تاويل آيات الظاهره فى فضائل العترة الطاهرة
اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى نجفى ( م ب 940 ق ), از علماء و فقهاى شيعه در قرن دهم هجرى .
ايـن تـفـسير در بيان و شرح آيات وارده در فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) است كه از اخبار و احاديث وارده از طريق فريقين عامه و خاصه بدست رسيده است .
مـفـسـر از كـتاب كنزالفوائد كراچكى ( م 449 ق ) و كتاب ما نزل من القرآن فى اهل بيت عليهم الـسـلام , تـالـيـف ابن الحجام و كتاب كشف الغمه اربلى و مصنفات علامه حلى و ساير كتب نقل مى نمايد.
اين تفسير از منابع علامه مجلسى در بحارالانوار مى باشد و توسط شيخ علم منصور نجفى , خلاصه كرده است كه آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند ناميده است .
امروزه از تفسير مورد بحث شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1449 ) موجود است .
ايـن اثـر بـه تـحـقـيـق حسين استاد ولى , در 1409 ق از دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم انتشار يافته است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 145; امل المل , 2/131; الذريعة , 3/304; روضات الجنات , 4/27; ريـاض الـعـلماء, 4/66; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 101, 1/418; مـعـجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; معجم الدراسات القرآنية , 48; مفسران شيعه , 136; هدية العارفين , 1/845.
ترجمة الخواص
[ تـفـسير زوارى ], اثر ابوالحسن على ( زنده در 947 ق ) فرزند حسن زوارى , از مفسران و علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در دو ملجد بزرگ به شيوه روائى تاليف شده است .
نام آن ترجمة الخواص است ولى به اسم تفسير زوارى نيز مشهور مى باشد.
زوارى در بـيـان گفتار خويش و تفسير آيات قرآن از اخبار و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) مى پردازد.
انجام اثر, اين دوبيتى سروده مؤلف است : اين نافه رقم نمود بر لوح بيان كشاف دقايق معانى نهان از فـضل اله چون به اتمام رسيد تاريخ وى از ( فضل اله ) است عيان ( 947 ق ) امروزه هفت نسخه از ايـن كتاب در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1217 تا 1220 ) و دو نسخه در مـجـلس شورى ( شماره هاى 14338 و 14817 ) و نسخه مورخه 1020 ق در كتابخانه بشير آغا در استانبول محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام مجمع الهدى يا قصص الانبياء به ابوالحسن زوارى نسبت مى دهند كه در يك جلد و به زبان فارسى و به شيوه كلامى و قصه اى در مورد داستانهاى پيامبران و امامان (ع ) از آيات قرآن جمع آورى كرده و به شرح آيات پرداخته است .
صـاحـب الذريعة درباره اين كتاب مى نويسد: كبير حسن الفوائد آقاى منزوى يك نسخه از اين تفسير را در كتابخانه آكسفورد ( شماره 598 ) ياد كرده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 152; الذريعة , 4/100; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 123, 1/423; اعيان الشيعة , 8/318.
تفسير دشتكى
اثـر غياث الدين منصور ثانى ( م 948 ق ) فرزند صدرالدين محمد ثالث دشتكى شيرازى معروف به غياث الحكماء.
ايـن تـفـسـيـر در شرح و بيان بعضى از آيات قرآن است كه دشتكى آنها را انتخاب و با آراء فلسفى خويش شرح كرده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة به نسخه ديگرى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى اشاره دارد.
و احتمال اتحاد آن را با تفسير ديگر مفسر يعنى تفسير سوره هل اتى داده است .
غياث الحكما دشتكى اثرهاى ديگرى نيز دارد: 1) حاشيه بر تفسير كشاف , كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است و قاضى نوراللّه شوشترى به آن اشاره كرده است .
نـسخه اى از اين اثر در مجموعه شماره 13708 از موقوفات ابن خاتون در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است .
2) تـفـسير سوره هل اتى , كه آميخته با آراء فلسفى مفسر است و صدرالدين محمد دشتكى فرزند غياث الدين قسمتى از مناجات آخر اين كتاب را در اثر خويش ( الذكرى ) نقل نموده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 354; الاعلام , زركلى , 7/304; اعيان الشيعة , 10/141; ايضاح الـمـكـنون , 1/50; الذريعة , 4/296, 6/208; فوائد الرضوية , 668; مجالس المؤمنين , 2/230; معجم الدراسات القرآنية , 93; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 13/19.
تفسير الهى اردبيلى
اثر مولانا شيخ جمال الدين و يا كمال الدين حسين ( م 950 ق ) فرزند شرف الدين خواجه عبدالحق معروف به الهى اردبيلى , از علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان فارسى مى باشد و ميرزا عبداللّه افندى نسخه خط مؤلف را در اردبيل مشاهده نموده و مى گويد تفسير تمام قرآن كريم مى باشد و مفسر نخستين شخصى است كه در عصر صفويه به تاليف تفسير فارسى و ساير علوم اسلامى پرداخته است .
الـهـى اردبـيلى تفسير ديگرى بنام تفسير كبير دارد كه به زبان عربى در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب و بعضى از آيات سوره بقره و ناتمام مانده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 60; تحفه سامى , 49; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/261; رياض العلماء, 2/98; مفسران شيعه , 136.
تفسير آية الكرسى
اثـر سـيـد مـحمد ( زنده در 952 ق ) فرزند سيد حسين معروف به فخرالدين حسينى استرآبادى امامى , از فلاسفه و مفسران شيعه در عصر صفوى .
ايـن تـفسير در بيان و تفسير آية الكرسى و به فارسى مى باشد كه مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوى نگاشته و در سال 952 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نخست به خواص آية الكرسى سپس به بيان توحيد و اثبات واجب مى پردازد.
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه شيخ محمد على بن محمد جعفر قمى در كربلا و نسخه دوم در كـتابخانه علامه محمد حسين قمشى نجفى در نجف موجود بوده و به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى رسيده است .
منابع : الذريعة , 4/330; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 75; احياء الداثر, 179.
الدر الثمين فى اسرار الانزع البطين
اثر شيخ تقى الدين ( م ح 955 ق ) فرزند عبداللّه حلبى , از علماى شيعه .
اين تفسير منتخب از كتاب مشارق انوار اليقين و تفسير الدر الثمين شيخ رجب برسى مى باشد كه شامل پانصد آيه از آيات قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
و نيز مفسر قوائد ديگرى به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمين فى اسرار الانزع البطين نهاده .
نسخه اى از اين تفسير را ميرزا عبداللّه افندى در قريه تيمجان گيلان مشاهده كرده است .
نـسـخـه اى ديگر مورخه 1010 ق از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بوده كه از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 34; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 8/65; رياض العلماء 2/307.
تفسير آية الكرسى
اثـر شيخ شمس الدين محمد ( م 942 يا 957 ق ) فرزند احمد خفرى حكيم و مفسر محقق , از ائمه فتوى و هيئة و نجوم و شاگرد صدرالدين محمد دشتكى ( م 903 ق ). تـفـسـير مورد بحث در بيان و شرح و خواص آية الكرسى است كه مفسر با مذاق فلسفى خويش به تفسير آن پرداخته است و آنرا مرتب نموده بر يك مقدمه و دو مقصد و نيز در اول آن سه مطلب را بيان مى نمايد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى نسخه مورخه 1093 ق را در كتابخانه شيخ جعفر سلطان العلماء در تهران مشاهده كرده است .
مـنابع : تحفه سامى , 49; احياء الداثر من القرن العاشر, 217; تتميم امل المل , 64; الذريعة , 4/331; مجالس المؤمنين , 2/233; مفسران شيعه , 137.
التكميل الشاف فى معانى الكشاف
اثـر شـيخ سراج الدين محمد ( م 957 ق ) فرزند يحيى معروف به تميمى بصرى و بهران زيدى , از علماى زيديه و متكلمين و مفسران يمن .
اين تفسير در شش جلد بزرگ به زبان عربى است .
مفسر آن را عمدتا بر مبناى دو تفسير يعنى تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى ( م 538 ق ) و تفسير ابن كثير تدوين كرده است .
سپس به مناسبت هر آيه از آيات قرآن روايات و احاديثى نقل كرده و نكات و فوائدى بر وفق مشرب زيدى خود بر آن افزوده است .
جلد اول مورخه 999 ق ( شماره 173 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام , 7/140; ايـضـاح المكنون , 1/269; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/278; معجم المؤلفين , 12/109; مؤلفات الزيدية , 1/323; هدية العارفين , 6/243.
تفسير شهيد ثانى
اثـر شـيـخ زين الدين ( 911 - شهيد 966 ق ) فرزند نورالدين على عاملى معروف به شهيد ثانى , از اركان طائفه جعفريه و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در اين اثر به بيان معنى و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسير آيه ( و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان ) پرداخته و در 940 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى اين تفسير امروزه در دست مى باشد.
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 90; اعيان الشيعة , 7/143; امل المل , 1/92; الذريعة , 4/327; ريـاض الـعـلماء, 2/365; الاعلام , 3/64; الكنى و الالقاب , 2/381; لؤلؤة البحرين , 28; معجم رجال الحديث , 7/372.
خواص اليات
اثر شيخ احمد ( زنده در 972 ق ) فرزند محمد تميمى قزوينى , از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در يك جلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى است .
و در پايان تفسير خود نظما به شرح خواص اسماءاللّه تعالى پرداخته است .
سال فراغت از تاليف سنه 972 ق مى باشد.
نـسـخـه اى از ايـن كـتـاب نـزد سيد ابوالقاسم رياضى خوانسارى در نجف از نظر صاحب الذريعة گذشته است و نسخه اصل در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح قزوينى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 10; الذريعة , 7/270; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية , 152.
تفسير شاهى
[ تـفـسـير آيات الاحكام ], اثر امير ابوالفتح ( م 976 يا 978 ق ) فرزند ميرزا محمد على معروف به امير محذوم حسينى جرجانى , از فقهاى اماميه .
پـدرش امـيـر مخدوم سنى مذهب و صاحب كتاب نواقص الروافض بود ولى امير مخدوم به تشيع گرويد.
او سبط شمس الدين محمد معروف به سيد شريف جرجانى است .
تـفـسير مورد بحث به زبان فارسى در بيان آيات احكام و فقه قرآن و شامل شرح معانى مفردات و اعراب آيات و نقل احاديث و روايات مرويه از ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
و به امر شاه طهماسب صفوى تاليف گرديده لذا به تفسير شهى شهرت دارد.
نـسـخه اى از عصر مؤلف ( 974 ق ) از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1252 ) است , كه نيز اهدائى نادرشاه افشار مى باشد.
و دو نسخه ديگر به شماره 1251 و 1253 محفوظ در همان كتابخانه است .
ايـن تـفسير در 1380 ق به اهتمام حاج ميرزا ولى اللّه اشراقى سرابى در دو مجلد در تبريز به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر, 176; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/441; رياض العلماء, 5/486; مفسران شيعه , 121; الذريعة , 1/41, 4/277.
منهج الصادقين
اثـر مـولـى فـتح اللّه ( م 988 ق ) فرزند شكراللّه معروف به ملا فتح اللّه كاشى , از مفسران و علماى شيعى .
مفسر از برجستگان علماى دربار شاه طهماسب صفوى بود تاريخ وفات او را 988 ق ضبط كرده اند كـه مـطابق است با كلمه ملاذ الفقهاء و يكى از شعرا ماده تاريخ وفات مفسر را در قطعه اى چنين سروده است : فقها را چو ملاذى بجز آن قدوه نبود بهر تاريخ نوشتند ملاذ الفقهاء تفسير مورد بحث به زبان فارسى در پنج جلد مى باشد كه نسخه مورخه 983 ق از اين كتاب از مخطوطات كتابخانه آستان قدس ( شماره 1558 ) مى باشد.
اين تفسير مكررا به چاپ رسيده است .
چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقيق ابوالحسن شعرانى با مقدمه ناشر ( اسلاميه ) در سالهاى 1340 - 1341 ش بـه شيوه حروفى و مجدد در ده مجلد در تهران به سال 1351 ش به تحقيق على اكبر غفارى با مقدمه و پاورقى ابوالحسن مرتضوى از سوى همان ناشر تجديد طبع يافته است .
مـلا فتح اللّه كاشانى تفسيرهاى ديگرى از اين قرار دارد: 1) زبدة التفاسير, به زبان عربى بعد از دو تفسير ديگرش نگاشته و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11223 ) موجود است .
2) خلاصة المنهج , يا خلاصة منهج الصادقين , در سه جلد كه خلاصه تفسير بزرگ منهج الصادقين و به زبان فارسى نوشته است و اكنون 20 جلد از آن در كتابخانه آستان قدس موجود است .
اين كتاب در تهران و تبريز مكررا چاپ شده است كه چاپ اخير آن به تصحيح شادروان ابوالحسن شعرانى در 6 مجلد توسط انتشارات اسلاميه انجام و منتشر گرديده است .
3) ترجمه قرآن , كه ترجمه بعضى از آيات قرآن به زبان فارسى است .
مـنـابـع : احـيـاء الـداثـر من القرن العاشر, 177; اعيان الشيعة , 8/393; الذريعة , 23/193; روضات الجنات , 5/345; رياض العلماء, 4/318; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 566, 1/583; كـشـف الـحـجب و الاستار عن اسماء الكتب , 568; معجم الدراسات القرآنية , 293; مفسران شيعه , 132.
الدر النظيم فى خواص القرآن العظيم
اثر مجهول المؤلف از مفسران شيعه در عصر صفوى ( م ح 990 ق ). شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اگرچه در مقدمه تفسير الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم ( به زبان فارسى ) آن را به ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) نسبت داده و مدعى است كه خود مؤلف آن را به فارسى ترجمه كرده است .
ولى پس از تطبيق آن با تفسير عربى وى بطور قطع برمى آيد كه ترجمه اصل عربى نيست .
چون از اول فصل خواص سوره حجرات تا پايان كتاب تفسير عربى هفت صفحه است اما در تفسير فـارسـى از اول سوره حجرات تا پايان كتاب سى و يك صفحه مى باشد با اينكه صفحات فارسى به قطع بزرگ تر است .
همچنين خيلى بعيد به نظر مى رسد كه يافعى تاليفات فارسى داشته باشد.
زيـرا يـافـعى از مردم يمن است و تمام عمر خويش را در حجاز و شام و قاهره سپرى كرده است و آموختن فارسى در اين بلاد دشوار است .
چنانچه فرض كنيم اين امكان هم بود سبك نگاشته اين تفسير با قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبـى بـه سـبك صفوى نزديك تر مى باشد و همچنين در اصل عربى يافعى رواياتى از حضرت امام رضا (ع ) ياد نكرده است ولى در تفسير فارسى در فصل ذكر خواص اسماء الحسنى اين جمله مكررا آمده است .
و حضرت امام على بن موسى الرضا (ع ) فرموده و همچنين در اصل عربى به نقل از البرق اللامع غـسائى و از كتاب فواتح السور غزالى و كتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و ديگر منابع زياد نقل شده كه در ترجمه فارسى آن از منابع مطلقا بهره نگرفته است .
آنـچـه كـه مـسلم است اين تفسير فارسى الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم از يافعى نيست و مفسر آن از علماء و مفسران عصر صفوى مى باشد.
همچنين اين تفسير غير از ترجمه الدرالنظيم شيخ احمد سكاكى طبسى است كه آن را در 926 ق به فارسى ترجمه كرده است .
امروزه نسخه هايى از اين تفسير در دست است و در 1311 ق در بمبئى چاپ سنگى گرديده است .
مـنابع : الذريعة , 8/83; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , خانبابا مشار, 2/2103; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/941.
زبدة البيان فى براهين احكام القرآن
اثـر شـيـخ احـمد ( م 993 ق ) فرزند محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى , از مشاهير علما و فقهاى اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و اختصاص به آيات فقهى و احكام قرآن دارد.
و آن را به ترتيب كتب فقهيه بر هجده كتاب تنظيم نموده طورى كه آغاز آن كتاب طهارت و پايان آن كتاب قضاء و شهادات است .
مـفـسـر در حكم و تفسير آيات احكام از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) بهره بسيار گرفته است .
و بـه فقه و نيز در آغاز تفسير خويش , جهت تيمن , به تفسير سوره فاتحه پرداخته است و اين اثر از كتب معتبر آيات احكام مى باشد كه مورد توجه علماى اماميه بوده و حواشى بسيارى بر آن نگاشته شـده از جمله : حاشيه فيض كاشانى ( م 1091 ق ) و حاشيه ملا عبدالفتاح تنكابنى ( م 1124 ق ) و حـاشيه سيد نعمت اللّه جزائرى و حاشيه ميرزا فضل اللّه استرآبادى و ديگران و همچنين اين تفسير به فارسى ترجمه شده و سيد محمد سعيد طباطبائى قهبائى ( 1012 - 1092 ق ) شرح مبسوطى به نـام مـفاتيح الاحكام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خويش را در هر كتاب از اين تفسير در چند بـخش تقسيم نموده سپس آيه هاى هر بخش را گردآورى كرده و در هر مبحثى عنوان مى كند و نيز بعضى از مباحث مانند كتاب الصوم و كتاب الخمس را در يك عنوان تفسير نموده است .
وى احتمالا از كتاب كنزالعرفان فاضل مقدام ( م 826 ق ) بسيار بهره مند شده است .
نـسـخـه هـاى خـطى ايـن تـفـسير شايع است از جمله شانزده نسخه در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1208 و 1209 ) و پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار در 1305 ق چاپ سنگى شده است .
و در 1386 ق به تحقيق محمدباقر بهبودى تصحيح و طبع گرديده است .
همچنين نسخه اى از ترجمه قديمى اين اثر ( قبل از 1240 ق ) در كاظمين در كتابخانه سيد حسن صدر كاظمى محفوظ است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر, 8; اعيان الشيعة , 3/80; امل المل , 2/23; الذريعة , 12/21; روضات الجنات , 1/79; ريـاض الـعلماء, 1/56; فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار, 1/83; فهرست الفبائى كتابخانه مـركـزى آستان قدس , 295; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 8/377; لؤلؤة البحرين , 148; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/461.
آيات الاحكام
اثر شيخ ملا محمد بن حسن طبسى ( م ق 993 ق ) از فقهاى اماميه و مفسران شيعه .
اين اثر در يك جلد و به زبان عربى است .
مـفـسـر آن را بـه شرح و بيان و تفسير آيات فقهيه قرآن اختصاص داده و بر اساس كتب فقهيه از طهارت تدوين نموده و پايان آن باب قضاء و شهادات مى باشد.
نـسـخه اى از اين تفسير نزد مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) موجود بوده است و آن را از منابع تفسير خود زبدة البيان فى براهين احكام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است .
اين تفسير غير از زبدة البيان در آيات قصص قرآن طبسى مى باشد كه در سال 1083 ق تاليف كرده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى را در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى معرفى كرده است .
منابع : الذريعة , 1/43; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 3; مفسران شيعه , 136.
قرن يازدهم :
تفسير سورة المائدة
از سـيـد حسين ( م 1001 ق ) فرزند سيد على عاملى كركى قزوينى شيخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدين از علما و شيخ الاسلام در عصر صفويه .
وى سـبـط محقق كركى و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساكن قزوين و سر سلسله خاندان آل شيخ الاسلام در قزوين مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة و ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء به مفسر نسبت داده اند.
و اين اثر در بيان آيه ( اليوم احل لكم الطيبات و ) ( 5, مائده ) مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مدرسه شيخ الاسلام قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/473; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/322; روضات الجنات , 2/320; رياض العلماء, 2/62; مفسران شيعه , 133.
آيات البينات
از سـيـد شـجـاع ( زنده در 1003 ق ) فرزند سيد على از متكلمين گمنام شيعه و از علماى عصر خويش .
چند اثر گرانقدر از وى در فنون علم از جمله تفسير و كلام در دست است كه تبحر او را در علوم قرآن كريم و فلسفه مى رساند.
تفسير اليات البينات كه نام ديگرش ( الهدى الى طريق الصواب ) است , به عربى در يك جلد بزرگ مـى باشد كه مفسر آيات قرآن كريم مربوط به اصول عقائد را جمع آورى و آن را در هفت باب نظير ابواب علم كلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آيات قرآن مجيد قرار داده سپس به شرح و بيان و تفسير پرداخته است .
از شجاع حسينى تفسير ديگرى به نام البشرى ياد كرده اند كه در شرح و تفسير اليات البينات خود نگاشته و آن تفسير را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آيات متعلقه به اصول عقايد را جمع و تاويل نموده است .
از اين كتاب يك نسخه خطى در كتابخانه راقم اين سطور در كربلا موجود است .
مـنابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 1/46, 25/202; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 257.
سواطع الالهام فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ ابوالفيض ( 954 - 1004 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى معروف به فيض دكنى و مـتـخـلـص به فيضى , حكيم متاله و شاعر از مدافعين حقوق شيعه و مروجين مذهب جعفرى در هندوستان .
ملك الشعراء دربار اكبر شاه كه به زبانهاى عربى و فارسى و هندى تسلط كامل داشت .
تفسير مورد بحث تفسيرى است بر تمام قرآن كريم كه از حروف مهمله تركيب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـى نظير و منحصر به فرد مى باشد لذا اين تفسير به ( تفسير بى نقطه ) نيز مشهور است .
نسخه هايى از اين كتاب در دست مى باشد.
از جـمله نسخه كتابخانه آصفيه هندوستان و نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى مورخه 1039 ق به شماره 1342 و نيز اين تفسير در سال 1306 ق در شهر لكنهو به چاپ رسيده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/402; تذكرة پيمانه , 306; آيين اكبرى , 1/78; تذكرة ميخانه , 247; تذكرة مـرآة الـخيال , 79; الذريعة , 9/855, 12/240; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 445; فـهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 313; 1/511, معجم الدراسات القرآنية , 180; مفسران شيعه , 152.
تفسير آية الكرسى
اثـر شـيـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل ( 957 - 1011 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى , از علماء و مـشاهير مؤرخين شيعه در هندوستان حكيم متكلم و شهيد به خاطر تشيعش و مؤلف كتاب آئين اكبرى .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح آية الكرسى است كه به نام اكبر شاه تاليف نموده است مانند تاريخ خود آئين اكبرى .
منابع : الذريعه , 4/329; اعيان الشيعة , 2/399; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 441.
روضة الجنان فى اعجاز القرآن (وردة الجنان فى اعجاز القرآن )
اثر امام المتوكل عبداللّه ( م 1017 ق ) فرزند على مؤيدى از مجتهدين زيديه , فاضل مفسر.
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى است و مفسر پس از تقسيم آيات قرآنى بر مبناى علوم با مشرب زيدى خويش به شيوه كلامى به اعجاز قرآن و علوم قرآنى مى پردازد.
ايـن كـتـاب در بـعضى از منابع به نام وردة الجنان فى اعجاز القرآن ذكر شده است كه هر دو آنها متحد هستند و از مخذ مفسران زيديه مى باشد.
نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
منبع : مؤلفات الزيديه , 2/63.
تفسير قاضى نوراللّه شوشترى
اثر شهيد سيد ضياءالدين قاضى نوراللّه ( 956 - 1019 ق ) فرزند سيد شريف الدين مرعشى حسينى تـسـتـرى مـعـروف به قاضى نوراللّه تسترى يا شوشترى و صاحب كتاب مجالس المؤمنين كه در هـنـدوسـتـان شـهيد و در آكره به خاك سپرده شد ( - آستانه قاضى نوراللّه شوشترى ), از اعاظم متكلمين شيعه و فحول مفسران اماميه , اديب و شاعر.
تـفـسير مورد بحث شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم است در موضوعات عديده كه مفسر اين آيات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسير و تاويل پرداخته است و آنها عبارتند از: آيه ( و اذ قلنا للملئكة اسجدوا لدم ) ( 34, بقره ); آيه ( فمن يرد اللّه ان يهديه ) ( 125, انعام ); آيه ( يـا ايـها الذين آمنوا انما المشركون نجس ) ( 28, توبه ); آيه ( و قال الملك انى ارى سبع بقرات ) ( 43, يوسف ); آيه غار ( اذ اخرجه الذين كفروا ثانى اثنين اذهما فى الغار ). آيـات را مفسر به شيوه كلامى و مطالب حكمى مناسب و روح عرفانى بيان و تفسير و تاويل نموده است .
نسخه اى از آن در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا موجود است .
تـفـسـيـرهاى چندى از شهيد قاضى نوراللّه شوشترى ياد كرده اند كه عبارتند از: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى الكبير, شامل حواشى و تعليقات بر تفسير بيضاوى است كه تفسير و تاويل آيات و بـا مـطـالب كلامى و حكمى ممزوج با روح عرفانى ضمن بيان عقايد علماى ديگر چون ابوالفتوح رازى و امام فخر رازى و جاراللّه زمخشرى با استشهاد از اشعار عربى و فارسى نگاشته است .
نسخه هائى از اين تفسير از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2095 ) موجود است .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى الصغير, كه به شيوه تفسير قبلى ولى مختصر از آن است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى و عبداللّه افندى مى گويند قاضى نوراللّه مانند شيخ بهائى دو حاشيه بر تفسير بيضاوى دارد.
3) الحاشية على كنزالعرفان , حواشى و تعليقاتى است بر تفسير كنزالعرفان .
4) انـس الوحيد فى تفسير سورة التوحيد, در بيان و شرح سوره توحيد كه به شيوه كلامى نگاشته شده است .
5) مـونس الوحيد فى تفسير آية العدل و التوحيد, در شرح و بحث راجع به آيه ( شهد اللّه انه لا اله الا هـو) ( 18, آل عـمـران ) كه اعتراضات تفتازانى را بر زمخشرى رد كرده و مى گويد:اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلماى عدل و توحيد هستند كه در شهادت به عدل و توحيد پروردگار با ملائكه مشاركت دارند.
6) تـفـسير القرآن قاضى نوراللّه تسترى , كه آية اللّه مرعشى در مقدمه احقاق الحق مى گويد:( در چند مجلد كه در نوع خود عجيب و بى نظير است ). 7) التنوير فى آية التطهير, در آن آيه تطهير ( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ) ( 33, احزاب ) مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
8) الـسـحـاب الـمطير فى تفسير آية التطهير, گفته اند كه غير از تفسير فوق است ولى شايد هم متحد باشد و در آن آيه تطهير را مورد تفسير قرار داده و بيان مفسران را كه در مورد اهل التطهير بر سه قول هستند مورد تجزيه و تحليل قرار داده است .
از بيشتر كتابهاى فوق نسخ خطى در كتابخانه راقم سطور در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 10/228; الاعلام , زركلى , 8/52; امل المل , 2/336; الذريعة , 4/323, 5/327; ريـاض الـعلماء, 5/265; ريحانة الادب , 3/384; شهداء الفضيلة , 171; مفسران شيعه , 154; مقدمه احقاق الحق , 1/ يب - ريا, مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/655; نجوم السماء فى تراجم العلماء, 9; هدية العارفين , 2/498.
آيات الاحكام
از سـيـد مـيـرزا مـحمد ( م 1028 ق ) فرزند على بن ابراهيم حسينى استرآبادى , فقيه و رجالى و متكلم .
تـفـسـيـر مورد بحث كه در سلافة العصر و لؤلؤة البحرين به نام شرح آيات احكام ياد شده است به شـيـوه روائى و در تـفـسير و شرح آيات احكام قرآن كريم بر اساس كتب فقهى تدوين گرديده و روايات و احاديث منقول از طريق ائمه معصومين را ذكر نموده است .
و هـمـچنين به احوالات علماء اسلام و روات اشاره كرده و در بعضى از موارد از كنزالعرفان فاضل مقداد نقل كرده است و عقائد او را رد مى كند.
امـروزه نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در دست است از جمله نسخه شماره 2053 كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار.
مـنـابـع : امـل الـمل , 2/281; ايضاح المكنون , 2/593; خلاصة الاثر, 4/46; الذريعة , 1/43, 13/56; الـروضة النضرة , 497; رياض العلماء, 5/115; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى , 13; لـؤلـؤة الـبـحرين , 119; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 430; معجم الـدراسـات الـقـرآنـية , 3; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 10/298; مفسران شيعه , 147; نجوم السماء, 23.
| | | |
تاويل آيات الظاهره فى فضائل العترة الطاهرة
اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى نجفى ( م ب 940 ق ), از علماء و فقهاى شيعه در قرن دهم هجرى .
ايـن تـفـسير در بيان و شرح آيات وارده در فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) است كه از اخبار و احاديث وارده از طريق فريقين عامه و خاصه بدست رسيده است .
مـفـسـر از كـتاب كنزالفوائد كراچكى ( م 449 ق ) و كتاب ما نزل من القرآن فى اهل بيت عليهم الـسـلام , تـالـيـف ابن الحجام و كتاب كشف الغمه اربلى و مصنفات علامه حلى و ساير كتب نقل مى نمايد.
اين تفسير از منابع علامه مجلسى در بحارالانوار مى باشد و توسط شيخ علم منصور نجفى , خلاصه كرده است كه آن را جوامع الفوائد و دافع المعاند ناميده است .
امروزه از تفسير مورد بحث شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1449 ) موجود است .
ايـن اثـر بـه تـحـقـيـق حسين استاد ولى , در 1409 ق از دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم انتشار يافته است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 145; امل المل , 2/131; الذريعة , 3/304; روضات الجنات , 4/27; ريـاض الـعـلماء, 4/66; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 101, 1/418; مـعـجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; معجم الدراسات القرآنية , 48; مفسران شيعه , 136; هدية العارفين , 1/845.
ترجمة الخواص
[ تـفـسير زوارى ], اثر ابوالحسن على ( زنده در 947 ق ) فرزند حسن زوارى , از مفسران و علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در دو ملجد بزرگ به شيوه روائى تاليف شده است .
نام آن ترجمة الخواص است ولى به اسم تفسير زوارى نيز مشهور مى باشد.
زوارى در بـيـان گفتار خويش و تفسير آيات قرآن از اخبار و روايات وارده از ائمه اطهار (ع ) نقل نموده و به شرح فضائل خاندان عصمت و نبوت (ع ) مى پردازد.
انجام اثر, اين دوبيتى سروده مؤلف است : اين نافه رقم نمود بر لوح بيان كشاف دقايق معانى نهان از فـضل اله چون به اتمام رسيد تاريخ وى از ( فضل اله ) است عيان ( 947 ق ) امروزه هفت نسخه از ايـن كتاب در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1217 تا 1220 ) و دو نسخه در مـجـلس شورى ( شماره هاى 14338 و 14817 ) و نسخه مورخه 1020 ق در كتابخانه بشير آغا در استانبول محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام مجمع الهدى يا قصص الانبياء به ابوالحسن زوارى نسبت مى دهند كه در يك جلد و به زبان فارسى و به شيوه كلامى و قصه اى در مورد داستانهاى پيامبران و امامان (ع ) از آيات قرآن جمع آورى كرده و به شرح آيات پرداخته است .
صـاحـب الذريعة درباره اين كتاب مى نويسد: كبير حسن الفوائد آقاى منزوى يك نسخه از اين تفسير را در كتابخانه آكسفورد ( شماره 598 ) ياد كرده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 152; الذريعة , 4/100; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 123, 1/423; اعيان الشيعة , 8/318.
تفسير دشتكى
اثـر غياث الدين منصور ثانى ( م 948 ق ) فرزند صدرالدين محمد ثالث دشتكى شيرازى معروف به غياث الحكماء.
ايـن تـفـسـيـر در شرح و بيان بعضى از آيات قرآن است كه دشتكى آنها را انتخاب و با آراء فلسفى خويش شرح كرده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة به نسخه ديگرى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى اشاره دارد.
و احتمال اتحاد آن را با تفسير ديگر مفسر يعنى تفسير سوره هل اتى داده است .
غياث الحكما دشتكى اثرهاى ديگرى نيز دارد: 1) حاشيه بر تفسير كشاف , كه حواشى و تعليقاتى بر تفسير جاراللّه زمخشرى است و قاضى نوراللّه شوشترى به آن اشاره كرده است .
نـسخه اى از اين اثر در مجموعه شماره 13708 از موقوفات ابن خاتون در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است .
2) تـفـسير سوره هل اتى , كه آميخته با آراء فلسفى مفسر است و صدرالدين محمد دشتكى فرزند غياث الدين قسمتى از مناجات آخر اين كتاب را در اثر خويش ( الذكرى ) نقل نموده است .
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 354; الاعلام , زركلى , 7/304; اعيان الشيعة , 10/141; ايضاح الـمـكـنون , 1/50; الذريعة , 4/296, 6/208; فوائد الرضوية , 668; مجالس المؤمنين , 2/230; معجم الدراسات القرآنية , 93; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 13/19.
تفسير الهى اردبيلى
اثر مولانا شيخ جمال الدين و يا كمال الدين حسين ( م 950 ق ) فرزند شرف الدين خواجه عبدالحق معروف به الهى اردبيلى , از علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان فارسى مى باشد و ميرزا عبداللّه افندى نسخه خط مؤلف را در اردبيل مشاهده نموده و مى گويد تفسير تمام قرآن كريم مى باشد و مفسر نخستين شخصى است كه در عصر صفويه به تاليف تفسير فارسى و ساير علوم اسلامى پرداخته است .
الـهـى اردبـيلى تفسير ديگرى بنام تفسير كبير دارد كه به زبان عربى در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب و بعضى از آيات سوره بقره و ناتمام مانده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 60; تحفه سامى , 49; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/261; رياض العلماء, 2/98; مفسران شيعه , 136.
تفسير آية الكرسى
اثـر سـيـد مـحمد ( زنده در 952 ق ) فرزند سيد حسين معروف به فخرالدين حسينى استرآبادى امامى , از فلاسفه و مفسران شيعه در عصر صفوى .
ايـن تـفسير در بيان و تفسير آية الكرسى و به فارسى مى باشد كه مفسر آن را به نام شاه طهماسب صفوى نگاشته و در سال 952 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نخست به خواص آية الكرسى سپس به بيان توحيد و اثبات واجب مى پردازد.
نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه شيخ محمد على بن محمد جعفر قمى در كربلا و نسخه دوم در كـتابخانه علامه محمد حسين قمشى نجفى در نجف موجود بوده و به نظر شيخ آقابزرگ تهرانى رسيده است .
منابع : الذريعة , 4/330; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 75; احياء الداثر, 179.
الدر الثمين فى اسرار الانزع البطين
اثر شيخ تقى الدين ( م ح 955 ق ) فرزند عبداللّه حلبى , از علماى شيعه .
اين تفسير منتخب از كتاب مشارق انوار اليقين و تفسير الدر الثمين شيخ رجب برسى مى باشد كه شامل پانصد آيه از آيات قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
و نيز مفسر قوائد ديگرى به آن افزوده است و نام آن را الدر الثمين فى اسرار الانزع البطين نهاده .
نسخه اى از اين تفسير را ميرزا عبداللّه افندى در قريه تيمجان گيلان مشاهده كرده است .
نـسـخـه اى ديگر مورخه 1010 ق از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بوده كه از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 34; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 8/65; رياض العلماء 2/307.
تفسير آية الكرسى
اثـر شيخ شمس الدين محمد ( م 942 يا 957 ق ) فرزند احمد خفرى حكيم و مفسر محقق , از ائمه فتوى و هيئة و نجوم و شاگرد صدرالدين محمد دشتكى ( م 903 ق ). تـفـسـير مورد بحث در بيان و شرح و خواص آية الكرسى است كه مفسر با مذاق فلسفى خويش به تفسير آن پرداخته است و آنرا مرتب نموده بر يك مقدمه و دو مقصد و نيز در اول آن سه مطلب را بيان مى نمايد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى نسخه مورخه 1093 ق را در كتابخانه شيخ جعفر سلطان العلماء در تهران مشاهده كرده است .
مـنابع : تحفه سامى , 49; احياء الداثر من القرن العاشر, 217; تتميم امل المل , 64; الذريعة , 4/331; مجالس المؤمنين , 2/233; مفسران شيعه , 137.
التكميل الشاف فى معانى الكشاف
اثـر شـيخ سراج الدين محمد ( م 957 ق ) فرزند يحيى معروف به تميمى بصرى و بهران زيدى , از علماى زيديه و متكلمين و مفسران يمن .
اين تفسير در شش جلد بزرگ به زبان عربى است .
مفسر آن را عمدتا بر مبناى دو تفسير يعنى تفسير الكشاف جاراللّه زمخشرى ( م 538 ق ) و تفسير ابن كثير تدوين كرده است .
سپس به مناسبت هر آيه از آيات قرآن روايات و احاديثى نقل كرده و نكات و فوائدى بر وفق مشرب زيدى خود بر آن افزوده است .
جلد اول مورخه 999 ق ( شماره 173 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
مـنـابـع : الاعـلام , 7/140; ايـضـاح المكنون , 1/269; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/278; معجم المؤلفين , 12/109; مؤلفات الزيدية , 1/323; هدية العارفين , 6/243.
تفسير شهيد ثانى
اثـر شـيـخ زين الدين ( 911 - شهيد 966 ق ) فرزند نورالدين على عاملى معروف به شهيد ثانى , از اركان طائفه جعفريه و اعاظم علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مـفسر در اين اثر به بيان معنى و شرح مبسوط بسمله سپس به تفسير آيه ( و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم باحسان ) پرداخته و در 940 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى اين تفسير امروزه در دست مى باشد.
مـنـابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 90; اعيان الشيعة , 7/143; امل المل , 1/92; الذريعة , 4/327; ريـاض الـعـلماء, 2/365; الاعلام , 3/64; الكنى و الالقاب , 2/381; لؤلؤة البحرين , 28; معجم رجال الحديث , 7/372.
خواص اليات
اثر شيخ احمد ( زنده در 972 ق ) فرزند محمد تميمى قزوينى , از علماى عصر صفوى .
اين تفسير در يك جلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى است .
و در پايان تفسير خود نظما به شرح خواص اسماءاللّه تعالى پرداخته است .
سال فراغت از تاليف سنه 972 ق مى باشد.
نـسـخـه اى از ايـن كـتـاب نـزد سيد ابوالقاسم رياضى خوانسارى در نجف از نظر صاحب الذريعة گذشته است و نسخه اصل در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح قزوينى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 10; الذريعة , 7/270; معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الامامية , 152.
تفسير شاهى
[ تـفـسـير آيات الاحكام ], اثر امير ابوالفتح ( م 976 يا 978 ق ) فرزند ميرزا محمد على معروف به امير محذوم حسينى جرجانى , از فقهاى اماميه .
پـدرش امـيـر مخدوم سنى مذهب و صاحب كتاب نواقص الروافض بود ولى امير مخدوم به تشيع گرويد.
او سبط شمس الدين محمد معروف به سيد شريف جرجانى است .
تـفـسير مورد بحث به زبان فارسى در بيان آيات احكام و فقه قرآن و شامل شرح معانى مفردات و اعراب آيات و نقل احاديث و روايات مرويه از ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
و به امر شاه طهماسب صفوى تاليف گرديده لذا به تفسير شهى شهرت دارد.
نـسـخه اى از عصر مؤلف ( 974 ق ) از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1252 ) است , كه نيز اهدائى نادرشاه افشار مى باشد.
و دو نسخه ديگر به شماره 1251 و 1253 محفوظ در همان كتابخانه است .
ايـن تـفسير در 1380 ق به اهتمام حاج ميرزا ولى اللّه اشراقى سرابى در دو مجلد در تبريز به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر, 176; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/441; رياض العلماء, 5/486; مفسران شيعه , 121; الذريعة , 1/41, 4/277.
منهج الصادقين
اثـر مـولـى فـتح اللّه ( م 988 ق ) فرزند شكراللّه معروف به ملا فتح اللّه كاشى , از مفسران و علماى شيعى .
مفسر از برجستگان علماى دربار شاه طهماسب صفوى بود تاريخ وفات او را 988 ق ضبط كرده اند كـه مـطابق است با كلمه ملاذ الفقهاء و يكى از شعرا ماده تاريخ وفات مفسر را در قطعه اى چنين سروده است : فقها را چو ملاذى بجز آن قدوه نبود بهر تاريخ نوشتند ملاذ الفقهاء تفسير مورد بحث به زبان فارسى در پنج جلد مى باشد كه نسخه مورخه 983 ق از اين كتاب از مخطوطات كتابخانه آستان قدس ( شماره 1558 ) مى باشد.
اين تفسير مكررا به چاپ رسيده است .
چاپ آخر آن در ده مجلد به تحقيق ابوالحسن شعرانى با مقدمه ناشر ( اسلاميه ) در سالهاى 1340 - 1341 ش بـه شيوه حروفى و مجدد در ده مجلد در تهران به سال 1351 ش به تحقيق على اكبر غفارى با مقدمه و پاورقى ابوالحسن مرتضوى از سوى همان ناشر تجديد طبع يافته است .
مـلا فتح اللّه كاشانى تفسيرهاى ديگرى از اين قرار دارد: 1) زبدة التفاسير, به زبان عربى بعد از دو تفسير ديگرش نگاشته و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11223 ) موجود است .
2) خلاصة المنهج , يا خلاصة منهج الصادقين , در سه جلد كه خلاصه تفسير بزرگ منهج الصادقين و به زبان فارسى نوشته است و اكنون 20 جلد از آن در كتابخانه آستان قدس موجود است .
اين كتاب در تهران و تبريز مكررا چاپ شده است كه چاپ اخير آن به تصحيح شادروان ابوالحسن شعرانى در 6 مجلد توسط انتشارات اسلاميه انجام و منتشر گرديده است .
3) ترجمه قرآن , كه ترجمه بعضى از آيات قرآن به زبان فارسى است .
مـنـابـع : احـيـاء الـداثـر من القرن العاشر, 177; اعيان الشيعة , 8/393; الذريعة , 23/193; روضات الجنات , 5/345; رياض العلماء, 4/318; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 566, 1/583; كـشـف الـحـجب و الاستار عن اسماء الكتب , 568; معجم الدراسات القرآنية , 293; مفسران شيعه , 132.
الدر النظيم فى خواص القرآن العظيم
اثر مجهول المؤلف از مفسران شيعه در عصر صفوى ( م ح 990 ق ). شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اگرچه در مقدمه تفسير الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم ( به زبان فارسى ) آن را به ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) نسبت داده و مدعى است كه خود مؤلف آن را به فارسى ترجمه كرده است .
ولى پس از تطبيق آن با تفسير عربى وى بطور قطع برمى آيد كه ترجمه اصل عربى نيست .
چون از اول فصل خواص سوره حجرات تا پايان كتاب تفسير عربى هفت صفحه است اما در تفسير فـارسـى از اول سوره حجرات تا پايان كتاب سى و يك صفحه مى باشد با اينكه صفحات فارسى به قطع بزرگ تر است .
همچنين خيلى بعيد به نظر مى رسد كه يافعى تاليفات فارسى داشته باشد.
زيـرا يـافـعى از مردم يمن است و تمام عمر خويش را در حجاز و شام و قاهره سپرى كرده است و آموختن فارسى در اين بلاد دشوار است .
چنانچه فرض كنيم اين امكان هم بود سبك نگاشته اين تفسير با قرن هشتم انطباق ندارد و از نظر ادبـى بـه سـبك صفوى نزديك تر مى باشد و همچنين در اصل عربى يافعى رواياتى از حضرت امام رضا (ع ) ياد نكرده است ولى در تفسير فارسى در فصل ذكر خواص اسماء الحسنى اين جمله مكررا آمده است .
و حضرت امام على بن موسى الرضا (ع ) فرموده و همچنين در اصل عربى به نقل از البرق اللامع غـسائى و از كتاب فواتح السور غزالى و كتاب مستوجبة المجاهد و شفاء الصدور و ديگر منابع زياد نقل شده كه در ترجمه فارسى آن از منابع مطلقا بهره نگرفته است .
آنـچـه كـه مـسلم است اين تفسير فارسى الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم از يافعى نيست و مفسر آن از علماء و مفسران عصر صفوى مى باشد.
همچنين اين تفسير غير از ترجمه الدرالنظيم شيخ احمد سكاكى طبسى است كه آن را در 926 ق به فارسى ترجمه كرده است .
امروزه نسخه هايى از اين تفسير در دست است و در 1311 ق در بمبئى چاپ سنگى گرديده است .
مـنابع : الذريعة , 8/83; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , خانبابا مشار, 2/2103; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/941.
زبدة البيان فى براهين احكام القرآن
اثـر شـيـخ احـمد ( م 993 ق ) فرزند محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى , از مشاهير علما و فقهاى اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و اختصاص به آيات فقهى و احكام قرآن دارد.
و آن را به ترتيب كتب فقهيه بر هجده كتاب تنظيم نموده طورى كه آغاز آن كتاب طهارت و پايان آن كتاب قضاء و شهادات است .
مـفـسـر در حكم و تفسير آيات احكام از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) بهره بسيار گرفته است .
و بـه فقه و نيز در آغاز تفسير خويش , جهت تيمن , به تفسير سوره فاتحه پرداخته است و اين اثر از كتب معتبر آيات احكام مى باشد كه مورد توجه علماى اماميه بوده و حواشى بسيارى بر آن نگاشته شـده از جمله : حاشيه فيض كاشانى ( م 1091 ق ) و حاشيه ملا عبدالفتاح تنكابنى ( م 1124 ق ) و حـاشيه سيد نعمت اللّه جزائرى و حاشيه ميرزا فضل اللّه استرآبادى و ديگران و همچنين اين تفسير به فارسى ترجمه شده و سيد محمد سعيد طباطبائى قهبائى ( 1012 - 1092 ق ) شرح مبسوطى به نـام مـفاتيح الاحكام بر آن نگاشته است مفسر مباحث خويش را در هر كتاب از اين تفسير در چند بـخش تقسيم نموده سپس آيه هاى هر بخش را گردآورى كرده و در هر مبحثى عنوان مى كند و نيز بعضى از مباحث مانند كتاب الصوم و كتاب الخمس را در يك عنوان تفسير نموده است .
وى احتمالا از كتاب كنزالعرفان فاضل مقدام ( م 826 ق ) بسيار بهره مند شده است .
نـسـخـه هـاى خـطى ايـن تـفـسير شايع است از جمله شانزده نسخه در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 1208 و 1209 ) و پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم موجود است .
اين تفسير نخستين بار در 1305 ق چاپ سنگى شده است .
و در 1386 ق به تحقيق محمدباقر بهبودى تصحيح و طبع گرديده است .
همچنين نسخه اى از ترجمه قديمى اين اثر ( قبل از 1240 ق ) در كاظمين در كتابخانه سيد حسن صدر كاظمى محفوظ است .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر, 8; اعيان الشيعة , 3/80; امل المل , 2/23; الذريعة , 12/21; روضات الجنات , 1/79; ريـاض الـعلماء, 1/56; فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار, 1/83; فهرست الفبائى كتابخانه مـركـزى آستان قدس , 295; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 8/377; لؤلؤة البحرين , 148; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/461.
آيات الاحكام
اثر شيخ ملا محمد بن حسن طبسى ( م ق 993 ق ) از فقهاى اماميه و مفسران شيعه .
اين اثر در يك جلد و به زبان عربى است .
مـفـسـر آن را بـه شرح و بيان و تفسير آيات فقهيه قرآن اختصاص داده و بر اساس كتب فقهيه از طهارت تدوين نموده و پايان آن باب قضاء و شهادات مى باشد.
نـسـخه اى از اين تفسير نزد مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) موجود بوده است و آن را از منابع تفسير خود زبدة البيان فى براهين احكام القرآن قرار داده است و از آن در ابواب مختلف نقل نموده است .
اين تفسير غير از زبدة البيان در آيات قصص قرآن طبسى مى باشد كه در سال 1083 ق تاليف كرده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى را در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى معرفى كرده است .
منابع : الذريعة , 1/43; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 3; مفسران شيعه , 136.
قرن يازدهم :
تفسير سورة المائدة
از سـيـد حسين ( م 1001 ق ) فرزند سيد على عاملى كركى قزوينى شيخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدين از علما و شيخ الاسلام در عصر صفويه .
وى سـبـط محقق كركى و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساكن قزوين و سر سلسله خاندان آل شيخ الاسلام در قزوين مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة و ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء به مفسر نسبت داده اند.
و اين اثر در بيان آيه ( اليوم احل لكم الطيبات و ) ( 5, مائده ) مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مدرسه شيخ الاسلام قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/473; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/322; روضات الجنات , 2/320; رياض العلماء, 2/62; مفسران شيعه , 133.
آيات البينات
از سـيـد شـجـاع ( زنده در 1003 ق ) فرزند سيد على از متكلمين گمنام شيعه و از علماى عصر خويش .
چند اثر گرانقدر از وى در فنون علم از جمله تفسير و كلام در دست است كه تبحر او را در علوم قرآن كريم و فلسفه مى رساند.
تفسير اليات البينات كه نام ديگرش ( الهدى الى طريق الصواب ) است , به عربى در يك جلد بزرگ مـى باشد كه مفسر آيات قرآن كريم مربوط به اصول عقائد را جمع آورى و آن را در هفت باب نظير ابواب علم كلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آيات قرآن مجيد قرار داده سپس به شرح و بيان و تفسير پرداخته است .
از شجاع حسينى تفسير ديگرى به نام البشرى ياد كرده اند كه در شرح و تفسير اليات البينات خود نگاشته و آن تفسير را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آيات متعلقه به اصول عقايد را جمع و تاويل نموده است .
از اين كتاب يك نسخه خطى در كتابخانه راقم اين سطور در كربلا موجود است .
مـنابع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 1/46, 25/202; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 257.
سواطع الالهام فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ ابوالفيض ( 954 - 1004 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى معروف به فيض دكنى و مـتـخـلـص به فيضى , حكيم متاله و شاعر از مدافعين حقوق شيعه و مروجين مذهب جعفرى در هندوستان .
ملك الشعراء دربار اكبر شاه كه به زبانهاى عربى و فارسى و هندى تسلط كامل داشت .
تفسير مورد بحث تفسيرى است بر تمام قرآن كريم كه از حروف مهمله تركيب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـى نظير و منحصر به فرد مى باشد لذا اين تفسير به ( تفسير بى نقطه ) نيز مشهور است .
نسخه هايى از اين كتاب در دست مى باشد.
از جـمله نسخه كتابخانه آصفيه هندوستان و نسخه كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى مورخه 1039 ق به شماره 1342 و نيز اين تفسير در سال 1306 ق در شهر لكنهو به چاپ رسيده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/402; تذكرة پيمانه , 306; آيين اكبرى , 1/78; تذكرة ميخانه , 247; تذكرة مـرآة الـخيال , 79; الذريعة , 9/855, 12/240; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 445; فـهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى 313; 1/511, معجم الدراسات القرآنية , 180; مفسران شيعه , 152.
تفسير آية الكرسى
اثـر شـيـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل ( 957 - 1011 ق ) فرزند شيخ مبارك يمانى هندى , از علماء و مـشاهير مؤرخين شيعه در هندوستان حكيم متكلم و شهيد به خاطر تشيعش و مؤلف كتاب آئين اكبرى .
تفسير مورد بحث در بيان و شرح آية الكرسى است كه به نام اكبر شاه تاليف نموده است مانند تاريخ خود آئين اكبرى .
منابع : الذريعه , 4/329; اعيان الشيعة , 2/399; الروضة النضرة فى علماء الماءة الحادية عشرة , 441.
روضة الجنان فى اعجاز القرآن (وردة الجنان فى اعجاز القرآن )
اثر امام المتوكل عبداللّه ( م 1017 ق ) فرزند على مؤيدى از مجتهدين زيديه , فاضل مفسر.
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى است و مفسر پس از تقسيم آيات قرآنى بر مبناى علوم با مشرب زيدى خويش به شيوه كلامى به اعجاز قرآن و علوم قرآنى مى پردازد.
ايـن كـتـاب در بـعضى از منابع به نام وردة الجنان فى اعجاز القرآن ذكر شده است كه هر دو آنها متحد هستند و از مخذ مفسران زيديه مى باشد.
نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
منبع : مؤلفات الزيديه , 2/63.
تفسير قاضى نوراللّه شوشترى
اثر شهيد سيد ضياءالدين قاضى نوراللّه ( 956 - 1019 ق ) فرزند سيد شريف الدين مرعشى حسينى تـسـتـرى مـعـروف به قاضى نوراللّه تسترى يا شوشترى و صاحب كتاب مجالس المؤمنين كه در هـنـدوسـتـان شـهيد و در آكره به خاك سپرده شد ( - آستانه قاضى نوراللّه شوشترى ), از اعاظم متكلمين شيعه و فحول مفسران اماميه , اديب و شاعر.
تـفـسير مورد بحث شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم است در موضوعات عديده كه مفسر اين آيات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسير و تاويل پرداخته است و آنها عبارتند از: آيه ( و اذ قلنا للملئكة اسجدوا لدم ) ( 34, بقره ); آيه ( فمن يرد اللّه ان يهديه ) ( 125, انعام ); آيه ( يـا ايـها الذين آمنوا انما المشركون نجس ) ( 28, توبه ); آيه ( و قال الملك انى ارى سبع بقرات ) ( 43, يوسف ); آيه غار ( اذ اخرجه الذين كفروا ثانى اثنين اذهما فى الغار ). آيـات را مفسر به شيوه كلامى و مطالب حكمى مناسب و روح عرفانى بيان و تفسير و تاويل نموده است .
نسخه اى از آن در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا موجود است .
تـفـسـيـرهاى چندى از شهيد قاضى نوراللّه شوشترى ياد كرده اند كه عبارتند از: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى الكبير, شامل حواشى و تعليقات بر تفسير بيضاوى است كه تفسير و تاويل آيات و بـا مـطـالب كلامى و حكمى ممزوج با روح عرفانى ضمن بيان عقايد علماى ديگر چون ابوالفتوح رازى و امام فخر رازى و جاراللّه زمخشرى با استشهاد از اشعار عربى و فارسى نگاشته است .
نسخه هائى از اين تفسير از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2095 ) موجود است .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى الصغير, كه به شيوه تفسير قبلى ولى مختصر از آن است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى و عبداللّه افندى مى گويند قاضى نوراللّه مانند شيخ بهائى دو حاشيه بر تفسير بيضاوى دارد.
3) الحاشية على كنزالعرفان , حواشى و تعليقاتى است بر تفسير كنزالعرفان .
4) انـس الوحيد فى تفسير سورة التوحيد, در بيان و شرح سوره توحيد كه به شيوه كلامى نگاشته شده است .
5) مـونس الوحيد فى تفسير آية العدل و التوحيد, در شرح و بحث راجع به آيه ( شهد اللّه انه لا اله الا هـو) ( 18, آل عـمـران ) كه اعتراضات تفتازانى را بر زمخشرى رد كرده و مى گويد:اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلماى عدل و توحيد هستند كه در شهادت به عدل و توحيد پروردگار با ملائكه مشاركت دارند.
6) تـفـسير القرآن قاضى نوراللّه تسترى , كه آية اللّه مرعشى در مقدمه احقاق الحق مى گويد:( در چند مجلد كه در نوع خود عجيب و بى نظير است ). 7) التنوير فى آية التطهير, در آن آيه تطهير ( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت ) ( 33, احزاب ) مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
8) الـسـحـاب الـمطير فى تفسير آية التطهير, گفته اند كه غير از تفسير فوق است ولى شايد هم متحد باشد و در آن آيه تطهير را مورد تفسير قرار داده و بيان مفسران را كه در مورد اهل التطهير بر سه قول هستند مورد تجزيه و تحليل قرار داده است .
از بيشتر كتابهاى فوق نسخ خطى در كتابخانه راقم سطور در كربلا موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 10/228; الاعلام , زركلى , 8/52; امل المل , 2/336; الذريعة , 4/323, 5/327; ريـاض الـعلماء, 5/265; ريحانة الادب , 3/384; شهداء الفضيلة , 171; مفسران شيعه , 154; مقدمه احقاق الحق , 1/ يب - ريا, مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/655; نجوم السماء فى تراجم العلماء, 9; هدية العارفين , 2/498.
آيات الاحكام
از سـيـد مـيـرزا مـحمد ( م 1028 ق ) فرزند على بن ابراهيم حسينى استرآبادى , فقيه و رجالى و متكلم .
تـفـسـيـر مورد بحث كه در سلافة العصر و لؤلؤة البحرين به نام شرح آيات احكام ياد شده است به شـيـوه روائى و در تـفـسير و شرح آيات احكام قرآن كريم بر اساس كتب فقهى تدوين گرديده و روايات و احاديث منقول از طريق ائمه معصومين را ذكر نموده است .
و هـمـچنين به احوالات علماء اسلام و روات اشاره كرده و در بعضى از موارد از كنزالعرفان فاضل مقداد نقل كرده است و عقائد او را رد مى كند.
امـروزه نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در دست است از جمله نسخه شماره 2053 كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار.
مـنـابـع : امـل الـمل , 2/281; ايضاح المكنون , 2/593; خلاصة الاثر, 4/46; الذريعة , 1/43, 13/56; الـروضة النضرة , 497; رياض العلماء, 5/115; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قـدس رضـوى , 13; لـؤلـؤة الـبـحرين , 119; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 430; معجم الـدراسـات الـقـرآنـية , 3; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 10/298; مفسران شيعه , 147; نجوم السماء, 23.
| | | |
