آيات الاحكام
اثـر شـيخ ناصرالدين يا ناصر ( زنده در 850 ق ) فرزند شيخ جمال الدين احمد بن متوج بحرانى , از فقها و علماى اماميه ( - ابن متوج , شيخ ناصر بن جمال الدين احمد ). اين تفسير در شرح و بيان آيات احكام قرآن كريم است كه آن را بر مبناى كتب فقهى تنظيم نموده از طـهارات تاديات و نيز مفسر داراى خط زيبائى است و نسخه اى از اين كتاب را سيد حسن صدر كاظمى در كتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 10/202; امل المل , 2/333; الذريعة , 1/43; ريحانة الادب , 8/195; رياض العلماء, 5/236; الضياء اللامع , 142.
تفسير طيفور
اثـر شـيخ عفيف الدين طيفور ( زنده در 876 ق ) فرزند سراج الدين جنيد حافظ واعظ, از مفسران شيعه و علماء اماميه .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است و به احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) اقتصار كرده است .
و اكـثـر از تـفـسـيـر فـرات كوفى بهره مند شده است و در پايان تفسير, احاديث زيادى در مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ياد مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه مورخه 909 ق را در كتابخانه شيخ محمد سلطان المتكلمين در تهران مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/280; الضياء اللامع , 72; مفسران شيعه , 116; ريحانة الادب , 4/151.
شفاء العليل فى شرح الخمسمائة آية من التنزيل
اثر شيخ عبداللّه ( 825 - 877 ) فرزند محمد بن ابى القاسم عبسى عكى معروف به نجرى , از فقهاء و مفسران زيديه .
ايـن تفسير عربى در يك جلد بزرگ شامل تفسير پانصد آيه از احكام قرآن كريم كه مفسر با مشرب زيدى خود به شرح و تفسير و بيان فقه مسائل آيات احكام پرداخته است عمر رضا كحاله در معجم الـمـؤلفين تفسير شرح آيات احكام را جدا از تفسير فوق دانسته و سيد احمد اشكورى حسينى در مـؤلفات الزيدية هر سه نام تفسيرهاى ياد شده را متحد عنوان كرده است و اين تفسير در گذشته چاپ گرديده است .
و نيز دو نسخه يكى از آن به شماره 177 و 200 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
منابع : الاعلام , 4/127; البدرالطالع , 1/397; الضوء اللامع , سخاوى , 5/62; ايضاح المكنون , 2/722; معجم المؤلفين , 6/137; مؤلفات الزيديه , 2/210; هدية العارفين , 1/469.
معارج السئول
اثر شيخ كمال الدين و يا تاج الدين حسن ( زنده در 891 ق ) فرزند شمس الدين استرآبادى نجفى , از مفسران شيعه .
وى از شاگردان فاضل مقداد سيورى ( م 826 ق ) صاحب كنزالعرفان است .
تفسيرى وى معروف به تفسير اللباب و تفسير معارج السئول مى باشد كه هر دو يكى هستند مؤلف بـحث خويش را اختصاص به آيات احكام قرآن كريم داده است و به تفسير پانصد آيه از آيات تشريع بر وفق كتب فقهى از طهارات تا ديات در دو مجلد مى پردازد.
مـيـرزا حـسـين نورى مى گويد: بهترين كتابى است در بيان و تفسير آيات احكام قرآن كه تاليف گرديده و صاحب رياض مى گويد: كتابى است جامع و كثير الفوائد.
تاليف آن پس از كتاب كنزالعرفان استادش فاضل مقداد مى باشد كه اضافات زياد و فوائد نفيس بر آن افزوده است .
و نيز اين تفسير را از تفسير ديگر خويش به نام عيون التفاسير استخراج كرده است و بر آن اضافاتى دارد.
اين كتاب نظير آيات الاحكام شيخ جزايرى و زبدة البيان مقدس اردبيلى است .
در تفسير آيات از اخبار نيز استفاده مى نمايد.
ايـن كـتاب شامل يك مقدمه در بيان فوائد مقدماتى اصولى و منطقى و ابواب احكام فقه كه از هر باب به كتاب تعبير مى نمايد و داراى خاتمه مى باشد.
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1417 ) محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام عيون التفاسير از شيخ استرآبادى نجف ملاحظه مى گردد كه در چهار جلد با روايـاتـى از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثى از صرف و نحو و لغت و معانى و قراءآت تاليف گرديده و نـسـخـه هـاى آن در مـدرسـه سپهسالار ( شماره 2006 ) و در مدرسه هندى و شيخ محمد صالح برغانى موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/243; رياض العلماء, 1/319; الضياء اللامع , 41; فهرست الفبائى كتب خطى كـتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 530; خاتمة مستدرك , حاجى نورى , 3/405; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; الذريعة , 18/280, 21/181.
تفسير گازر
[تـفسير جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ], اثر شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى , از مفسران شيعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجرى معروف به سيد گازر.
ايـن تـفـسـير را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست كتب خطى آستان قدس رضوى چنين مى نويسد: ابوالمحاسن جرجانى شيعى و امامى مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته كه تفسير را موافق اخبار اهل بيت عصمت و طهارت بنويسد چنانكه گويد: از بخشنده دل و جان و بخشاينده انـس و جان مدد خواستم به توفيق و يارى وى اين كتاب در تفسير قرآن نهادم و در او جمع كردم از تاويل آيات و تفسير مشكلات آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون فى العلم يافته اند و از سبب نزول آيات آنچه معتمدان روايت كرده اند و سياق آيـات و ظـاهـر آن را بر آن دليلات اختيار كرده و به هر آيتى و علامتى اخبار و احاديث و مناقب و فضايل اهل بيت عليهم السلام آنچه لايق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بينندگان را نور بوده و دل محبان اهل بيت را سرور و الحمد للّه العالمين .
مـفسر در بيان و تفسير آيات قرآن كريم با عبارات روان و ذكر مطالب تاريخى , بعضى از قراءآت را نيز يادآور مى گردد و گاه گاهى به اشعار فارسى و عربى استشهاد نموده است .
ابن يوسف شيرازى در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار سيد گازر را غير از ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى دانسته و تفسير گازر را نيز غير از جلاء الاذهان معرفى كرده است و در وحدت مؤلف و تفسير شك كرده است ولى محدث ارموى در مقدمه تفسير گازر به اشكالات ايشان پاسخ گفته و آنها را رد كرده است .
هـمـچنين منزوى اين تفسير را [ لطائف التفسير ] سيف الدين فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگى مى داند ولى اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسير درواجگى به شمار 1228 مقابله كرده و هيچ گونه شباهتى در اين دو تفسير مشاهده نكرده است و با تفسير گازر يا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقيق محدث نيز مطابقه كرده است و به اين نتيجه رسيده كه با آن متحد است .
اين تفسير پس از مقدمه مؤلف داراى هفت فصل مى باشد.
امـروزه نسخه هاى آن در بعضى از كتابخانه هاى عمومى و خصوصى از جمله در كتابخانه مركزى آسـتـان قـدس رضـوى و كـتـابخانه سپهسالار موجود است و نيز در 1337 ش به همت شادروان جلال الدين محدث ارموى در ده مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 61; رياض العلماء, 2/85; الذريعة , 4/309; 5/123; فهرست كتب خـطى كـتـابـخـانـه مـركزى آستان قدس رضوى , 1/447, 459; معجم الدراسات القرآنية , 124; مفسران شيعه , 122.
قرن دهم :
الحاشية على تفسير الكشاف
اثـر ابـوالـمـعـالى محمد صدرالدين ثالث ( 828 - 903 ق ) فرزند غياث الدين منصور اول حسينى دشتكى شيرازى , از فلاسفه و اكابر اماميه .
ايـن اثر حواشى و تعليقات دشتكى بر تفسير الكشاف تاليف جاراللّه زمخشرى ( م 528 ق ) مى باشد كه با مذاق فلسفى خويش نگاشته است .
نـسخه اى از اين حاشيه در كتابخانه سلطان سليمان خان عثمانى در استانبول محفوظ است و در فهرست اين كتابخانه ضبط است .
فرزندش امير غياث الدين منصور ( م 948 ق ) نيز داراى تفسير حاشيه بر كشاف مى باشد.
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 218; الذريعة , 6/46; مجالس المؤمنين , 2/229.
قراضة النظير و خلاصة التفسير
اثـر شـيخ تقى الدين ابراهيم ( 840 - 900 يا 905 ق ) فرزند على بن الحسن عاملى كفعمى , جبعى حارئى حائرى معروف به كفعمى , از مفسران و محدثان اماميه .
تفسير مورد بحث در تلخيص و تنقيح تفسير مجمع البيان لعلوم القرآن شيخ طبرسى ( م 548 ق ) مى باشد به اختصار و تنقيح بعضى توضيحات مى پرازد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى محفوظ است .
بـراى كـفـعمى چند اثر ديگر ياد كرده اند: 1) اختصار تفسير على بن ابراهيم قمى , تلخيصى است روائى از تفسير قمى , كه در يك مجموعه نزد افندى صاحب رياض العلما موجود بوده است .
2) الـواضـحة فى شرح سورة الفاتحة , در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب است كه مؤلف آن را جزء منابع كتاب خود البلد الامين ( در دعا ) قرار داده است .
3) اختصار غريب القرآن سجستانى , تلخيص غريب القرآن سجستانى است .
4) الوجيز فى قراءة الكتاب العزيز, نام ديگر آن اللفظ الوجيز است .
در قراءآت قرآن و ضبط اعراب آن .
5) اخـتصار زبدة البيان , تلخيص تفسير زبدة البيان انسان الانسان المنتزع من مجمع البيان تاليف شيخ زين الدين عاملى نباطى كه مختصر تفسير مجمع البيان شيخ طبرسى است .
6) اخـتصار جوامع الجامع طبرسى , مختصرى است از تفسير جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى كه در بعضى موارد افزوده هائى بر آن دارد.
7) تـفـسير سورة الفاتحه , در بيان تفسير و خواص آيات الفاتحة الكتاب است و غير از تاليفات ديگر مؤلف است .
مـنـابـع : احياء الداثر من القرن العاشر, 6; الاعلام , زركلى , 1/53; اعيان الشيعة , 2/184; امل المل , 1/28; ايـضاح المكنون , 1/192; الذريعة , 17/65; روضات الجنات , 1/20; رياض العلماء, 1/21; كشف الـظـنـون , 2/1982; مـعـجـم الـدراسات القرآنية , 234; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 1/65; مفسران شيعه , 137.
جامع البيان فى تفسير القرآن
اثر معين الدين محمد ( 832 - 906 ق ) فرزند عبدالرحمن بن محمد ايجى شيرازى , از علماى عصر خود.
تـفـسـيـر مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى با بهره از روايات و احاديث فريقين سنى و شيعه تدوين شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس در نوع خود بسيار محققانه و از تفسيرهاى معروف قرن دهم هجرى مى باشد.
چند نسخه خطى از اين تفسير امروزه موجود است از جمله نسخه كتابخانه مدرسه باقريه مشهد و نسخه كتابخانه الخديوية مصر.
ايـن تـفـسـيـر نـخـستين بار در لاهور به سال 1879 م به طبع رسيد سپس در حاشيه اكليل فى استنباط التنزيل سيوطى در دهلى به سال 1296 ق تجديد چاپ گرديد.
مـنـابع : الاعلام , 6/195; ايضاح المكنون , 1/303; الضوء اللامع , 8/37; فهرست كتابخانه الخديوية , 1/159; كشف الظنون , 1/452, معجم المطبوعات , 1/500; معجم المؤلفين , 10/153.
الواضحة فى تفسير الفاتحة
اثـر مـلا مـحـمـد مـعين الدين ( م 907 ق ) فرزند شرف الدين محمد هروى فراهى معروف به ملا مسكين يا معين مسكين كه در هرات و كنار بقعه خواجه عبداللّه انصارى جنب برادرش نظام الدين محمد به خاك سپرده شده است .
تفسير مورد بحث در بيان و تفسير سوره الحمد و به فارسى است .
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
از جمله نسخه اى در كتابخانه جعفريه در مدرسه هندى كربلا.
بـراى مـلا مـعين مسكين اثرات ديگرى ذكر كرده اند: 1) بحرالدرر, در چند جلد به زبان فارسى و عربى .
آنرا در شهر مزار شريف تاليف كرده و آيه يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا را در حـق مـولا امـيـرالـمؤمنين (ع ) مى داند و مى گويد: به سنان ملك دنيا گرفت و به سه نان ملك عقبى گرفت مسكين تو, كه نه سنان دارى نه سه نان .
2) احسن القصص , كه در تفسير و شرح آيات سوره يوسف است و در 1278 ق در تهران چاپ سنگى و در 1309 ق در لـكنهو كه آن را چاپ نقره كار گويند و بهترين تصحيح آن به كوشش دكتر سيد جعفر سجادى از سوى دانشگاه تهران و سپس مؤسسه اميركبير منتشر شده است .
3) حـدائق الـحـقـايـق فى كشف اسرار الدقائق , اين كتاب در چند جلد به زبان فارسى و به شيوه عرفانى و با استناد به اشعار مؤلف و ديگران تدوين گرديده است .
نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه ها موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1516 و 9843 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى .
اين كتاب با پيش گفتار دكتر سيد جعفر سجادى و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گرديده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 230; تاريخ حبيب السير, 4/340; الذريعة , 25/12; مزارات هـرات , 2/114; مـعجم الدراسات القرآنية , 315; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/261; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , منزوى , 1/67; مفسران شيعه , 134.
تفسير دوانى
[تـفـسـير آيه اسراف ], اثر مولانا جلال الدين محمد ( 820 - 908 ق ) فرزند اسعد دوانى , از مشاهير حكماى شيعه .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و تفسير معضلات چند آيه شريفه از قرآن است كه به شيوه عرفانى و فلسفى تاويل و تفسير گرديده است .
دو نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوى مى باشد ( شماره 1471 ). نـسـخـه هـاى آستان قدس رضوى اختصاص به تفسير آيه 31 سوره اعراف دارد: يا بنى آدم خذوا زيـنـتـكـم عـنـد كل مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين و نسخه كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا شامل تفسير آيات ديگرى نيز مى باشد كه اين تفسير مرتب است بر چـنـدين موقف و فصل : مولانا جلال الدين دوانى را تفسيرهاى ديگرى است : 1) تحفه روحانى , در علم حروف و اسرار آيات و خواص كلمات و بينات قرآن كه با مشرب عرفانى و فلسفى خود اسرارى از قرآن را ذكر مى كند.
2) تـفسير قلاقل يا چهار قل , در يك جلد و به زبان عربى و به شيوه كلامى و فلسفى شامل بحث و شـرح چـهـار سـوره قـرآن : قل يا ايها الكافرون , قل هو اللّه احد, قل اعوذ برب الفلق , قل اعوذ برب الناس .
3) تـفسير سورة الاخلاص , اين كتاب در يك جلد به زبان عربى و به شيوه عرفانى و فلسفى سوره اخلاص را مبسوطا شرح كرده و به نام السلطان ناصرالدين ابوالفتح عبدالقادر اتحاف كرده است .
نسخه هائى از اين كتاب موجود است از آن جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6406 ) چهار نسخه .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر, 220; الاعلام , زركلى , 6/32; اعيان الشيعة , 9/122; البدر الطالع , 2/130; ايضاح المكنون , 1/54; الذريعة , 4/331; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 8/160; الضوء اللامع لاهل القرن التاسع , سخاوى , 7/133; كشف الظنون , 1/39; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 9/47; مفسران شيعة , 135.
تفسير سورة الفاتحة
اثر شيخ صدرالدين ( زنده در 908 ق ) از مفسران شيعة در عصر خويش .
تفسير مورد بحث اختصاص به تفسير سوره فاتحه دارد.
پايان فراغت از تاليف در 908 ق بوده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه اى را كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است معرفى مى نمايد.
منابع : الذريعة , 4/340; مفسران شيعة , 135.
معدن العرفان فى فقه مجمع البيان لعلوم القرآن
اثـر شـيـخ ابـراهـيم ( زنده در 909 ق ) فرزند حسن وراق , از فقهاى عصر خود, و از طرق اجازات علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
مـؤلـف آيـات احـكـام قـرآن را گـردآورى نـموده سپس پس از ذكر آيه به بيان احكام فقهى آيه مى پردازد و داراى مقدمه اى مشتمل بر چند فن است .
وى در مـقـدمـه خـود سبب تاليف را چنين بيان كرده است ( ثانيها: ان اليات الفقهية لم يفرد لها اصحابنا رضوان اللّه عليهم مجمعا وافيا و لا نصابا شافيا مع انها اعظم الطرق الى الاحكام الفقهية و الالـة الاسـتدلالية على المسائل الاجتهادية ) او نظر دارد به اينكه مفسران اماميه كمتر به تفسير آيات احكام قرآن پرداخته اند و تاليفات مستقل در اين باب كم است لذا مبادرت به تفسير فقه قرآن مجيد نموده است .
ذكرى از اين تفسير در الذريعة نيامده است .
ظـاهـرا نسخه منحصر به فرد مورخه 968 ق از مخطوطات كتابخانه دانشگاه لوس آنجلس آمريكا است .
و ضمن مجموعه شماره 1061 در آن كتابخانه موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 2/127; بحارالانوار, 108/94; احياء الداثر من القرن العاشر, 3; رياض العلماء, 1/15; مستدرك الوسائل , 3/417; مجله تراثنا, شماره 2; سال 4, 1409 ق .
جواهر التفسير
اثـر مـولى كمال الدين حسين ( م 910 ق ) فرزند على بيهقى سبزوارى مشهور به واعظ كاشفى , از حكما و شعراء مفسران شيعه .
اين اثر به نام تفسير العروس و تفسير الزهراوين ( يعنى دو سوره بقره و آل عمران ) نيز شهرت دارد كه همگى متحد هستند.
مـفـسـر آن را بـه امر وزير امير نظام الدين على شيرنوائى جعتائى وزير سلطان حسين ميرزا بايقرا تاليف نموده است .
تـفسير در ديباچه تفسير ديگرش موسوم به مواهب عليه مى گويد كه مى خواسته اين تفسير را در چهار جلد تاليف نمايد و موفق به پاك نويس مجلد اول گرديده است ولى باقى هنوز پيش نويس و غير مرتب مى باشد و عمرش به تكميل آن وفا نكرد و اين اثر تا تفسير آيه 84 سوره نساء را دربردارد.
مفسر مقدمه خويش را در چهار اصل كه شامل بيست و دو عنوان است مرتب كرده است و به فنون متعلق به تفسير قرآن و بيان فضيلت انواع علوم قرآن مى پردازد.
اصل اول ) در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان .
اصل دوم ) در بيان جامعيت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن در پنج عنوان .
اصل سوم ) در ذكر الفاظى كه ميان مفسرين متداول است در هشت عنوان .
اصل چهارم ) در بيان مطالب متفرقه كه شناختن آن لازم است در شش عنوان .
سـپـس بـه تـفـسير بسمله و سوره فاتحه پرداخته و بعد تفسير سوره بقره و آل عمران را به پايان رسانده و در و در شرح آيه 84 از سوره نساء متوقف مانده است .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى .
نسخه هاى نفيس ديگرى در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1948 به بعد ) موجود است .
تفسيرهاى ديگرى براى واعظ كاشفى نقل كرده اند بدين قرار: 1) تفسير سوره يوسف , كه در شصت مجلس آن را براى اصحاب خود املاء كرده است كه نتيجه آن را جامع الستين گويند.
تفسيرى است عرفانى و ادبى و اخلاقى با استشهاد از قصص و حكايات لطيفه و اشعار فارسى زيبا و شيرين قدما.
نـسـخـه هـايـى از آن در دست است از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2001 ) و در كـتابخانه مجلس ( شماره 12722 ), 2) مختصر التفاسير: مختصر جواهر التفسير لتحفة الامير در بيست هزار بيت كه نسخه اى از آن در كتابخانه كوپرلى زاده در استانبول موجود است .
3) الـمـواهـب العلية , مختصر جواهر التفسير تاليف فوق الذكر كه به همان سبك تدوين كرده و به وزير عليشير نوائى اهداء كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است كه 20 نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و در 1317 ش در تهران چاپ شده است .
مـنابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 69; الذريعة 5/265; ريحانة الادب , 5/29; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/466; مزارات هرات , 2/115; مفسران شيعه , 127; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى , خانبابا مشار, 2/810.
منتخب ترجمان القرآن
اثر عادل ( م ح 915 ق ) فرزند على بن عادل حافظ خراسانى , از علماى شيعه اديب و شاعر.
تـفـسـيـر مـورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه ادبى اصل اين تفسير از علامه مير سيد شريف على جرجانى ( 740 - 816 ق ) كه آن را به ترتيب سوره هاى قرآن كريم تنظيم نموده است مـى بـاشـد سـپس عادل خراسانى سبك و تنظم آن را تغيير داده است و به ترتيب حروف الفبائى درآورده و تـنـظـيـم كرده است سپس مقدمه خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجانى به مقدمه او افزوده است .
نسخه مورخه سال 1101 ق در دانشگاه تهران موجود است .
ايـن تـفسير نخست در سال 1313 ق در تبريز چاپ سنگى گرديد سپس در سال 1330 ق تجديد چـاپ گـشـت و در سال 1333 ش با مقدمه آقاى دكتر محمد دبير سياقى تجديد طبع گرديده است .
مـنـابـع : مـنـتـخـب ترجمان القرآن , چاپى ; احياء الداثر من القرن العاشر, 116; الذريعة , 22/384; فهرست دانشگاه , 3/5352.
تفسير شبسترى
اثر شيخ برهان الدين ابراهيم ( شهيد در 915 يا 917 ق ) فرزند حسن شبسترى نقشبندى ملقب به سيبويه ثانى , از علماى نحو و صرف و لغت و اديب شاعر.
وى ايرانى تبار و از مردم شبستر آذربايجان است و به جهت تشيعش به قتل رسيد.
اشـعـار بـسـيارى در مدح و ثناء و ولايت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد كه تشيع او را مـى رساند از جمله اين بيت در ( التائيه ) او موسوم به ( نهاية البهجة ) در نظم الكافيه و قد حذف التنوين فى مثل قولنا شفيعى حسين بن على فتمت تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است كه تا پايان سوره يوسف نگاشته شده و اين آخرين اثر مؤلف است كه ناتمام به شهادت رسيده است .
شـيـخ نجم الدين الغزى در الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة به شرح حال وى پرداخته او را از فـضـلاء عـصر خود مى خواند كه داراى مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصيده تائيه در نحو كه بـى نـظير است ذكر كرده سپس تفسير قرآن كريم او را ياد كرده و تصريح نموده است كه تا سوره يوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان كه همان تصحيف آذربايجان باشد ذكر نموده است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه تركيه .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 2/127; الاعلام , 1/35; ايضاح المكنون , 1/308; الذريعة , 3/201; شذرات الـذهـب , 8/68; كـشـف الـظـنـون , 1/208; الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة , 1/110; معجم المؤلفين , 1/22.
قصص الانبياء
از شيخ عبداللطيف ( زنده در 917 ق ) فرزند شيخ شمس الدين على واعظ بيرجندى , از متكلمين و مفسرين شيعه در قرن دهم هجرى ( دايرة المعارف تشيع , 3/569 ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و داستانى شامل بخشى از قرآن كريم مرتب بر مقدمه و چند باب .
مـؤلـف آيـات داسـتـانـهـاى پـيغمبران را گردآورى نموده سپس با بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به تفسير و شرح مى پردازد.
نـسـخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است كهنترين آنها مورخه 947 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 6833 ) موجود است .
مـنـابـع : الذريعة , 17/103; فهرست الفبائى و خطى فارسى كتب خطى آستان قدس , 445, 513; احياءالداثر من القرن العاشر, 135.
تفسير تسترى
اثر سيد ضياءالدين يا جمال الدين نوراللّه ( م ح 925 ق ) فرزند سيد شمس الدين محمد شاه حسينى مرعشى تسترى , از علماى شيعه جد قاضى نوراللّه شوشترى ( شهيد 1019 ق ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل آيه 34 سوره بقره ( و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لدم فسجدوا الا ابليس ابى و استكبر و كان من الكافرين ) كه به طور مبسوط به تفسير و بيان اين آيه پرداخته است .
و نـسـخـه ايـن تـفسير از مخطوطات كتابخانه قاضى نوراللّه شوشترى موجود بوده و در مجالس الـمؤمنين مى نويسد ( كه آن را به التماس يكى از اعيان آن ديار تاليف نموده و در آنجا بسيارى از حقايق و دقايق درج فرموده ). منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 270; الذريعة , 4/323; مجالس المؤمنين , 1/519.
الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم
تـرجمه و نگارش شيخ احمد ( زنده در 926 ق ) فرزند حاج محمد سكاكى طبسى , از علماى عصر صفويه .
ايـن اثر ترجمه و نگارش بر مبناى تفسير عربى از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) از عـرفـاء و صـوفـيـه كـه به تفسير الدرالنظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم معروف است .
شيخ احمد سكاكى ( در 926 ق ) عربى آن را به فارسى ترجمه نموده و چندين مقدمه و ديباچه بر آن افـزوده اسـت و در مـقدمه مى نويسد كه آن را به خواهش جمعى از بزرگان به فارسى ترجمه كرده است .
چند نسخه نفيس از اين ترجمه در دست است .
از جمله نسخه مورخه 930 ق عصر مؤلف از كتب خطى كتابخانه كاتب اين سطور در كربلاست .
نـسـخـه ديـگـر كـهـن بدون تاريخ كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 8654 ) محفوظ است .
مـنـابع : الذريعة , 4/101; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 245; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 67; احياءالداثر من القرن العاشر, 13.
شرح الدر النظيم فى خواص القرآن العظيم
اثر شيخ نظام الدين عبدالعلى ( م 932 يا 934 ق ) فرزند محمد بيرجندى , از علماى اعلام , حكيم و منجم .
اسـماعيل پاشا بغدادى به غلط وى را از علماى حنفى ذكر نموده و خيرالدين زركلى نيز به تبع از بغدادى وى را حنفى مذهب مى خواند.
حال آنكه مفسر از علماى شيعه در عصر صفوى بوده و آثار بسيارى از خود باقى گذاشته است .
قسمتى از مؤلفات و مصنفات وى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
آقابزرگ تهرانى , در طبقات اعلام الشيعه به شرح حال وى پرداخته و مؤلفات وى را در الذريعه ياد كرده است ( - بيرجندى ). تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شرحى است مزجى بر تفسير الدر النظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم كه متن از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) است .
بيرجندى به شرح الدرالنظيم يافعى پرداخته و متعرض خواص سوره ها نيز مى گردد.
در سـوره الاعراف , آيه 180 ( و اللّه الاسماء الحسنى ) به تفصيل اسماء و صفات خداوند را ياد كرده است .
نسخه اى از اين تفسير نزد شيخ احمد سكاكى طبسى بوده كه در ترجمه خود از آن نقل مى نمايد.
و نسخه مورخه 1053 ق در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا محفوظ است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 125; الاعلام , زركلى , 4/30; الذريعة , 13/245; كشف الظنون , 1/41; كـتـبـخانه جور ليلى على پاشا, 25; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 5/266; نور عثمانيه كتبخانه , 171; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس , 16.
جامع الفوائد و دافع المعاند
اثر شيخ علم ( زنده در 937 ق ) فرزند سيف بن منصور نجفى حلى , از محدثين و فضلاى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر تـلـخيص و انتخابى است از تفسير تاويل اليات الباهرة فى العترة الطاهرة اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى كه به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
ايـن اثـر از منابع علامه مجلسى در مجلد اول بحارالانوار بوده و امروزه نسخه خط مؤلف در نجف اشرف از مخطوطات كتابخانه مولى محمد على خوانسارى و دو نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1544 ) و نسخه كتابخانه سپهسالار ( شماره 2005 ) محفوظ است .
مـنابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 143; الذريعة , 5/66, 18/149; رياض العلماء, 3/321; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى , 473; مفسران شيعه , 136.
تـفـسـير ديگرى كه به نام فتح نامه موسوم گرديده از ابن همام در كليات فوق ذكر گرديده كه مؤلف در آن سوره الفتح را طى 1350 بيت شعر تاويل و تفسير نموده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 18/128; فهرست دانشگاه تهران , 10/1524, 1525; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/49, 52.
روضة القلوب
مفسر ابن همام ( زنده در 940 ق ) از عرفا و شعراى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل سوره ياسين كه مفسر در 206 بيت آيات سوره ياسين را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اين تفسير ضمن كليات او شامل شرح حديث ما الحقيقه , حكايت آل عبا, روضة القلوب ( هـمين تفسير ), هداية العارفين , اسرار دل , مثنوى شهادتنامه , تحفة الملوك , مصابيح الهدى , فتح نامه , ترجمه اربعين مير سيد على در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 2654 ق ) موجود است .
| | | |
آيات الاحكام
اثـر شـيخ ناصرالدين يا ناصر ( زنده در 850 ق ) فرزند شيخ جمال الدين احمد بن متوج بحرانى , از فقها و علماى اماميه ( - ابن متوج , شيخ ناصر بن جمال الدين احمد ). اين تفسير در شرح و بيان آيات احكام قرآن كريم است كه آن را بر مبناى كتب فقهى تنظيم نموده از طـهارات تاديات و نيز مفسر داراى خط زيبائى است و نسخه اى از اين كتاب را سيد حسن صدر كاظمى در كتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 10/202; امل المل , 2/333; الذريعة , 1/43; ريحانة الادب , 8/195; رياض العلماء, 5/236; الضياء اللامع , 142.
تفسير طيفور
اثـر شـيخ عفيف الدين طيفور ( زنده در 876 ق ) فرزند سراج الدين جنيد حافظ واعظ, از مفسران شيعه و علماء اماميه .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است و به احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) اقتصار كرده است .
و اكـثـر از تـفـسـيـر فـرات كوفى بهره مند شده است و در پايان تفسير, احاديث زيادى در مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ياد مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه مورخه 909 ق را در كتابخانه شيخ محمد سلطان المتكلمين در تهران مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/280; الضياء اللامع , 72; مفسران شيعه , 116; ريحانة الادب , 4/151.
شفاء العليل فى شرح الخمسمائة آية من التنزيل
اثر شيخ عبداللّه ( 825 - 877 ) فرزند محمد بن ابى القاسم عبسى عكى معروف به نجرى , از فقهاء و مفسران زيديه .
ايـن تفسير عربى در يك جلد بزرگ شامل تفسير پانصد آيه از احكام قرآن كريم كه مفسر با مشرب زيدى خود به شرح و تفسير و بيان فقه مسائل آيات احكام پرداخته است عمر رضا كحاله در معجم الـمـؤلفين تفسير شرح آيات احكام را جدا از تفسير فوق دانسته و سيد احمد اشكورى حسينى در مـؤلفات الزيدية هر سه نام تفسيرهاى ياد شده را متحد عنوان كرده است و اين تفسير در گذشته چاپ گرديده است .
و نيز دو نسخه يكى از آن به شماره 177 و 200 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
منابع : الاعلام , 4/127; البدرالطالع , 1/397; الضوء اللامع , سخاوى , 5/62; ايضاح المكنون , 2/722; معجم المؤلفين , 6/137; مؤلفات الزيديه , 2/210; هدية العارفين , 1/469.
معارج السئول
اثر شيخ كمال الدين و يا تاج الدين حسن ( زنده در 891 ق ) فرزند شمس الدين استرآبادى نجفى , از مفسران شيعه .
وى از شاگردان فاضل مقداد سيورى ( م 826 ق ) صاحب كنزالعرفان است .
تفسيرى وى معروف به تفسير اللباب و تفسير معارج السئول مى باشد كه هر دو يكى هستند مؤلف بـحث خويش را اختصاص به آيات احكام قرآن كريم داده است و به تفسير پانصد آيه از آيات تشريع بر وفق كتب فقهى از طهارات تا ديات در دو مجلد مى پردازد.
مـيـرزا حـسـين نورى مى گويد: بهترين كتابى است در بيان و تفسير آيات احكام قرآن كه تاليف گرديده و صاحب رياض مى گويد: كتابى است جامع و كثير الفوائد.
تاليف آن پس از كتاب كنزالعرفان استادش فاضل مقداد مى باشد كه اضافات زياد و فوائد نفيس بر آن افزوده است .
و نيز اين تفسير را از تفسير ديگر خويش به نام عيون التفاسير استخراج كرده است و بر آن اضافاتى دارد.
اين كتاب نظير آيات الاحكام شيخ جزايرى و زبدة البيان مقدس اردبيلى است .
در تفسير آيات از اخبار نيز استفاده مى نمايد.
ايـن كـتاب شامل يك مقدمه در بيان فوائد مقدماتى اصولى و منطقى و ابواب احكام فقه كه از هر باب به كتاب تعبير مى نمايد و داراى خاتمه مى باشد.
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1417 ) محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام عيون التفاسير از شيخ استرآبادى نجف ملاحظه مى گردد كه در چهار جلد با روايـاتـى از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثى از صرف و نحو و لغت و معانى و قراءآت تاليف گرديده و نـسـخـه هـاى آن در مـدرسـه سپهسالار ( شماره 2006 ) و در مدرسه هندى و شيخ محمد صالح برغانى موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/243; رياض العلماء, 1/319; الضياء اللامع , 41; فهرست الفبائى كتب خطى كـتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 530; خاتمة مستدرك , حاجى نورى , 3/405; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; الذريعة , 18/280, 21/181.
تفسير گازر
[تـفسير جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ], اثر شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى , از مفسران شيعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجرى معروف به سيد گازر.
ايـن تـفـسـير را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست كتب خطى آستان قدس رضوى چنين مى نويسد: ابوالمحاسن جرجانى شيعى و امامى مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته كه تفسير را موافق اخبار اهل بيت عصمت و طهارت بنويسد چنانكه گويد: از بخشنده دل و جان و بخشاينده انـس و جان مدد خواستم به توفيق و يارى وى اين كتاب در تفسير قرآن نهادم و در او جمع كردم از تاويل آيات و تفسير مشكلات آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون فى العلم يافته اند و از سبب نزول آيات آنچه معتمدان روايت كرده اند و سياق آيـات و ظـاهـر آن را بر آن دليلات اختيار كرده و به هر آيتى و علامتى اخبار و احاديث و مناقب و فضايل اهل بيت عليهم السلام آنچه لايق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بينندگان را نور بوده و دل محبان اهل بيت را سرور و الحمد للّه العالمين .
مـفسر در بيان و تفسير آيات قرآن كريم با عبارات روان و ذكر مطالب تاريخى , بعضى از قراءآت را نيز يادآور مى گردد و گاه گاهى به اشعار فارسى و عربى استشهاد نموده است .
ابن يوسف شيرازى در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار سيد گازر را غير از ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى دانسته و تفسير گازر را نيز غير از جلاء الاذهان معرفى كرده است و در وحدت مؤلف و تفسير شك كرده است ولى محدث ارموى در مقدمه تفسير گازر به اشكالات ايشان پاسخ گفته و آنها را رد كرده است .
هـمـچنين منزوى اين تفسير را [ لطائف التفسير ] سيف الدين فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگى مى داند ولى اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسير درواجگى به شمار 1228 مقابله كرده و هيچ گونه شباهتى در اين دو تفسير مشاهده نكرده است و با تفسير گازر يا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقيق محدث نيز مطابقه كرده است و به اين نتيجه رسيده كه با آن متحد است .
اين تفسير پس از مقدمه مؤلف داراى هفت فصل مى باشد.
امـروزه نسخه هاى آن در بعضى از كتابخانه هاى عمومى و خصوصى از جمله در كتابخانه مركزى آسـتـان قـدس رضـوى و كـتـابخانه سپهسالار موجود است و نيز در 1337 ش به همت شادروان جلال الدين محدث ارموى در ده مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 61; رياض العلماء, 2/85; الذريعة , 4/309; 5/123; فهرست كتب خـطى كـتـابـخـانـه مـركزى آستان قدس رضوى , 1/447, 459; معجم الدراسات القرآنية , 124; مفسران شيعه , 122.
قرن دهم :
الحاشية على تفسير الكشاف
اثـر ابـوالـمـعـالى محمد صدرالدين ثالث ( 828 - 903 ق ) فرزند غياث الدين منصور اول حسينى دشتكى شيرازى , از فلاسفه و اكابر اماميه .
ايـن اثر حواشى و تعليقات دشتكى بر تفسير الكشاف تاليف جاراللّه زمخشرى ( م 528 ق ) مى باشد كه با مذاق فلسفى خويش نگاشته است .
نـسخه اى از اين حاشيه در كتابخانه سلطان سليمان خان عثمانى در استانبول محفوظ است و در فهرست اين كتابخانه ضبط است .
فرزندش امير غياث الدين منصور ( م 948 ق ) نيز داراى تفسير حاشيه بر كشاف مى باشد.
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 218; الذريعة , 6/46; مجالس المؤمنين , 2/229.
قراضة النظير و خلاصة التفسير
اثـر شـيخ تقى الدين ابراهيم ( 840 - 900 يا 905 ق ) فرزند على بن الحسن عاملى كفعمى , جبعى حارئى حائرى معروف به كفعمى , از مفسران و محدثان اماميه .
تفسير مورد بحث در تلخيص و تنقيح تفسير مجمع البيان لعلوم القرآن شيخ طبرسى ( م 548 ق ) مى باشد به اختصار و تنقيح بعضى توضيحات مى پرازد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى محفوظ است .
بـراى كـفـعمى چند اثر ديگر ياد كرده اند: 1) اختصار تفسير على بن ابراهيم قمى , تلخيصى است روائى از تفسير قمى , كه در يك مجموعه نزد افندى صاحب رياض العلما موجود بوده است .
2) الـواضـحة فى شرح سورة الفاتحة , در شرح و بيان سوره فاتحة الكتاب است كه مؤلف آن را جزء منابع كتاب خود البلد الامين ( در دعا ) قرار داده است .
3) اختصار غريب القرآن سجستانى , تلخيص غريب القرآن سجستانى است .
4) الوجيز فى قراءة الكتاب العزيز, نام ديگر آن اللفظ الوجيز است .
در قراءآت قرآن و ضبط اعراب آن .
5) اخـتصار زبدة البيان , تلخيص تفسير زبدة البيان انسان الانسان المنتزع من مجمع البيان تاليف شيخ زين الدين عاملى نباطى كه مختصر تفسير مجمع البيان شيخ طبرسى است .
6) اخـتصار جوامع الجامع طبرسى , مختصرى است از تفسير جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى كه در بعضى موارد افزوده هائى بر آن دارد.
7) تـفـسير سورة الفاتحه , در بيان تفسير و خواص آيات الفاتحة الكتاب است و غير از تاليفات ديگر مؤلف است .
مـنـابـع : احياء الداثر من القرن العاشر, 6; الاعلام , زركلى , 1/53; اعيان الشيعة , 2/184; امل المل , 1/28; ايـضاح المكنون , 1/192; الذريعة , 17/65; روضات الجنات , 1/20; رياض العلماء, 1/21; كشف الـظـنـون , 2/1982; مـعـجـم الـدراسات القرآنية , 234; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 1/65; مفسران شيعه , 137.
جامع البيان فى تفسير القرآن
اثر معين الدين محمد ( 832 - 906 ق ) فرزند عبدالرحمن بن محمد ايجى شيرازى , از علماى عصر خود.
تـفـسـيـر مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و ادبى با بهره از روايات و احاديث فريقين سنى و شيعه تدوين شده است و آن شامل تمام قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس در نوع خود بسيار محققانه و از تفسيرهاى معروف قرن دهم هجرى مى باشد.
چند نسخه خطى از اين تفسير امروزه موجود است از جمله نسخه كتابخانه مدرسه باقريه مشهد و نسخه كتابخانه الخديوية مصر.
ايـن تـفـسـيـر نـخـستين بار در لاهور به سال 1879 م به طبع رسيد سپس در حاشيه اكليل فى استنباط التنزيل سيوطى در دهلى به سال 1296 ق تجديد چاپ گرديد.
مـنـابع : الاعلام , 6/195; ايضاح المكنون , 1/303; الضوء اللامع , 8/37; فهرست كتابخانه الخديوية , 1/159; كشف الظنون , 1/452, معجم المطبوعات , 1/500; معجم المؤلفين , 10/153.
الواضحة فى تفسير الفاتحة
اثـر مـلا مـحـمـد مـعين الدين ( م 907 ق ) فرزند شرف الدين محمد هروى فراهى معروف به ملا مسكين يا معين مسكين كه در هرات و كنار بقعه خواجه عبداللّه انصارى جنب برادرش نظام الدين محمد به خاك سپرده شده است .
تفسير مورد بحث در بيان و تفسير سوره الحمد و به فارسى است .
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
از جمله نسخه اى در كتابخانه جعفريه در مدرسه هندى كربلا.
بـراى مـلا مـعين مسكين اثرات ديگرى ذكر كرده اند: 1) بحرالدرر, در چند جلد به زبان فارسى و عربى .
آنرا در شهر مزار شريف تاليف كرده و آيه يطعمون الطعام على حبه مسكينا و يتيما و اسيرا را در حـق مـولا امـيـرالـمؤمنين (ع ) مى داند و مى گويد: به سنان ملك دنيا گرفت و به سه نان ملك عقبى گرفت مسكين تو, كه نه سنان دارى نه سه نان .
2) احسن القصص , كه در تفسير و شرح آيات سوره يوسف است و در 1278 ق در تهران چاپ سنگى و در 1309 ق در لـكنهو كه آن را چاپ نقره كار گويند و بهترين تصحيح آن به كوشش دكتر سيد جعفر سجادى از سوى دانشگاه تهران و سپس مؤسسه اميركبير منتشر شده است .
3) حـدائق الـحـقـايـق فى كشف اسرار الدقائق , اين كتاب در چند جلد به زبان فارسى و به شيوه عرفانى و با استناد به اشعار مؤلف و ديگران تدوين گرديده است .
نـسـخـه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه ها موجود است از جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره هاى 1516 و 9843 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى .
اين كتاب با پيش گفتار دكتر سيد جعفر سجادى و توسط دانشگاه تهران طبع و منتشر گرديده است .
مـنـابـع : احـياء الداثر من القرن العاشر, 230; تاريخ حبيب السير, 4/340; الذريعة , 25/12; مزارات هـرات , 2/114; مـعجم الدراسات القرآنية , 315; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 6/261; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , منزوى , 1/67; مفسران شيعه , 134.
تفسير دوانى
[تـفـسـير آيه اسراف ], اثر مولانا جلال الدين محمد ( 820 - 908 ق ) فرزند اسعد دوانى , از مشاهير حكماى شيعه .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و تفسير معضلات چند آيه شريفه از قرآن است كه به شيوه عرفانى و فلسفى تاويل و تفسير گرديده است .
دو نسخه خطى از اين اثر در كتابخانه آستان قدس رضوى مى باشد ( شماره 1471 ). نـسـخـه هـاى آستان قدس رضوى اختصاص به تفسير آيه 31 سوره اعراف دارد: يا بنى آدم خذوا زيـنـتـكـم عـنـد كل مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين و نسخه كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا شامل تفسير آيات ديگرى نيز مى باشد كه اين تفسير مرتب است بر چـنـدين موقف و فصل : مولانا جلال الدين دوانى را تفسيرهاى ديگرى است : 1) تحفه روحانى , در علم حروف و اسرار آيات و خواص كلمات و بينات قرآن كه با مشرب عرفانى و فلسفى خود اسرارى از قرآن را ذكر مى كند.
2) تـفسير قلاقل يا چهار قل , در يك جلد و به زبان عربى و به شيوه كلامى و فلسفى شامل بحث و شـرح چـهـار سـوره قـرآن : قل يا ايها الكافرون , قل هو اللّه احد, قل اعوذ برب الفلق , قل اعوذ برب الناس .
3) تـفسير سورة الاخلاص , اين كتاب در يك جلد به زبان عربى و به شيوه عرفانى و فلسفى سوره اخلاص را مبسوطا شرح كرده و به نام السلطان ناصرالدين ابوالفتح عبدالقادر اتحاف كرده است .
نسخه هائى از اين كتاب موجود است از آن جمله در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 6406 ) چهار نسخه .
مـنـابـع : احـيـاء الداثر من القرن العاشر, 220; الاعلام , زركلى , 6/32; اعيان الشيعة , 9/122; البدر الطالع , 2/130; ايضاح المكنون , 1/54; الذريعة , 4/331; شذرات الذهب فى اخبار من ذهب , 8/160; الضوء اللامع لاهل القرن التاسع , سخاوى , 7/133; كشف الظنون , 1/39; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 9/47; مفسران شيعة , 135.
تفسير سورة الفاتحة
اثر شيخ صدرالدين ( زنده در 908 ق ) از مفسران شيعة در عصر خويش .
تفسير مورد بحث اختصاص به تفسير سوره فاتحه دارد.
پايان فراغت از تاليف در 908 ق بوده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه اى را كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى محفوظ است معرفى مى نمايد.
منابع : الذريعة , 4/340; مفسران شيعة , 135.
معدن العرفان فى فقه مجمع البيان لعلوم القرآن
اثـر شـيـخ ابـراهـيم ( زنده در 909 ق ) فرزند حسن وراق , از فقهاى عصر خود, و از طرق اجازات علماى اماميه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
مـؤلـف آيـات احـكـام قـرآن را گـردآورى نـموده سپس پس از ذكر آيه به بيان احكام فقهى آيه مى پردازد و داراى مقدمه اى مشتمل بر چند فن است .
وى در مـقـدمـه خـود سبب تاليف را چنين بيان كرده است ( ثانيها: ان اليات الفقهية لم يفرد لها اصحابنا رضوان اللّه عليهم مجمعا وافيا و لا نصابا شافيا مع انها اعظم الطرق الى الاحكام الفقهية و الالـة الاسـتدلالية على المسائل الاجتهادية ) او نظر دارد به اينكه مفسران اماميه كمتر به تفسير آيات احكام قرآن پرداخته اند و تاليفات مستقل در اين باب كم است لذا مبادرت به تفسير فقه قرآن مجيد نموده است .
ذكرى از اين تفسير در الذريعة نيامده است .
ظـاهـرا نسخه منحصر به فرد مورخه 968 ق از مخطوطات كتابخانه دانشگاه لوس آنجلس آمريكا است .
و ضمن مجموعه شماره 1061 در آن كتابخانه موجود است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 2/127; بحارالانوار, 108/94; احياء الداثر من القرن العاشر, 3; رياض العلماء, 1/15; مستدرك الوسائل , 3/417; مجله تراثنا, شماره 2; سال 4, 1409 ق .
جواهر التفسير
اثـر مـولى كمال الدين حسين ( م 910 ق ) فرزند على بيهقى سبزوارى مشهور به واعظ كاشفى , از حكما و شعراء مفسران شيعه .
اين اثر به نام تفسير العروس و تفسير الزهراوين ( يعنى دو سوره بقره و آل عمران ) نيز شهرت دارد كه همگى متحد هستند.
مـفـسـر آن را بـه امر وزير امير نظام الدين على شيرنوائى جعتائى وزير سلطان حسين ميرزا بايقرا تاليف نموده است .
تـفسير در ديباچه تفسير ديگرش موسوم به مواهب عليه مى گويد كه مى خواسته اين تفسير را در چهار جلد تاليف نمايد و موفق به پاك نويس مجلد اول گرديده است ولى باقى هنوز پيش نويس و غير مرتب مى باشد و عمرش به تكميل آن وفا نكرد و اين اثر تا تفسير آيه 84 سوره نساء را دربردارد.
مفسر مقدمه خويش را در چهار اصل كه شامل بيست و دو عنوان است مرتب كرده است و به فنون متعلق به تفسير قرآن و بيان فضيلت انواع علوم قرآن مى پردازد.
اصل اول ) در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث حدوث و قدم و سماع در چهار عنوان .
اصل دوم ) در بيان جامعيت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن در پنج عنوان .
اصل سوم ) در ذكر الفاظى كه ميان مفسرين متداول است در هشت عنوان .
اصل چهارم ) در بيان مطالب متفرقه كه شناختن آن لازم است در شش عنوان .
سـپـس بـه تـفـسير بسمله و سوره فاتحه پرداخته و بعد تفسير سوره بقره و آل عمران را به پايان رسانده و در و در شرح آيه 84 از سوره نساء متوقف مانده است .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى .
نسخه هاى نفيس ديگرى در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 1948 به بعد ) موجود است .
تفسيرهاى ديگرى براى واعظ كاشفى نقل كرده اند بدين قرار: 1) تفسير سوره يوسف , كه در شصت مجلس آن را براى اصحاب خود املاء كرده است كه نتيجه آن را جامع الستين گويند.
تفسيرى است عرفانى و ادبى و اخلاقى با استشهاد از قصص و حكايات لطيفه و اشعار فارسى زيبا و شيرين قدما.
نـسـخـه هـايـى از آن در دست است از جمله در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2001 ) و در كـتابخانه مجلس ( شماره 12722 ), 2) مختصر التفاسير: مختصر جواهر التفسير لتحفة الامير در بيست هزار بيت كه نسخه اى از آن در كتابخانه كوپرلى زاده در استانبول موجود است .
3) الـمـواهـب العلية , مختصر جواهر التفسير تاليف فوق الذكر كه به همان سبك تدوين كرده و به وزير عليشير نوائى اهداء كرده است .
نـسـخـه هـائى از آن موجود است كه 20 نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و در 1317 ش در تهران چاپ شده است .
مـنابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 69; الذريعة 5/265; ريحانة الادب , 5/29; فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/466; مزارات هرات , 2/115; مفسران شيعه , 127; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى , خانبابا مشار, 2/810.
منتخب ترجمان القرآن
اثر عادل ( م ح 915 ق ) فرزند على بن عادل حافظ خراسانى , از علماى شيعه اديب و شاعر.
تـفـسـيـر مـورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه ادبى اصل اين تفسير از علامه مير سيد شريف على جرجانى ( 740 - 816 ق ) كه آن را به ترتيب سوره هاى قرآن كريم تنظيم نموده است مـى بـاشـد سـپس عادل خراسانى سبك و تنظم آن را تغيير داده است و به ترتيب حروف الفبائى درآورده و تـنـظـيـم كرده است سپس مقدمه خود را با حذف بسمله و خطبه الحمد جرجانى به مقدمه او افزوده است .
نسخه مورخه سال 1101 ق در دانشگاه تهران موجود است .
ايـن تـفسير نخست در سال 1313 ق در تبريز چاپ سنگى گرديد سپس در سال 1330 ق تجديد چـاپ گـشـت و در سال 1333 ش با مقدمه آقاى دكتر محمد دبير سياقى تجديد طبع گرديده است .
مـنـابـع : مـنـتـخـب ترجمان القرآن , چاپى ; احياء الداثر من القرن العاشر, 116; الذريعة , 22/384; فهرست دانشگاه , 3/5352.
تفسير شبسترى
اثر شيخ برهان الدين ابراهيم ( شهيد در 915 يا 917 ق ) فرزند حسن شبسترى نقشبندى ملقب به سيبويه ثانى , از علماى نحو و صرف و لغت و اديب شاعر.
وى ايرانى تبار و از مردم شبستر آذربايجان است و به جهت تشيعش به قتل رسيد.
اشـعـار بـسـيارى در مدح و ثناء و ولايت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) دارد كه تشيع او را مـى رساند از جمله اين بيت در ( التائيه ) او موسوم به ( نهاية البهجة ) در نظم الكافيه و قد حذف التنوين فى مثل قولنا شفيعى حسين بن على فتمت تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است كه تا پايان سوره يوسف نگاشته شده و اين آخرين اثر مؤلف است كه ناتمام به شهادت رسيده است .
شـيـخ نجم الدين الغزى در الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة به شرح حال وى پرداخته او را از فـضـلاء عـصر خود مى خواند كه داراى مصنفات در صرف و نحو و صاحب قصيده تائيه در نحو كه بـى نـظير است ذكر كرده سپس تفسير قرآن كريم او را ياد كرده و تصريح نموده است كه تا سوره يوسف نگاشته و بعد شهادت او را بدست خوارج در ارزنجان كه همان تصحيف آذربايجان باشد ذكر نموده است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نسخه هاى ديگر در كتابخانه تركيه .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 2/127; الاعلام , 1/35; ايضاح المكنون , 1/308; الذريعة , 3/201; شذرات الـذهـب , 8/68; كـشـف الـظـنـون , 1/208; الكواكب السائرة باعيان المئة العاشرة , 1/110; معجم المؤلفين , 1/22.
قصص الانبياء
از شيخ عبداللطيف ( زنده در 917 ق ) فرزند شيخ شمس الدين على واعظ بيرجندى , از متكلمين و مفسرين شيعه در قرن دهم هجرى ( دايرة المعارف تشيع , 3/569 ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و داستانى شامل بخشى از قرآن كريم مرتب بر مقدمه و چند باب .
مـؤلـف آيـات داسـتـانـهـاى پـيغمبران را گردآورى نموده سپس با بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به تفسير و شرح مى پردازد.
نـسـخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است كهنترين آنها مورخه 947 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 6833 ) موجود است .
مـنـابـع : الذريعة , 17/103; فهرست الفبائى و خطى فارسى كتب خطى آستان قدس , 445, 513; احياءالداثر من القرن العاشر, 135.
تفسير تسترى
اثر سيد ضياءالدين يا جمال الدين نوراللّه ( م ح 925 ق ) فرزند سيد شمس الدين محمد شاه حسينى مرعشى تسترى , از علماى شيعه جد قاضى نوراللّه شوشترى ( شهيد 1019 ق ). تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل آيه 34 سوره بقره ( و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لدم فسجدوا الا ابليس ابى و استكبر و كان من الكافرين ) كه به طور مبسوط به تفسير و بيان اين آيه پرداخته است .
و نـسـخـه ايـن تـفسير از مخطوطات كتابخانه قاضى نوراللّه شوشترى موجود بوده و در مجالس الـمؤمنين مى نويسد ( كه آن را به التماس يكى از اعيان آن ديار تاليف نموده و در آنجا بسيارى از حقايق و دقايق درج فرموده ). منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 270; الذريعة , 4/323; مجالس المؤمنين , 1/519.
الدرالنظيم فى خواص القرآن العظيم
تـرجمه و نگارش شيخ احمد ( زنده در 926 ق ) فرزند حاج محمد سكاكى طبسى , از علماى عصر صفويه .
ايـن اثر ترجمه و نگارش بر مبناى تفسير عربى از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) از عـرفـاء و صـوفـيـه كـه به تفسير الدرالنظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم معروف است .
شيخ احمد سكاكى ( در 926 ق ) عربى آن را به فارسى ترجمه نموده و چندين مقدمه و ديباچه بر آن افـزوده اسـت و در مـقدمه مى نويسد كه آن را به خواهش جمعى از بزرگان به فارسى ترجمه كرده است .
چند نسخه نفيس از اين ترجمه در دست است .
از جمله نسخه مورخه 930 ق عصر مؤلف از كتب خطى كتابخانه كاتب اين سطور در كربلاست .
نـسـخـه ديـگـر كـهـن بدون تاريخ كه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 8654 ) محفوظ است .
مـنـابع : الذريعة , 4/101; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 245; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 67; احياءالداثر من القرن العاشر, 13.
شرح الدر النظيم فى خواص القرآن العظيم
اثر شيخ نظام الدين عبدالعلى ( م 932 يا 934 ق ) فرزند محمد بيرجندى , از علماى اعلام , حكيم و منجم .
اسـماعيل پاشا بغدادى به غلط وى را از علماى حنفى ذكر نموده و خيرالدين زركلى نيز به تبع از بغدادى وى را حنفى مذهب مى خواند.
حال آنكه مفسر از علماى شيعه در عصر صفوى بوده و آثار بسيارى از خود باقى گذاشته است .
قسمتى از مؤلفات و مصنفات وى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
آقابزرگ تهرانى , در طبقات اعلام الشيعه به شرح حال وى پرداخته و مؤلفات وى را در الذريعه ياد كرده است ( - بيرجندى ). تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شرحى است مزجى بر تفسير الدر النظيم فى فضائل القرآن و الذكر الحكيم كه متن از ابوالسعادات عفيف الدين عبداللّه يافعى تميمى ( 668 - 768 ق ) است .
بيرجندى به شرح الدرالنظيم يافعى پرداخته و متعرض خواص سوره ها نيز مى گردد.
در سـوره الاعراف , آيه 180 ( و اللّه الاسماء الحسنى ) به تفصيل اسماء و صفات خداوند را ياد كرده است .
نسخه اى از اين تفسير نزد شيخ احمد سكاكى طبسى بوده كه در ترجمه خود از آن نقل مى نمايد.
و نسخه مورخه 1053 ق در كتابخانه كاتب ابن سطور در كربلا محفوظ است .
منابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 125; الاعلام , زركلى , 4/30; الذريعة , 13/245; كشف الظنون , 1/41; كـتـبـخانه جور ليلى على پاشا, 25; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 5/266; نور عثمانيه كتبخانه , 171; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس , 16.
جامع الفوائد و دافع المعاند
اثر شيخ علم ( زنده در 937 ق ) فرزند سيف بن منصور نجفى حلى , از محدثين و فضلاى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر تـلـخيص و انتخابى است از تفسير تاويل اليات الباهرة فى العترة الطاهرة اثر سيد شرف الدين على حسينى استرآبادى كه به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
ايـن اثـر از منابع علامه مجلسى در مجلد اول بحارالانوار بوده و امروزه نسخه خط مؤلف در نجف اشرف از مخطوطات كتابخانه مولى محمد على خوانسارى و دو نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1544 ) و نسخه كتابخانه سپهسالار ( شماره 2005 ) محفوظ است .
مـنابع : احياء الداثر من القرن العاشر, 143; الذريعة , 5/66, 18/149; رياض العلماء, 3/321; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى , 473; مفسران شيعه , 136.
تـفـسـير ديگرى كه به نام فتح نامه موسوم گرديده از ابن همام در كليات فوق ذكر گرديده كه مؤلف در آن سوره الفتح را طى 1350 بيت شعر تاويل و تفسير نموده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 18/128; فهرست دانشگاه تهران , 10/1524, 1525; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/49, 52.
روضة القلوب
مفسر ابن همام ( زنده در 940 ق ) از عرفا و شعراى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل سوره ياسين كه مفسر در 206 بيت آيات سوره ياسين را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اين تفسير ضمن كليات او شامل شرح حديث ما الحقيقه , حكايت آل عبا, روضة القلوب ( هـمين تفسير ), هداية العارفين , اسرار دل , مثنوى شهادتنامه , تحفة الملوك , مصابيح الهدى , فتح نامه , ترجمه اربعين مير سيد على در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 2654 ق ) موجود است .
| | | |
