به تفسير سوره الفاتحه لغايت سوره الناس پرداخته است .
اين اثر در مجله تراثنا از شماره دوم و سوم سال دوم ( 1407 ق ) منتشر گرديده است .
تـفـسـيـر ديگرى به نام غريب اعراب القرآن به ابوالحسن نسبت داده اند كه در يك جلد و به شيوه ادبى از شواذ و اعراب و غرائب كلمات و آيات متشابه و مشكله قرآن بحث نموده و در كتب رجالى و فهارس از آن نام برده اند كه امروز وجود ندارد.
منابع : اعيان الشيعة , 3/60; الاعلام , 1/193; آداب اللغة العربيه , 2/309; انباه الرواة , 1/92; البداية و الـنـهـاية , 11/358; بغية الوعاة , 1/352; التدوين فى اخبار قزوين , 2/215; الذريعة , 16/46 به بعد; رجـال , ابـن داوود, 37; سـيـر اعلام النبلاء, 17/103; شذرات الذهب , 3/132; طبقات المفسرين , سـيـوطى , 4; طـبقات المفسرين , داوودى , 1/69; الفهرست , شيخ طوسى , 60; معالم العلماء, 21; مـعـجـم الادبـاء, 4/80; مـعجم رجال الحديث , 2/186; نوابغ الرواة فى رابعة المئات , 37; النجوم الزاهرة , 4/212; مرآة الجنان , 2/422; الوافى بالوفيات , 7/278; وفيات الاعيان , 1/118.
قرن پنجم :
تلخيص البيان عن مجازات القرآن
اثـر ابـوالـحسن محمد ( 359 - 406 ق ) فرزند ابواحمد الحسين از نوادگان ابراهيم مجاب فرزند امـام مـوسى كاظم (ع ) معروف به شريف رضى از بزرگان شيعه و ائمه ادب و جامع كتاب گران قدر نهج البلاغه ( - شريف رضى ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى در تفسير آيات قرآن كريم مخصوصا واژه ها و عبارات و تعبيرات مجازى و كنايى و استعارى است .
نخستين شخصى كه نسخه اين تفسير را معرفى نمود علامه نورى ( م 1320 ق ) بود كه چند برگ آن را مشاهده كرده بود.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه به نقل از تكمله سيد حسن صدر به اين مساله اشاره دارد.
سـپـس نسخه كهن و بسيار قديمى متعلق به قرن ششم هجرى جزء مخطوطات كتابخانه اهدائى سيد محمد مشكوة به دانشگاه تهران شناسائى گرديد.
كه از آغاز آن افتادگى دارد كه به همان كيفيت و عينا در سال 1372 ق در تهران به طبع رسيد.
سپس نسخه كامل متعلق به قرن سيزدهم هجرى در عراق به دست آمد و مجددا به طور كامل در سال 1375 ق در چاپخانه المعارف بغداد و مجددا در بيروت به طبع رسيد.
سه تفسير ديگر اثر مرحوم شريف رضى ذكر شده است كه عبارتند از: 1) حقائق التاويل فى متشابه التنزيل , تفسيرى است كه به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى بزرگتر از تفسير تبيان شيخ طوسى و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در كتابخانه هاى ايران و عراق موجود است كه نسخه آستان قدس رضـوى بـه شـماره 1320 از همه قديمى تر است و اين نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط شـريـف رضـى چـنـين نوشته شده است : قرى على هذا الجزء من اوله الى آخره و صح الا ما اغفل القارى من تصحيحه و فى شعبان من سنة اثنتين و اربعمائة ( 402 ). اين نسخه در 1936 م در نجف اشرف به چاپ رسيده است .
2) مجازات القرآن , كه مؤلف بزرگوار آن در كتاب ديگر خود به نام المجازات النبويه ) يا ( مجازات الثار الوارده عن رسول اللّه (ص ) ) از اين تفسير بسيار نقل نموده است .
و ابـن خـلكان در وفيات الاعيان ( 4/416 ) در وصف آن شرحى بيان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است .
ولى اكنون نسخه اى از آن در دست نيست .
3) معانى القرآن , تفسيرى بوده در معانى بديع آيات قرآنى كه مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلكان در وفيات الاعيان ( 4/42 ) قرار گرفته و از اين تفسير با وصف ( يتعذر وجود مثله ) ياد كرده اند و فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسيرهاى فوق : تاريخ بغداد, 2/246; تاسيس الشيعة , 213; الدرجات الرفيعة , 466; الذريعة , 4/421, 19/351; رجـال , نـجـاشـى , 2/325; ريـاض العلماء, 5/79; ريحانة الادب , 3/121; شذرات الـذهـب , 3/182; لـسان الميزان , 5/141; معالم العلماء, 51; فهرست اهدائى مشكوة , 1/67; معجم رجـال الحديث , 16/19; معجم المطبوعات , 1/1123; مقدمه حقايق التاويل بقلم عبدالحسين حلى نـجـفـى , 20; مـؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/236; ميزان الاعتدال , 3/523; النابس فى القرن الخامس , 164; يتيمة الدهر, 3/116; وفيات الاعيان , 4/416.
الناسخ و المنسوخ
اثـر ابـوالقاسم هبة اللّه ( م 410 ق ) فرزند سلامة بن نصر ضرير مقعرى نحوى بغدادى از مفسران و اكابر قراء شيعه .
و خطيب بغدادى ( م 436 ق ) مى گويد كان من احفظ الناس لتفسير القرآن .
اين تفسير در 201 موضوع بحث كرده است و از چندين تفسير بهره گرفته شده است .
كارل بروكلمان در ادب العربى اين تفسير را معرفى كرده است .
نـسـخـه هـاى اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى ايران و مصر و اروپا موجود است كه نسخه هاى آستان قدس رضوى (شماره 1426 ) و بريطانيا ( 129 ) و پاريس ( 760 ) و برلين و قاهره از آن جمله اند.
ايـن تفسير در سال 1315 ق در حاشيه اسباب النزول واحدى در مصر به چاپ رسيده و در بيروت تجديد چاپ شده است .
تفسير ديگرى به نام تفسير ابن سلامة از اين مفسر ذكر شده كه موجود نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى , 8/72; بـغية الوعاة , 2/323; الارشاد, ياقوت , 7/243; تذكرة الحفاظ, 3/1051; الـذريـعـة , 24/13, شـذرات الـذهب , 3/192; طبقات القراء, ابن جزرى , 2/351; طبقات الـمـفـسـرين , داوودى , 2/347; طبقات المفسرين , سيوطى , 42; غاية النهاية , 2/351; الازهرية , 1/195; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خـطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 547; معجم المطبوعات العربية و المعربة , 1/120; مفسران شيعه , 86; النجوم الزاهره , 4/245.
تفسير المظفر
اثـر شـيـخ ابوالفرج مظفر ( ح 310 - ح 410 ق ) فرزند على بن الحسين حمدانى قزوينى از شيوخ اماميه و سفراى حضرت حجت بن الحسن (عج ) در قزوين .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى است .
گويا نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه خصوصى هندوستان مشاهده شده است .
سـيـد اعجاز حسين كنتورى ( م 1286 ق ) در كشف الحجب آن را ضبط كرده ولى محل نسخه را معرفى نكرده است .
مـنابع : امل المل , 2/323; التدوين فى اخبار قزوين , 4/100; جامع الرواة , 2/334; تعليقة امل المل , 318; الذريعة , 4/314; رياض العلماء, 5/213; ضيافة الاخوان , 207; الفهرست , منتجب الدين , 101; كشف الحجب و الاستار, 135; معجم رجال الحديث , 18/179; النابس فى القرن الخامس , 193.
آيات النازله فى اميرالمؤمنين (ع )
تفسير امامة اميرالمؤمنين (ع )من القرآن
اثـر ابـوعـبـداللّه ( م 413 ق ) فرزند محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد از ائمه حديث و شيوخ متكلمين اماميه و رئيس مطلق شيعه در عصر خويش .
سـيـد محسن امين عاملى 56 نفر از مشايخ و 195 عنوان از مؤلفات وى را نام برده از جمله تفسير مذكور است .
ابوالعباس نجاشى شاگرد وى اين تفسير را از مفسر روايت مى نمايد.
تفسير آيات قرآن كريم كه دلالت بر امامت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد مورد بحث و تفسير قرار گرفته است .
نـسخه اى از اين تفسير نزد سيد ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خويش وقف نموده و تمام آن را در كـتـاب خـود ( سـعد السعود النفوس منضود ) در باب دوم فصل اهل البيت و امامت نقل كرده است .
تـفـسـيـرهـاى ديـگرى از مؤلفات شيخ مفيد نام برده اند كه هيچيك از آنها موجود نيست و فقط رواياتى در كتب حديث و رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از:
1) البيان فى تاليف القرآن .
2) البيان فى علوم القرآن .
3) تفسير الكلام فى دلائل القرآن .
4) اعجاز القرآن , كه در وجوه قرآن است و اكثر كتب شيعه و سنى از آن ياد كرده اند.
5) الكلام فى حديث القرآن .
6) الكلام فى وجوه اعجاز القرآن .
7) النصرة فى فضل القرآن .
8) فى تاويل قوله تعالى فاسئلوا اهل الذكر, در بيان و توضيح آيه مذكور كه در دو سوره قرآن آمده است (نحل , 43; انبياء, 7). منابع : اعيان الشيعة , 9/420; الاعلام , زركلى , 7/21; تاسيس الشيعه , 336; الذريعة , 12/182; رجال , نـجـاشـى , 2/327; شـذرات الذهب , 3/199; الشيعة و فنون الاسلام , 27; الفهرست , شيخ طوسى , 186; الـفـهـرسـت , ابـن نديم , 332; لسان الميزان , 5/368; مرآة الجنان , 3/28; معجم الدراسات الـقرآنية , 24; معجم رجال الحديث , 17/202; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 11/306; مفسران شيعه , 94; ميزان الاعتدال , 4/26; النابس فى القرآن الخامس , 186; النجوم الزاهرة , 4/258.
| | | |
