تفسير نصيرى طوسى
از شـيـخ مـحـمـد تقى ( زنده در 1083 ق ) فرزند عبدالحسين نصيرى طوسى , از علماى كلام و حكمت كه در عصر صفوى در اصفهان بوده است .
مفسر تفسير خويش را در يك جلد بزرگ به زبان عربى تاليف نموده و داراى ده مقدمه است .
سـپس به تفسير كليات در ترتيب قرآن و ذكر شرح حال انبياء از آدم تا حضرت محمد (ص ) كه در قرآن مجيد از آنان نام برده شده پرداخته است .
و بعد شروع به تفسير حمد كرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پايان يافته و شيوه او در تفسير پس از ذكر چند آيه از قرآن مجيد به تفسير آيات ياد شده مى پردازد و سبك او ادبى و كلامى مى باشد و نـيـز مـفسر خود را از احفاد شيخ الطائفه شيخ طوسى و از اسباط خواجه نصيرالدين طوسى و در نتيجه نصيرى طوسى معرفى مى كند و از آثار ديگر وى العقال فى مكارم الخصال و المبدء و المعاد.
نسخه نفيسى از اين تفسير كه از روى خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گرديده است از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا موجود است .
منبع : اصل نسخه تفسير طوسى , الذريعة الى تصانيف الشيعة , 5/280, 19/250.
خزائن جواهر القرآن
اثر شيخ على قلى خان ( 1020 - زنده در 1083 ) فرزند قرچغاى خان تركمانى متولد در اصفهان , از فلاسفه و حكماى متالهين و توليت آستانه حضرت معصومه (ع ). تفسير مورد بحث به شيوه فلسفى و عرفانى با بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) نگاشته شده و در نوع خود بى نظير است .
مـفـسر به چند دسته از آيات خاص قرآن كه عبارتند از: آيات توحيد و ايمان و آيات احكام و قصص قرآن و آيات مواعظ و حكم و آفرينش زمين و آسمان و آيات كيفيت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بـهـشـت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احاديث مرويه و تحقيق كلمات و تفسير جمله به جمله آن پرداخته است .
ايـن تـفـسير كه در چهار مجلد تاليف گرديده مجلد اول آن را با تفسير آيات توحيد آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسير آيات بهشت و دوزخ پايان بخشيده است .
و شـيـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتيب يافته كه هر خزينه به شصت فصل و هفت باب تقسيم گشته است .
نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شيخ مهدى قلى خان پس از بناء مدرسه خود در قـم و تاسيس كتابخانه مدرسه وقف خاص ساكنين مدرسه خويش نموده است اين مدرسه تا عصر حاضر به نام وى مشهور است .
منابع : اعيان الشيعة , 8/302; الذريعة , 7/154; الروضة النضرة , 410; معجم الدراسات القرآنية , 147.
مجمع البحرين
از ضـيـاءالـديـن مـحـمد يوسف ( زنده در 1083 ق ) فرزند ميرزا حسين خان شريف وزير توپچى قزوينى , حكيم مفسر و عالم محقق .
در ايـن تـفـسير كه دو جلد و به زبان عربى است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـى نـويـسد كه اين تفسير جمع بين دو تفسير امين الاسلام شيخ طبرسى مجمع البيان و جوامع الـجـامـع مـى بـاشد و در واقع تلخيص اين دو تفسير است با اضافات و استدراكات نافع به شيوه و سبك روان و در كمال اختصار بدين جهت اين تفسير را مجمع البحرين ناميده است كه جمع بين دو تفسير طبرسى است .
چند دوره از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه خط مفسر در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1955 ) كه دو سرلوحه زيبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست .
و يـك دوره داراى حـواشى ( منه دام ظله ) در كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا و يك دوره در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( به شماره 10415 ) موجود است .
مـنـابع : الذريعة , 20/23; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 496; فـهـرست مدرسه سپهسالار, 1/167; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 262; مفسران شيعه , 143.
غريب القرآن طريحى
از شيخ فخرالدين ( 979 - رماحيه 1085 ق ) فرزند شيخ محمد على نجفى آل طريحى , از مفسران شيعه و علماى لغت و نحو ( - آل طريحى ). تـفـسـير مورد بحث شامل يك مقدمه كوتاه سپس داراى بيست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانى .
اين تفسير شرح تفسير قرآن و بيان آيات بر تفسير غريب القرآن سجستانى است .
اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و نيز اين تـفـسـير در سال 1372 ق در نجف اشرف به تحقيق و مقدمه شيخ محمد كاظم طريحى به چاپ رسيده است .
تاليفات ديگرى از شيخ فخرالدين آل طريحى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) كشف غوامض القرآن , كه در مشكلات و غوامض آيات و كلمات بحث كرده است .
2) نـزهـة الـخـاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر, كه مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهة القلوب سجستانى تاليف نموده و احتمالا با غرايب القرآن او يكى است سه نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 7663 ) محفوظ است .
3) كشف آيات القرآن , كشف آيات به حروف هجا و تفسير لغات مشكله و بيان لغات قرآن است .
4) مـشـارق الـنور الكتاب المشهور, در اين تفسير بين معانى آيات و لغات و قواعد عربى و اخبار و احاديث ائمه معصومين (ع ) محققانه جمع و تدوين گرديده است .
مـنابع : الاعلام , 5/138; اعيان الشيعة , 8/394; امل المل , 2/214; الذريعة , 16/48; الروضة النضرة فـى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة , 434; رياض العلماء, 4/332; لؤلؤة البحرين , 66; فوائد الرضوية , 348; لـباب الالقاب , 131; الكنى و الالقاب , 2/413, ماضى النجف و حاضرها, 2/454, معجم رجال الـفـكـر, 290; مـعجم المؤلفين , 8/55; مقدمه غريب القرآن , به قلم محمد كاظم طريحى ; هدية العارفين , 1/432.
البحرالمواج فى تفسير القرآن
از ميرزا تاج الدين حسن ( م 1085 ق ) فرزند محمد اصفهانى فلاورجانى معروف به تاجا اصفهانى يا تاج ارباب العمامة , حكيم محدث و از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى به شيوه روائى و كلامى است .
نـخست مفسر چند آيه از قرآن كريم را ياد كرده سپس به ترجمه فارسى پرداخته و آنگاه به تفسير آيات مذكور مى پردازد.
ابن يوسف در فهرست مجلس شوراى ملى به غلط اين تفسير را به فرزند مفسر بهاءالدين محمد ( م 1137 ق ) صاحب كشف اللثام معروف به فاضل هندى نسبت مى دهد.
خونسارى كه نسخه اى را در اختيار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده مى گويد: ( انه كـثير الفوائد ) و آن را از پدر مى داند و نيز شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة ببه نام پدر ضبط كرده است .
نـسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى به خط نستعليق از قرن دوازدهم هجرى از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در كتابخانه ملى از سـوره مـجـادله تا پايان قرآن است كه آن را محمدتقى دانش پژوه تفسير بحرالمواج احتمال داده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 5/240; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 3/49; روضات الجنات , 7/114; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 90; فهرست مجلس شوراى اسلامى , 3/4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 39; هدية الاحباب , 127; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , منزوى , 1/8.
تفسير قطب الدين لاهيجى
از قـطـب الدين محمد ( زنده در 1086 ) فرزند شيخ على شريف فقيه لاهيجى اشكورى , فيلسوف متكلم از علماى شيعه در عصر خويش .
ايـن كـتاب به زبان فارسى در دو مجلد به روش شيعى و بيانى روشن و روان و نيز به ترجمه آيات قـرآن مـى پردازد و توضيح و تفسير آيات را بيان نموده و به ذكر روايات و احاديث وارده از طريقه اماميه استناد مى نمايد.
اين تفسير به نامهاى : ترجمة الانيقة يا تفسير ترجمه قرآن شهرت دارد از اين تفسير چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 14143 به بعد ) وجود دارد.
اين تفسير در 1340 ش در تهران چاپ شده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعه , 9/431; الروضة النضره , 497; امل المل , 2/285; رياض العلماء, 5/124; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 124; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/15; مفسران شيعه , 142; نجوم السماء فى تراجم العلماء, 148.
تحفه شاهى
از مـولى مصطفى ( 1007 - 1090 ق ) فرزند شيخ محمد ابراهيم تبريزى قارى خراسانى معروف به تبريزى قارى , از مفسران و علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در علوم قرآن و بيان بعضى قراءآت مى باشد و آغاز تاليف آن در مرقد شاه ولايت آغـاز گـرديـده لذا آن را به نام تحفه شاهى ناميده است و شامل پنج باب مى باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تاليف آن فارغ گرديده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف اشرف موجود است .
تـاليفات ديگرى از تبريزى قارى مى دانند كه عبارتند از: 1) متممة التحفة , در تكميل تفسير ديگر تحفة القارى است .
2) تـحـفة القارى , در بيان بعضى از كلمات و انواع قراءآت و آن در 1302 ق در بمبئى چاپ سنگى شده است .
3) تـحفة الابرار, كه به دستور ميرزا شفيع منجم و فرزندش محمد مقيم در يك مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضيلت قرآن , آداب تعلم , مستحبات قرآن , مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بيان واقع گرديده است .
نـسـخـه اى از اين كتاب در آستان قدس رضوى ( شماره 13363 ) و در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 4074 ) وجود دارد.
4) ارشاد القارى , در بيان قراءآت شامل يك مقدمه و پنج باب .
5) وقـوف الـقرآن , كه در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آيات مستحبه سجده مشخص گرديده است .
6) سند قرائت عاصم , در پنج فصل و توضيح قرائت عاصم و اسناد آن .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/126; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 565; ريحانة الادب , 4/498; الـذريـعة , 3/407; فهرست مدرسه سپهسالار, 3/353; فهرست نسخه هاى فارسى خطى , منزوى , 1/80; فهرست كتابخانه دانشگاه تهران , 13/3054.
زبدة البيان فى تفسير آيات قصص القرآن
از شيخ محمد ( م 1090 ق ) فرزند شيخ محمود طبسى , محقق حكيم متاله از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث شامل آيات قصص انبياء در قرآن است .
مفسر آياتى كه مختص انبياء سلف مى باشد از قرآن مجيد استخراج نموده و به تفسير و شرح و بيان آنها پرداخته است .
شـيـخ محمد طبسى كتاب فوق را با نگارش تكمله اى در شرح و بيان احوال حضرت رسول (ص ) تـكـمـيـل نموده و نام آن را تكملة زبدة البيان گذاشته است و احوال ائمه معصومين را نيز بدان افزوده است .
مـنـابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 1/48, 12/21; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 527; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 114, 173.
تفسير الصافى
اثـر ملا محسن ( 1007 - 1091 ق ) فرزند شاه مرتضى كاشانى معروف به ملا محسن فيض كاشانى , از اعاظم علما و حكماى متاله اماميه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهاى آن به زبان عربى و شيوه روائى و مشرب عـرفـانى و از مشهورترين تفسيرهاى مختصر شيعى كه با مضامين روايات و احاديث ماثور از ائمه معصومين (ع ) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پايان قرآن سوره الناس مى باشد.
ايـن تـفـسـيـر شـامـل يك پيش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است كه اين مقدمات بحثهاى گران قدرى دربردارد و آنها عبارتند از: بحثى در تمسك به قرآن و فضيلت آن , بـحـثـى در عـلـم قرآن كه تمامى آن علم , نزد اهل بيت (ع ) است , بحثى كه تمامى قرآن در حق خـانـدان عـصـمـت و نـبوت (ع ) و شيعيان و پيروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بيت (ع ) است , گـفـتـارى در معانى وجوه آيات قرآن و تحقيق در متشابهات و تاويل آيات , بحثى در نهى و منع تفسير آيات قرآن به راى و سر نهى آن , گفتارى در جمع و گردآورى قرآن و عدم تحريف و زياده يـا نـقـصـان و تـاويـل آيـات آن , گفتار اينكه قرآن مبين براى تمامى امور دنيوى و اخروى است , گـفـتـارى در اقسام آيات و بطون و كيفيت تاويل و انواع لغات و قراءآت معتبر, گفتارى در شان نزول قرآن و تحقيق آن , گفتارى در تمثل قرآن به اهل خود در روز قيامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حـفـظ و تـلاوت آن , گـفتارى در آداب تلاوت قرآن , گفتارى در اصطلاحات و كيفيت تفسير آن .
نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است نفيس ترين نسخه مورخه 1078 ق از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و سى نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 11140 ) و هفت نسخه در كتابخه مرعشى قم موجود است .
ايـن تـفـسـيـر براى نخستين بار در 1266 ق در تهران به قطع رحلى در 680 صفحه چاپ سنگى گـرديـده سـپـس به دفعات در تهران و تبريز و بمبئى چاپ سنگى شده است و در سال 1402 ق تـوسط مؤسسه اعلمى بيروت در پنج مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است و مجدد در مشهد افست شده است .
ملا محسن فيض كاشانى داراى تاليفات ديگرى است بدين شرح : 1) تفسير اصفى , كه در يك جلد و به زبان عربى و شيوه روائى است و تفسير وسيط اوست كه تلخيص الصافى تفسير كبير اوست .
نسخه هائى از اين تفسير در دست است .
نسخه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم در دو مجلد ( شماره هاى 1278, 7473 ) و پنج نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11162 ). ايـن تـفسير نخستين بار در 1274 ق در بمبئى و در حاشيه تفسير الصافى چاپ سنگى شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گرديده است .
تفسير اصفى بوسيله سيد حسن مظاهر امروهوى به زبان اردو ترجمه شده است .
2) تفسير المصفى , كوچكترين تفسير فيض كاشانى است كه خلاصه اى از تفسير اصفى و مانند دو تفسير قبلى او بيشتر متكى بر احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
منابع : الاعلام , 5/290; ايضاح المكنون , 1/54; تنقيح المقال , 2/54; الذريعة , 15/5; الروضة النضرة , 491; ريـحـانـة الادب , 4/369; فـهـرسـت الـفبائى كتابخانه مركزى آستان قدس , 378; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 3/158; معجم المؤلفين , 8/187; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/799; هدية العارفين , 2/6.
تفسير القرآن الكبير
از شـيـخ مـحمد كاظم طالقانى قزوينى ( م 1094 ق ) از شيوخ علماى شيعه در عصر صفوى و از مدرسين حوزه علميه قزوين , فقيه و مفسر علوم اسلامى و فنون عربى .
تفسير را از علماى عصر خود مانند شيخ بهائى و ميرباقر داماد و ميرفندرسكى و ديگران اخذ كرد و جامع علوم عقلى و نقلى بود.
مـفـسر اثر خود را به عربى پس از ذكر احاديث در شرح و بيان بعضى از آيات شريفه قرآن با مسائل فلسفى و عرفانى آميخته و بطرز مستحسنى تفسير نموده است .
مى توان سبك وى را در اين تفسير جمع بين احاديث نبوى و ائمه اطهار (ع ) و تفسير قرآن با قرآن و بحثهاى فلسفى و عرفانى و ادبى و كلامى خواند كه در نوع خود كم نظير است .
اين تفسير در چند مجلد بزرگ است كه بعضى از مجلدات آن نزد حفيد وى ميرزا ابوتراب شهيدى قزوينى بوده و در تفسير خود از آن بهره گرفته است .
از شيخ محمدكاظم طالقانى تفسير ديگرى به نام منافع القرآن ذكر كرده اند كه در آنن به خواص و منافع سوره هاى قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پايان قرآن شرح خود را از طريق روايات ماثوره ذكر مى نمايد.
نسخه اصلى اين اثر به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه راقم اين سطور در قزوين است .
مـنـابـع : امـل الـمـل , 2/295; ريـاض الـعـلماء, 5/153; سير آل برغانى , آقابزرگ تهرانى , خطى ; مستدركات اعيان الشيعة , 2/301; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/12.
الوجيز فى تفسير القرآن العزيز
اثـر شـيخ حسام الدين ( 1005 - 1095 ق ) فرزند جمال الدين نجفى رماحى آل طريحى , از علماء و فقهاى اماميه .
تـفـسـيـر مورد بحث را حر عاملى معاصر مفسر در امل المل و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده اند.
ايـن تـفسير به نام تفسير طريحى نيز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در كتابخانه آل طريحى در نجف اشرف موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 4/620; امل المل , 2/59; الذريعة , 4/270; رياض العلماء, 1/137; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 135; معجم رجال الحديث , 4/263; مفسران شيعه , 145.
نورالثقلين
مفسر شيخ عبدالعلى ( م ق 1097 ق ) فرزند جمعه عروسى حويزى شيرازى , از علماى اخباريه در عصر خويش .
تـفـسـيـر مـورد بـحـث با مشرب اخبارى در چهار مجلد از طريق روايات و احاديث وارده از ائمه مـعـصومين (ع ) تفسير نموده با اسقاط اسانيد روايات و ترك ذكر آيات قرآن كريم لذا دشوار است تشخيص اينكه كدام يك از اخبار و احاديث ياد شده با كدام آيه از آيات قرآن مرتبط مى باشد.
مـجـلـد اول : تا آخر سوره اعراف ; مجلد دوم : تا آخر سوره كهف ; مجلد سوم : از سوره مريم تا آخر سوره فاطر; مجلد چهارم : از سوره يس تا آخر قرآن مى باشد.
نـسـخـه خطى از اين تفسير در كتابخانه كاتب اين سطور و نسخه ديگر در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8055 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 8/29; امل المل , 2/154; الذريعة , 24/365; الروضة النضرة , 331; رياض الـعـلـمـاء, 3/147; روضـات الـجنات , 4/213; الفوائد الرضويه , 237; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 590; معجم الدراسات القرآنية , 309; معجم رجال الحديث , 10/51; مفسران شيعه , 146; نجوم السماء, 98.
اثبات عصمة الائمة (ع )
اثر مولى ميرزا ( م 1098 ق ) فرزند حسن شيروانى اصفهانى معروف به فاضل شيروانى , از حكماء و فلاسفه متكلم محقق رياضى دان .
تـفسير مورد بحث در بيان و شرح آيه ( ان الابرار لفى نعيم ) ( 13, انفطار ) مى باشد كه با تاويل به مذاق فلسفى و شيوه كلامى در اثباتت عصمت ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
تـا اين تفسير را سيد مهدى بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سورة هل اتى نام برده كه اشتباه است .
فـاضـل شيروانى داراى اثر ديگرى است كه در آن آيات ( ان الابرار يشربون من كاس ) تا ( فوقيهم اللّه سر ذلك ) هفت آيه از سوره هل اتى را تفسير نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 9/142; جامع الرواة , 2/92; تذكره نصرآبادى , 157; الذريعة , 1/97; رجال , سيد بـحـرالـعـلوم , 3/225; روضات الجنات , 7/93; الروضة النضرة , 524; زندگينامه علامه مجلسى , 1/381; ريحانة الادب , 6/386; الفوائد الرضوية , 467; معجم المؤلفين , 9/194; مفسران شيعة , 157.
آيات الاحكام
از شيخ ملك على تونى ( زنده در 1098 ق ), عالم فاضل فقيه شيعى در عصر صفويه .
تفسير مورد بحث را به زبان فارسى در بيان و شرح آيات احكام قرآن به تعداد آيات نازله در هر يك از ابواب فقهى از طهارات تاديات بنام شاه سليمان صفوى ( 1077 - 1105 ق ) نگاشته است .
امروزه نسخه هاى متعددى از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى احتمالا به خط مؤلف ( شماره 2430 ). مـنـابـع : الـذريعة , 1/44; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 13; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1; معجم الدراسات القرآنيه , 4; مفسران شيعه , 148.
البيان لما خفى فى القرآن
از سيد يحيى ( 1035 - 1099 ق ) فرزند حسين حسنى صنعانى آل القاسم , از ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح مشكل و متشابه آيات قرآنى است كه مفسر با مذاق زيدى خويش به اسرار نهفته در خفيه آيات مى پردازد.
دو نـسـخـه از اين تفسير مورخه 1063 ق و 1077 ق به شماره هاى 121 و 202 در كتابخانه الجامع الكبير در صنعا موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام , 8/143; الـبدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/328; فهرست الصفية , 1/131; ايـضـاح الـمكنون , 2/137; معجم المؤلفين , 13/192; مؤلفات الزيدية , 1/226 به بعد; هدية العارفين , 2/533.
قرن دوازدهم :
تفسير آية النور
اثر محمد شريف ( زنده در 1100 ق ) فرزند ابورضا ديلمانى از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر با مشرب حكمى و فلسفى خود در پاسخ سؤال بعضى از معاصرين خويش آيه نور را مبسوطا تـفـسير كرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه خود مى نويسد كه در نور چشم نقائص هفت گانه است كه هيچ يك از آنها در نور عقل نيست .
لانـه لا يـبـصـر نـفسه , و لا يبصر ما بعد عنه او قرب بكثير, و لا يبصر من وراء الحجاب و لا يبصر الـبـواطـن و لا يـبصر بعض الموجودات و لا يرى الا المتناهيات و قد يغلط فى ابصاره بخلاف نور العقل فى جميع ذلك .
مـفـسـر داراى تـفـسـير ديگرى نيز مى باشد تفسير آية : فاذا سويته و نفخت فيه كه شيخ آقابزرگ تهرانى هر دو تفسير را در نجف اشرف نزد شيخ على قمى مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/323; الكواكب المنتثره , 338.
تفسير حويزى
اثر شيخ فرج اللّه ( م 1100 يا 1103 ق ) فرزند محمد حويزى حائرى از علما و متكلمين شيعى كه حر عاملى او را فاضل و محقق ماهر و اديب شاعر مى خواند و از تفسير او نام برده است .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى بر تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره ناس مى باشد.
مفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات قرآن مى پردازد.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ مانند كتاب تاريخ او كبير.
منابع : اعيان الشيعة , 8/395; الاجازة الكبيرة , 45; امل المل , 2/215; الروضة النضرة , 437; رياض العلماء, 4/337; الذريعة , 4/300; روضات الجنات , 5/355; الكواكب المنتثرة , 582; مصفى المقال , 353; معجم المؤلفين , 8/59; نجوم السماء, 147, هدية العارفين , 1/116.
كنزالدقائق و بحرالغرائب
اثـر مـيرزا محمد ( زنده در 1102 ق ) فرزند محمدرضا قمى مشهدى , از علماى حديث و مفسران اماميه .
ايـن تـفسير در چهار مجلد بزرگ به عربى و فارسى و به شيوه روائى تاليف گرديده و از روايات و احاديث مروى از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به بيان و تفسير آيات مى پردازد و اسانيد روايات را ياد كرده و نيز آيات قرآن را به يكديگر ربط داده است .
و بـه اعـراب كلمات قرآن مى پردازد ولى چنين استفاده مى گردد كه مفسر از تفسير نور الثقلين الهام گرفته است .
از ايـن تـفسير به نام كنزالحقايق و بحرالدقايق فى تفسير القرآن نام برده اند ولى مفسر خود به نام كنزالدقايق و بحرالغرائب ذكر كرده است .
نـسـخـه هـاى متعدد اين تفسير در دست است از جمله يك دوره از عصر مؤلف در كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى كه به كتابخانه جعفريه مدرسه هندى كربلا منتقل گرديده است و يك دوره كه دو مجلد آن خط مؤلف است در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا مى باشد.
و سه مجلد در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1352, 1541, 13086 ) و دو مجلد در كتابخانه مـدرسـه سـپهسالار ( شماره هاى 2054 و 2055 ) و چند نسخه در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم موجود است و اين تفسير اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى در تهران به طبع رسيده است .
دو تـفـسـير ديگر از ميرزا محمد سنابادى قمى ياد كرده اند: 1) حاشيه و شرح تفسير الكشاف , كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است .
2) حاشيه بر حاشيه شيخ بهائى بر تفسير بيضاوى , كه در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى و حاشيه اى است بر حاشيه شيخ بهائى بر انوار التنزيل , قاضى بيضاوى .
ميرزا محمد از اين تفسير در اثر ديگر خود ( كنزالدقايق ) نقل كرده است ولى هيچيك از دو كتاب فوق در دسترس نيست .
مـنـابع : امل المل , 2/272; الذريعة , 6/46, 18/151; روضات الجنات , 7/110; رياض العلماء, 5/104; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 472, 1/540; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/56; الكواكب المنتثرة , 673.
الاتحاف لطلبة الكشاف
از شـيـخ صـالح ( 1047 - 1108 ق ) فرزند مهدى مقبلى صنعانى مكى از مجتهدين زيديه و فقهاء عصر خويش .
تفسير مورد بحث شرح و رد بر تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى مى باشد كه شامل مباحث علمى و تـحـقيقى و انتقاد و رد كثيرى است از اقوال زمخشرى با بهره از روايات و احاديث از پيغمبر اكرم (ص ) بر مذاق زيدى خود.
و نـيـز شـيـخ الاسـلام مـحـمد شوكانى ( م 1250 ق ) در البدر الطالع مى نويسد ( انتقد فيه على الـزمخشرى كثيرا من المباحث و ذكر ما هو الراجح لديه ) نسخه اى از اين كتاب ( شماره 130 ) در كـتـابـخـانـه جـامـع الكبير صنعاء و نسخه ديگر ( شماره 1379 ) در كتابخانه دانشگاه الرياض در عربستان سعودى موجود است .
مـنابع : الاعلام , 3/197; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 1/288; الدرالفريد, 37; نبلاء اليمن , 1/781; مؤلفات الزيدية , 1/40.
البرهان فى تفسير القرآن
اثـر سـيـد هاشم ( م 1107 يا 1109 ق ) فرزند سليمان موسوى بحرانى كتكتانى از علماى شيعه ( - بحرانى سيد هاشم , دايرة المعارف تشيع , 3/106 ). اين تفسير به زبان عربى در شش جلد داراى يك مقدمه و شانزده باب است كه باب اول در فضيلت عالم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را ياد كرده است .
اين تفسير به شيوه روائى است .
مـفسر پس از ذكر آيات قرآن احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) را به مناسبت آيه در ذيل آن با ذكر اسانيد روايت ياد كرده است .
اين كتاب در 1357 ش در 4 جلد با تحقيق محمود موسوى زرندى تجديد چاپ گرديده است .
سـيـد هاشم بحرانى داراى اثرات ديگرى به شرح ذيل است : 1) نورالانوار فى تفسير القرآن , با ذكر احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به اختصار ذيل هر ايه شرح داده است .
2) الهداية القرآنية , به شيوه روائى و ذكر احاديث ذيل هر آيه نگاشته شده است .
3) المحجة فى ما نزل من القرآن فى القائم الحجة (عج ). شامل 120 آيه از آيات قرآن در شان حضرت حجت (عج ). در 1272 ق در تهران چاپ سنگى شده و در بيروت تجديد چاپ گرديده است .
4) الـلـوامع النورانية , كه به ذكر آيات نازل شده در حق حضرت امير (ع ) اختصاص يافته و پس از ذكر هر آيه به نقل روايات و احاديث ماثوره پرداخته است .
5) الهادى و ضياء النادى , در يك جلد بزرگ پس از ذكر آيات قرآن روايات ماخوذه از كتب اربعه و التوحيد و عيون اخبارالرضا و معانى الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البيان و امثال آنها را نقل نموده آنگاه تفسير مى نمايد.
نسخه اى از آن در كتابخانه آستانه قدس ( شماره 6685 ) موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 10/249; امل المل , 2/341; روضات الجنات , 8/181; الذريعة , تحت عناوين كـتـابـهـا; ريـحانة الادب , 1/233; رياض العلماء, 5/298; انوار البدرين , 136; لؤلؤة البحرين , 63; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/753; فوائد الرضويه , 705; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 607, 609; معجم الدراسات القرآنية , 264.
| | | |
تفسير نصيرى طوسى
از شـيـخ مـحـمـد تقى ( زنده در 1083 ق ) فرزند عبدالحسين نصيرى طوسى , از علماى كلام و حكمت كه در عصر صفوى در اصفهان بوده است .
مفسر تفسير خويش را در يك جلد بزرگ به زبان عربى تاليف نموده و داراى ده مقدمه است .
سـپس به تفسير كليات در ترتيب قرآن و ذكر شرح حال انبياء از آدم تا حضرت محمد (ص ) كه در قرآن مجيد از آنان نام برده شده پرداخته است .
و بعد شروع به تفسير حمد كرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پايان يافته و شيوه او در تفسير پس از ذكر چند آيه از قرآن مجيد به تفسير آيات ياد شده مى پردازد و سبك او ادبى و كلامى مى باشد و نـيـز مـفسر خود را از احفاد شيخ الطائفه شيخ طوسى و از اسباط خواجه نصيرالدين طوسى و در نتيجه نصيرى طوسى معرفى مى كند و از آثار ديگر وى العقال فى مكارم الخصال و المبدء و المعاد.
نسخه نفيسى از اين تفسير كه از روى خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گرديده است از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا موجود است .
منبع : اصل نسخه تفسير طوسى , الذريعة الى تصانيف الشيعة , 5/280, 19/250.
خزائن جواهر القرآن
اثر شيخ على قلى خان ( 1020 - زنده در 1083 ) فرزند قرچغاى خان تركمانى متولد در اصفهان , از فلاسفه و حكماى متالهين و توليت آستانه حضرت معصومه (ع ). تفسير مورد بحث به شيوه فلسفى و عرفانى با بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) نگاشته شده و در نوع خود بى نظير است .
مـفـسر به چند دسته از آيات خاص قرآن كه عبارتند از: آيات توحيد و ايمان و آيات احكام و قصص قرآن و آيات مواعظ و حكم و آفرينش زمين و آسمان و آيات كيفيت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بـهـشـت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احاديث مرويه و تحقيق كلمات و تفسير جمله به جمله آن پرداخته است .
ايـن تـفـسير كه در چهار مجلد تاليف گرديده مجلد اول آن را با تفسير آيات توحيد آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسير آيات بهشت و دوزخ پايان بخشيده است .
و شـيـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتيب يافته كه هر خزينه به شصت فصل و هفت باب تقسيم گشته است .
نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شيخ مهدى قلى خان پس از بناء مدرسه خود در قـم و تاسيس كتابخانه مدرسه وقف خاص ساكنين مدرسه خويش نموده است اين مدرسه تا عصر حاضر به نام وى مشهور است .
منابع : اعيان الشيعة , 8/302; الذريعة , 7/154; الروضة النضرة , 410; معجم الدراسات القرآنية , 147.
مجمع البحرين
از ضـيـاءالـديـن مـحـمد يوسف ( زنده در 1083 ق ) فرزند ميرزا حسين خان شريف وزير توپچى قزوينى , حكيم مفسر و عالم محقق .
در ايـن تـفـسير كه دو جلد و به زبان عربى است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـى نـويـسد كه اين تفسير جمع بين دو تفسير امين الاسلام شيخ طبرسى مجمع البيان و جوامع الـجـامـع مـى بـاشد و در واقع تلخيص اين دو تفسير است با اضافات و استدراكات نافع به شيوه و سبك روان و در كمال اختصار بدين جهت اين تفسير را مجمع البحرين ناميده است كه جمع بين دو تفسير طبرسى است .
چند دوره از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه خط مفسر در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1955 ) كه دو سرلوحه زيبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست .
و يـك دوره داراى حـواشى ( منه دام ظله ) در كتابخانه كاتب اين سطور در كربلا و يك دوره در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( به شماره 10415 ) موجود است .
مـنـابع : الذريعة , 20/23; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 496; فـهـرست مدرسه سپهسالار, 1/167; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 262; مفسران شيعه , 143.
غريب القرآن طريحى
از شيخ فخرالدين ( 979 - رماحيه 1085 ق ) فرزند شيخ محمد على نجفى آل طريحى , از مفسران شيعه و علماى لغت و نحو ( - آل طريحى ). تـفـسـير مورد بحث شامل يك مقدمه كوتاه سپس داراى بيست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانى .
اين تفسير شرح تفسير قرآن و بيان آيات بر تفسير غريب القرآن سجستانى است .
اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كربلا و نيز اين تـفـسـير در سال 1372 ق در نجف اشرف به تحقيق و مقدمه شيخ محمد كاظم طريحى به چاپ رسيده است .
تاليفات ديگرى از شيخ فخرالدين آل طريحى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) كشف غوامض القرآن , كه در مشكلات و غوامض آيات و كلمات بحث كرده است .
2) نـزهـة الـخـاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر, كه مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهة القلوب سجستانى تاليف نموده و احتمالا با غرايب القرآن او يكى است سه نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 7663 ) محفوظ است .
3) كشف آيات القرآن , كشف آيات به حروف هجا و تفسير لغات مشكله و بيان لغات قرآن است .
4) مـشـارق الـنور الكتاب المشهور, در اين تفسير بين معانى آيات و لغات و قواعد عربى و اخبار و احاديث ائمه معصومين (ع ) محققانه جمع و تدوين گرديده است .
مـنابع : الاعلام , 5/138; اعيان الشيعة , 8/394; امل المل , 2/214; الذريعة , 16/48; الروضة النضرة فـى عـلـمـاء الماءة الحادية عشرة , 434; رياض العلماء, 4/332; لؤلؤة البحرين , 66; فوائد الرضوية , 348; لـباب الالقاب , 131; الكنى و الالقاب , 2/413, ماضى النجف و حاضرها, 2/454, معجم رجال الـفـكـر, 290; مـعجم المؤلفين , 8/55; مقدمه غريب القرآن , به قلم محمد كاظم طريحى ; هدية العارفين , 1/432.
البحرالمواج فى تفسير القرآن
از ميرزا تاج الدين حسن ( م 1085 ق ) فرزند محمد اصفهانى فلاورجانى معروف به تاجا اصفهانى يا تاج ارباب العمامة , حكيم محدث و از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در دو مجلد به زبان فارسى به شيوه روائى و كلامى است .
نـخست مفسر چند آيه از قرآن كريم را ياد كرده سپس به ترجمه فارسى پرداخته و آنگاه به تفسير آيات مذكور مى پردازد.
ابن يوسف در فهرست مجلس شوراى ملى به غلط اين تفسير را به فرزند مفسر بهاءالدين محمد ( م 1137 ق ) صاحب كشف اللثام معروف به فاضل هندى نسبت مى دهد.
خونسارى كه نسخه اى را در اختيار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده مى گويد: ( انه كـثير الفوائد ) و آن را از پدر مى داند و نيز شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة ببه نام پدر ضبط كرده است .
نـسخه اى از اين كتاب در مجلس شوراى اسلامى به خط نستعليق از قرن دوازدهم هجرى از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در كتابخانه ملى از سـوره مـجـادله تا پايان قرآن است كه آن را محمدتقى دانش پژوه تفسير بحرالمواج احتمال داده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 5/240; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 3/49; روضات الجنات , 7/114; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 90; فهرست مجلس شوراى اسلامى , 3/4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 39; هدية الاحباب , 127; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , منزوى , 1/8.
تفسير قطب الدين لاهيجى
از قـطـب الدين محمد ( زنده در 1086 ) فرزند شيخ على شريف فقيه لاهيجى اشكورى , فيلسوف متكلم از علماى شيعه در عصر خويش .
ايـن كـتاب به زبان فارسى در دو مجلد به روش شيعى و بيانى روشن و روان و نيز به ترجمه آيات قـرآن مـى پردازد و توضيح و تفسير آيات را بيان نموده و به ذكر روايات و احاديث وارده از طريقه اماميه استناد مى نمايد.
اين تفسير به نامهاى : ترجمة الانيقة يا تفسير ترجمه قرآن شهرت دارد از اين تفسير چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 14143 به بعد ) وجود دارد.
اين تفسير در 1340 ش در تهران چاپ شده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعه , 9/431; الروضة النضره , 497; امل المل , 2/285; رياض العلماء, 5/124; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 124; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/15; مفسران شيعه , 142; نجوم السماء فى تراجم العلماء, 148.
تحفه شاهى
از مـولى مصطفى ( 1007 - 1090 ق ) فرزند شيخ محمد ابراهيم تبريزى قارى خراسانى معروف به تبريزى قارى , از مفسران و علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در علوم قرآن و بيان بعضى قراءآت مى باشد و آغاز تاليف آن در مرقد شاه ولايت آغـاز گـرديـده لذا آن را به نام تحفه شاهى ناميده است و شامل پنج باب مى باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تاليف آن فارغ گرديده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف اشرف موجود است .
تـاليفات ديگرى از تبريزى قارى مى دانند كه عبارتند از: 1) متممة التحفة , در تكميل تفسير ديگر تحفة القارى است .
2) تـحـفة القارى , در بيان بعضى از كلمات و انواع قراءآت و آن در 1302 ق در بمبئى چاپ سنگى شده است .
3) تـحفة الابرار, كه به دستور ميرزا شفيع منجم و فرزندش محمد مقيم در يك مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضيلت قرآن , آداب تعلم , مستحبات قرآن , مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بيان واقع گرديده است .
نـسـخـه اى از اين كتاب در آستان قدس رضوى ( شماره 13363 ) و در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 4074 ) وجود دارد.
4) ارشاد القارى , در بيان قراءآت شامل يك مقدمه و پنج باب .
5) وقـوف الـقرآن , كه در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آيات مستحبه سجده مشخص گرديده است .
6) سند قرائت عاصم , در پنج فصل و توضيح قرائت عاصم و اسناد آن .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/126; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 565; ريحانة الادب , 4/498; الـذريـعة , 3/407; فهرست مدرسه سپهسالار, 3/353; فهرست نسخه هاى فارسى خطى , منزوى , 1/80; فهرست كتابخانه دانشگاه تهران , 13/3054.
زبدة البيان فى تفسير آيات قصص القرآن
از شيخ محمد ( م 1090 ق ) فرزند شيخ محمود طبسى , محقق حكيم متاله از علماى عصر صفوى .
تفسير مورد بحث شامل آيات قصص انبياء در قرآن است .
مفسر آياتى كه مختص انبياء سلف مى باشد از قرآن مجيد استخراج نموده و به تفسير و شرح و بيان آنها پرداخته است .
شـيـخ محمد طبسى كتاب فوق را با نگارش تكمله اى در شرح و بيان احوال حضرت رسول (ص ) تـكـمـيـل نموده و نام آن را تكملة زبدة البيان گذاشته است و احوال ائمه معصومين را نيز بدان افزوده است .
مـنـابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 1/48, 12/21; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 527; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 114, 173.
تفسير الصافى
اثـر ملا محسن ( 1007 - 1091 ق ) فرزند شاه مرتضى كاشانى معروف به ملا محسن فيض كاشانى , از اعاظم علما و حكماى متاله اماميه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهاى آن به زبان عربى و شيوه روائى و مشرب عـرفـانى و از مشهورترين تفسيرهاى مختصر شيعى كه با مضامين روايات و احاديث ماثور از ائمه معصومين (ع ) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پايان قرآن سوره الناس مى باشد.
ايـن تـفـسـيـر شـامـل يك پيش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است كه اين مقدمات بحثهاى گران قدرى دربردارد و آنها عبارتند از: بحثى در تمسك به قرآن و فضيلت آن , بـحـثـى در عـلـم قرآن كه تمامى آن علم , نزد اهل بيت (ع ) است , بحثى كه تمامى قرآن در حق خـانـدان عـصـمـت و نـبوت (ع ) و شيعيان و پيروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بيت (ع ) است , گـفـتـارى در معانى وجوه آيات قرآن و تحقيق در متشابهات و تاويل آيات , بحثى در نهى و منع تفسير آيات قرآن به راى و سر نهى آن , گفتارى در جمع و گردآورى قرآن و عدم تحريف و زياده يـا نـقـصـان و تـاويـل آيـات آن , گفتار اينكه قرآن مبين براى تمامى امور دنيوى و اخروى است , گـفـتـارى در اقسام آيات و بطون و كيفيت تاويل و انواع لغات و قراءآت معتبر, گفتارى در شان نزول قرآن و تحقيق آن , گفتارى در تمثل قرآن به اهل خود در روز قيامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حـفـظ و تـلاوت آن , گـفتارى در آداب تلاوت قرآن , گفتارى در اصطلاحات و كيفيت تفسير آن .
نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است نفيس ترين نسخه مورخه 1078 ق از مخطوطات كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و سى نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 11140 ) و هفت نسخه در كتابخه مرعشى قم موجود است .
ايـن تـفـسـيـر براى نخستين بار در 1266 ق در تهران به قطع رحلى در 680 صفحه چاپ سنگى گـرديـده سـپـس به دفعات در تهران و تبريز و بمبئى چاپ سنگى شده است و در سال 1402 ق تـوسط مؤسسه اعلمى بيروت در پنج مجلد به قطع وزيرى طبع گرديده است و مجدد در مشهد افست شده است .
ملا محسن فيض كاشانى داراى تاليفات ديگرى است بدين شرح : 1) تفسير اصفى , كه در يك جلد و به زبان عربى و شيوه روائى است و تفسير وسيط اوست كه تلخيص الصافى تفسير كبير اوست .
نسخه هائى از اين تفسير در دست است .
نسخه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم در دو مجلد ( شماره هاى 1278, 7473 ) و پنج نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11162 ). ايـن تـفسير نخستين بار در 1274 ق در بمبئى و در حاشيه تفسير الصافى چاپ سنگى شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گرديده است .
تفسير اصفى بوسيله سيد حسن مظاهر امروهوى به زبان اردو ترجمه شده است .
2) تفسير المصفى , كوچكترين تفسير فيض كاشانى است كه خلاصه اى از تفسير اصفى و مانند دو تفسير قبلى او بيشتر متكى بر احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
منابع : الاعلام , 5/290; ايضاح المكنون , 1/54; تنقيح المقال , 2/54; الذريعة , 15/5; الروضة النضرة , 491; ريـحـانـة الادب , 4/369; فـهـرسـت الـفبائى كتابخانه مركزى آستان قدس , 378; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 3/158; معجم المؤلفين , 8/187; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/799; هدية العارفين , 2/6.
تفسير القرآن الكبير
از شـيـخ مـحمد كاظم طالقانى قزوينى ( م 1094 ق ) از شيوخ علماى شيعه در عصر صفوى و از مدرسين حوزه علميه قزوين , فقيه و مفسر علوم اسلامى و فنون عربى .
تفسير را از علماى عصر خود مانند شيخ بهائى و ميرباقر داماد و ميرفندرسكى و ديگران اخذ كرد و جامع علوم عقلى و نقلى بود.
مـفـسر اثر خود را به عربى پس از ذكر احاديث در شرح و بيان بعضى از آيات شريفه قرآن با مسائل فلسفى و عرفانى آميخته و بطرز مستحسنى تفسير نموده است .
مى توان سبك وى را در اين تفسير جمع بين احاديث نبوى و ائمه اطهار (ع ) و تفسير قرآن با قرآن و بحثهاى فلسفى و عرفانى و ادبى و كلامى خواند كه در نوع خود كم نظير است .
اين تفسير در چند مجلد بزرگ است كه بعضى از مجلدات آن نزد حفيد وى ميرزا ابوتراب شهيدى قزوينى بوده و در تفسير خود از آن بهره گرفته است .
از شيخ محمدكاظم طالقانى تفسير ديگرى به نام منافع القرآن ذكر كرده اند كه در آنن به خواص و منافع سوره هاى قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پايان قرآن شرح خود را از طريق روايات ماثوره ذكر مى نمايد.
نسخه اصلى اين اثر به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه راقم اين سطور در قزوين است .
مـنـابـع : امـل الـمـل , 2/295; ريـاض الـعـلماء, 5/153; سير آل برغانى , آقابزرگ تهرانى , خطى ; مستدركات اعيان الشيعة , 2/301; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/12.
الوجيز فى تفسير القرآن العزيز
اثـر شـيخ حسام الدين ( 1005 - 1095 ق ) فرزند جمال الدين نجفى رماحى آل طريحى , از علماء و فقهاى اماميه .
تـفـسـيـر مورد بحث را حر عاملى معاصر مفسر در امل المل و سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده اند.
ايـن تـفسير به نام تفسير طريحى نيز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در كتابخانه آل طريحى در نجف اشرف موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 4/620; امل المل , 2/59; الذريعة , 4/270; رياض العلماء, 1/137; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 135; معجم رجال الحديث , 4/263; مفسران شيعه , 145.
نورالثقلين
مفسر شيخ عبدالعلى ( م ق 1097 ق ) فرزند جمعه عروسى حويزى شيرازى , از علماى اخباريه در عصر خويش .
تـفـسـيـر مـورد بـحـث با مشرب اخبارى در چهار مجلد از طريق روايات و احاديث وارده از ائمه مـعـصومين (ع ) تفسير نموده با اسقاط اسانيد روايات و ترك ذكر آيات قرآن كريم لذا دشوار است تشخيص اينكه كدام يك از اخبار و احاديث ياد شده با كدام آيه از آيات قرآن مرتبط مى باشد.
مـجـلـد اول : تا آخر سوره اعراف ; مجلد دوم : تا آخر سوره كهف ; مجلد سوم : از سوره مريم تا آخر سوره فاطر; مجلد چهارم : از سوره يس تا آخر قرآن مى باشد.
نـسـخـه خطى از اين تفسير در كتابخانه كاتب اين سطور و نسخه ديگر در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8055 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 8/29; امل المل , 2/154; الذريعة , 24/365; الروضة النضرة , 331; رياض الـعـلـمـاء, 3/147; روضـات الـجنات , 4/213; الفوائد الرضويه , 237; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 590; معجم الدراسات القرآنية , 309; معجم رجال الحديث , 10/51; مفسران شيعه , 146; نجوم السماء, 98.
اثبات عصمة الائمة (ع )
اثر مولى ميرزا ( م 1098 ق ) فرزند حسن شيروانى اصفهانى معروف به فاضل شيروانى , از حكماء و فلاسفه متكلم محقق رياضى دان .
تـفسير مورد بحث در بيان و شرح آيه ( ان الابرار لفى نعيم ) ( 13, انفطار ) مى باشد كه با تاويل به مذاق فلسفى و شيوه كلامى در اثباتت عصمت ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
تـا اين تفسير را سيد مهدى بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سورة هل اتى نام برده كه اشتباه است .
فـاضـل شيروانى داراى اثر ديگرى است كه در آن آيات ( ان الابرار يشربون من كاس ) تا ( فوقيهم اللّه سر ذلك ) هفت آيه از سوره هل اتى را تفسير نموده است .
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 9/142; جامع الرواة , 2/92; تذكره نصرآبادى , 157; الذريعة , 1/97; رجال , سيد بـحـرالـعـلوم , 3/225; روضات الجنات , 7/93; الروضة النضرة , 524; زندگينامه علامه مجلسى , 1/381; ريحانة الادب , 6/386; الفوائد الرضوية , 467; معجم المؤلفين , 9/194; مفسران شيعة , 157.
آيات الاحكام
از شيخ ملك على تونى ( زنده در 1098 ق ), عالم فاضل فقيه شيعى در عصر صفويه .
تفسير مورد بحث را به زبان فارسى در بيان و شرح آيات احكام قرآن به تعداد آيات نازله در هر يك از ابواب فقهى از طهارات تاديات بنام شاه سليمان صفوى ( 1077 - 1105 ق ) نگاشته است .
امروزه نسخه هاى متعددى از اين تفسير در دست مى باشد از جمله نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى احتمالا به خط مؤلف ( شماره 2430 ). مـنـابـع : الـذريعة , 1/44; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 13; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1; معجم الدراسات القرآنيه , 4; مفسران شيعه , 148.
البيان لما خفى فى القرآن
از سيد يحيى ( 1035 - 1099 ق ) فرزند حسين حسنى صنعانى آل القاسم , از ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح مشكل و متشابه آيات قرآنى است كه مفسر با مذاق زيدى خويش به اسرار نهفته در خفيه آيات مى پردازد.
دو نـسـخـه از اين تفسير مورخه 1063 ق و 1077 ق به شماره هاى 121 و 202 در كتابخانه الجامع الكبير در صنعا موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام , 8/143; الـبدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/328; فهرست الصفية , 1/131; ايـضـاح الـمكنون , 2/137; معجم المؤلفين , 13/192; مؤلفات الزيدية , 1/226 به بعد; هدية العارفين , 2/533.
قرن دوازدهم :
تفسير آية النور
اثر محمد شريف ( زنده در 1100 ق ) فرزند ابورضا ديلمانى از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مفسر با مشرب حكمى و فلسفى خود در پاسخ سؤال بعضى از معاصرين خويش آيه نور را مبسوطا تـفـسير كرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه خود مى نويسد كه در نور چشم نقائص هفت گانه است كه هيچ يك از آنها در نور عقل نيست .
لانـه لا يـبـصـر نـفسه , و لا يبصر ما بعد عنه او قرب بكثير, و لا يبصر من وراء الحجاب و لا يبصر الـبـواطـن و لا يـبصر بعض الموجودات و لا يرى الا المتناهيات و قد يغلط فى ابصاره بخلاف نور العقل فى جميع ذلك .
مـفـسـر داراى تـفـسـير ديگرى نيز مى باشد تفسير آية : فاذا سويته و نفخت فيه كه شيخ آقابزرگ تهرانى هر دو تفسير را در نجف اشرف نزد شيخ على قمى مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/323; الكواكب المنتثره , 338.
تفسير حويزى
اثر شيخ فرج اللّه ( م 1100 يا 1103 ق ) فرزند محمد حويزى حائرى از علما و متكلمين شيعى كه حر عاملى او را فاضل و محقق ماهر و اديب شاعر مى خواند و از تفسير او نام برده است .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى بر تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره ناس مى باشد.
مفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات قرآن مى پردازد.
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ مانند كتاب تاريخ او كبير.
منابع : اعيان الشيعة , 8/395; الاجازة الكبيرة , 45; امل المل , 2/215; الروضة النضرة , 437; رياض العلماء, 4/337; الذريعة , 4/300; روضات الجنات , 5/355; الكواكب المنتثرة , 582; مصفى المقال , 353; معجم المؤلفين , 8/59; نجوم السماء, 147, هدية العارفين , 1/116.
كنزالدقائق و بحرالغرائب
اثـر مـيرزا محمد ( زنده در 1102 ق ) فرزند محمدرضا قمى مشهدى , از علماى حديث و مفسران اماميه .
ايـن تـفسير در چهار مجلد بزرگ به عربى و فارسى و به شيوه روائى تاليف گرديده و از روايات و احاديث مروى از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به بيان و تفسير آيات مى پردازد و اسانيد روايات را ياد كرده و نيز آيات قرآن را به يكديگر ربط داده است .
و بـه اعـراب كلمات قرآن مى پردازد ولى چنين استفاده مى گردد كه مفسر از تفسير نور الثقلين الهام گرفته است .
از ايـن تـفسير به نام كنزالحقايق و بحرالدقايق فى تفسير القرآن نام برده اند ولى مفسر خود به نام كنزالدقايق و بحرالغرائب ذكر كرده است .
نـسـخـه هـاى متعدد اين تفسير در دست است از جمله يك دوره از عصر مؤلف در كتابخانه شيخ عبدالحسين تهرانى كه به كتابخانه جعفريه مدرسه هندى كربلا منتقل گرديده است و يك دوره كه دو مجلد آن خط مؤلف است در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برغانى در كربلا مى باشد.
و سه مجلد در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1352, 1541, 13086 ) و دو مجلد در كتابخانه مـدرسـه سـپهسالار ( شماره هاى 2054 و 2055 ) و چند نسخه در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم موجود است و اين تفسير اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى در تهران به طبع رسيده است .
دو تـفـسـير ديگر از ميرزا محمد سنابادى قمى ياد كرده اند: 1) حاشيه و شرح تفسير الكشاف , كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است .
2) حاشيه بر حاشيه شيخ بهائى بر تفسير بيضاوى , كه در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى و حاشيه اى است بر حاشيه شيخ بهائى بر انوار التنزيل , قاضى بيضاوى .
ميرزا محمد از اين تفسير در اثر ديگر خود ( كنزالدقايق ) نقل كرده است ولى هيچيك از دو كتاب فوق در دسترس نيست .
مـنـابع : امل المل , 2/272; الذريعة , 6/46, 18/151; روضات الجنات , 7/110; رياض العلماء, 5/104; فـهـرسـت الـفـبـائى كـتـب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 472, 1/540; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/56; الكواكب المنتثرة , 673.
الاتحاف لطلبة الكشاف
از شـيـخ صـالح ( 1047 - 1108 ق ) فرزند مهدى مقبلى صنعانى مكى از مجتهدين زيديه و فقهاء عصر خويش .
تفسير مورد بحث شرح و رد بر تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى مى باشد كه شامل مباحث علمى و تـحـقيقى و انتقاد و رد كثيرى است از اقوال زمخشرى با بهره از روايات و احاديث از پيغمبر اكرم (ص ) بر مذاق زيدى خود.
و نـيـز شـيـخ الاسـلام مـحـمد شوكانى ( م 1250 ق ) در البدر الطالع مى نويسد ( انتقد فيه على الـزمخشرى كثيرا من المباحث و ذكر ما هو الراجح لديه ) نسخه اى از اين كتاب ( شماره 130 ) در كـتـابـخـانـه جـامـع الكبير صنعاء و نسخه ديگر ( شماره 1379 ) در كتابخانه دانشگاه الرياض در عربستان سعودى موجود است .
مـنابع : الاعلام , 3/197; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 1/288; الدرالفريد, 37; نبلاء اليمن , 1/781; مؤلفات الزيدية , 1/40.
البرهان فى تفسير القرآن
اثـر سـيـد هاشم ( م 1107 يا 1109 ق ) فرزند سليمان موسوى بحرانى كتكتانى از علماى شيعه ( - بحرانى سيد هاشم , دايرة المعارف تشيع , 3/106 ). اين تفسير به زبان عربى در شش جلد داراى يك مقدمه و شانزده باب است كه باب اول در فضيلت عالم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را ياد كرده است .
اين تفسير به شيوه روائى است .
مـفسر پس از ذكر آيات قرآن احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) را به مناسبت آيه در ذيل آن با ذكر اسانيد روايت ياد كرده است .
اين كتاب در 1357 ش در 4 جلد با تحقيق محمود موسوى زرندى تجديد چاپ گرديده است .
سـيـد هاشم بحرانى داراى اثرات ديگرى به شرح ذيل است : 1) نورالانوار فى تفسير القرآن , با ذكر احاديث و روايات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به اختصار ذيل هر ايه شرح داده است .
2) الهداية القرآنية , به شيوه روائى و ذكر احاديث ذيل هر آيه نگاشته شده است .
3) المحجة فى ما نزل من القرآن فى القائم الحجة (عج ). شامل 120 آيه از آيات قرآن در شان حضرت حجت (عج ). در 1272 ق در تهران چاپ سنگى شده و در بيروت تجديد چاپ گرديده است .
4) الـلـوامع النورانية , كه به ذكر آيات نازل شده در حق حضرت امير (ع ) اختصاص يافته و پس از ذكر هر آيه به نقل روايات و احاديث ماثوره پرداخته است .
5) الهادى و ضياء النادى , در يك جلد بزرگ پس از ذكر آيات قرآن روايات ماخوذه از كتب اربعه و التوحيد و عيون اخبارالرضا و معانى الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البيان و امثال آنها را نقل نموده آنگاه تفسير مى نمايد.
نسخه اى از آن در كتابخانه آستانه قدس ( شماره 6685 ) موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 10/249; امل المل , 2/341; روضات الجنات , 8/181; الذريعة , تحت عناوين كـتـابـهـا; ريـحانة الادب , 1/233; رياض العلماء, 5/298; انوار البدرين , 136; لؤلؤة البحرين , 63; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/753; فوائد الرضويه , 705; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 607, 609; معجم الدراسات القرآنية , 264.
| | | |
