پس كمال وضوح آنها نيست مگر در عالم آخرت.پس اين سبب شوق آدمى‏مى‏گردد به خدا.و نيز امور الهيه غير متناهيه است و هر قدر كه از براى صاحب معرفت‏حاصل شود باز امور غير متناهيه غير معلومه باقى مى‏ماند كه او وجود آنها را اجمالامى‏داند.پس پيوسته شايق دانستن آنهاست.و شوق به كمال وضوح بعضى از معلومات،ممكن است كه به واسطه رسيدن به آن در آخرت منتهى گردد.و اما شوق به رسيدن به‏آنچه اجمالا وجود آن را دانسته و تفصيل آن مجهول است هرگز منتهى نمى‏شود، نه‏در دنيا و نه در آخرت.به جهت آنكه نهايت آن وقتى است كه: از براى بنده كشف‏شود از عظمت و كبريا و جلال و جمال و صفات و افعال و احكام الهى آنچه را كه ازبراى خدا معلوم است و اين محال است.

پس هميشه بنده عالم به اين هست كه: از معارف الهيه امور غير معلومه به جهت اومانده است.پس هرگز آتش شوق او فرو نمى‏نشيند.و هيچ بنده‏اى نيست مگر اينكه‏درجات غير متناهيه را بالاتر از درجه خود مى‏بيند و مشتاق وصول به آنهاست، و ليكن‏آن شوق، موجب بهجت و لذت است نه الم و محنت.و چون اين شوق، باعث ترقى بنده‏است پس آنا فآنا درجات او در ترقى است و مرتبه او بالا مى‏رود و ابد الآبد نعيم ولذت و بهجت او در تزايد است و هرگز انقطاعى از براى او نيست.و از اشتغال او به‏لذت، درجات متعدده الم آتش شوق را احساس نمى‏كند.

«نورهم يسعى بين ايديهم و بايمانهم يقولون ربنا اتمم لنا نورنا».

يعنى: «نور ايشان‏اطراف و جوانبشان را فرو گرفته و مى‏گويند: خدايا نور ما را زياد كن‏» . ⁽⁸³⁾

بلى ترقى درجات و زيادتى ابتهاجات، موقوف به آن است كه: تخم آن را در دنياكاشته باشد و اصل آن را كسب كرده باشد.و بنابر اين، ترقى و زيادتى از براى كسى است‏كه اصل آن را تحصيل كرده باشد.و بسا باشد كسانى باشند كه در يك درجه بايستند وديگر ترقى و رفعت از براى ايشان نباشد.به جهت اينكه: اصل همان قدر را خودتحصيل نموده‏اند و بس.و تعيين اصل و فرع انوار و ابتهاجات و مراتب آخرت به‏عنوان قطع از براى امثال ما ميسر نيست.

بلى همچنان كه والد ماجد حقير - قدس سره - در جامع السعادات فرموده ⁽⁸⁴⁾ مظنون آن است كه: اصل هر نور و سعادات و بهجتى، يقين قطعى اجمالى هست‏به اينكه‏واجب الوجود در غايت عظمت و جلال و قدرت و كمال، و تام فوق تمام است.وجميع ماسواى او به اشرف انحاء صدور از او صادرند.و موجودى بجز او و صفات وافعال او در سراى هستى وجود ندارد.و ذات مقدس او ذاتى است كه هيچ عقلى ادراك‏آن را نمى‏تواند كرد.و هيچ مدرك و ذهنى به كنه آن نمى‏تواند رسيد.بلكه هر چه تصوركنند از آن بالاتر است.همچنين صفات كماليه آن و صفات كمالات او از عظمت وجلال و قدرت و كمال و علم و حكمت و غير اينها غير متناهى است و از براى آنها حدى‏و نهايتى نيست.و آنچه علم او به آن تعلق گرفته از مخلوقات، نهايتى ندارد.

پس هر كه اين را يقين كند و بداند كه: اين عالم را اصلا در پيش عالم آخرت قدر ونسبتى نيست.و اينكه الطاف و كرامات الهيه مخصوص بندگانى است كه نسبت‏خود رابه پروردگار شناخته‏اند و دانسته‏اند كه: شرافت و كمالى نيست مگر معرفت او.وبا وجود اين، اخلاق ذميمه را از خود سلب نمايد و به اوصاف فاضله متصف گردد.ومواظبت‏بر طاعات و عبادات لازمه كند.و از گناهان كبيره اجتناب لازم شمارد.پس‏هر كه چنين كرد به اصل هر سعادت و نور و بهجتى رسيده است.

و چون بيان شوق به لقاى الهى را دانستى بدان كه: - همچنان كه اشاره شد - آن افضل‏مراتب شوق، و كليد ابواب سعادات، و سرمايه وصول به مرادات است.در بعضى ازكتب سماويه است كه: «خداى - تعالى - مى‏فرمايد: شوق خوبان به لقاى من به طول‏انجاميد و من به ملاقات ايشان شايق ترم‏» .

و در اخبار داود - عليه السلام - وارد است كه: «من دلهاى مشتاقين را از نور خودآفريدم.و به داود وحى شد كه: اى داود! تا چند بهشت را ياد مى‏كنى و شوق به من رامسئلت نمى‏نمايى؟ داود عرض كرد كه: پروردگارا! مشتاقان به تو چه كسان‏اند؟ فرمود:

كسانى هستند كه ايشان را از هر كدورت و غبارى صاف نموده‏ام.و روزنه‏ها در دل‏ايشان گشوده‏ام، كه از آنها به من نظر مى‏كنند.و من دلهاى ايشان را به دست‏خودبر مى‏دارم و در آسمان مى‏گذارم.و ملائكه را مى‏طلبم چون جمع شدند سجده مرامى‏كنند من مى‏گويم شما را جمع نكردم كه سجده مرا كنيد خواستم كه دلهاى مشتاقان‏خود را به شما نمايم و به آنها بر شما مباهات كنم.و دلهاى ايشان در آسمان من از براى‏ملائكه من مى‏درخشد چنانچه خورشيد از براى اهل زمين مى‏درخشد.

اى داود! من دل مشتاقان خود را از رضوان خود خلق كرده‏ام و به نور جمال خودپروريده‏ام.و آنها را از براى حديث‏خود فرا گرفته‏ام.و بدنهاى ايشان را در زمين،محل نظر خود قرار داده‏ام.و راهى از دلهاى ايشان به خود بريده‏ام كه نگاه به من مى‏كنند.و هر روز، شوق ايشان زياد مى‏شود.

اى داود! كسانى كه رو از من گردانيده‏اند اگر بدانند چگونه است انتظار من از براى‏آنها و مهربانى من به ايشان و شوق من به ترك كردن ايشان معاصى را هر آينه از شوق‏خواهند مرد و بندبند ايشان از دوستى من از هم جداى خواهد شد» . ⁽⁸⁵⁾

و در بعضى از اخبار قدسيه رسيده است كه: «مرا بندگانى هست كه ايشان مرا دوست‏دارند و من ايشان را دوست دارم.و ايشان مشتاق من‏اند، من مشتاق ايشان.ايشان مراياد مى‏كنند و من ايشان را.و اول عطاى من به ايشان آن است كه: نور خود را به دل‏ايشان مى‏افكنم، پس ايشان از من خبر مى‏دهند همچنان كه من از ايشان خبر مى‏دهم.واگر آسمانها و زمينها را در ترازوى ايشان نهم در حق ايشان كم مى‏شمارم و رو به ايشان‏مى‏آورم.و كسى كه من رو به او آورم احدى نمى‏داند كه چه مى‏خواهم به او عطا كنم‏» . ⁽⁸⁶⁾

حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - مى‏فرمايد كه: «مشتاق، طعام نمى‏خواهد.واز شرابى لذت نمى‏يابد.و او را خواب راحت نمى‏برد.و به خويش و پيوندى، انس‏نمى‏گيرد.و در خانه‏اى ماوى نمى‏كند.و در آبادانى ساكن نمى‏شود.و جامه‏هاى نرم‏نمى‏پوشد.و شب و روز، خدا را عبادت مى‏كند.و به زبان شوق به او راز مى‏گويد.ودرددل خود را به او عرض مى‏كند.همچنان كه موسى بن عمران در وقتى كه به ميعادپروردگار مى‏رفت از شوق، چهل شبانه روز چيزى نخورد و نياشاميد و نخوابيد وخواهش به هيچ يك از اينها نداشت.

پس چون به ميدان شوق قدم گذارى نفس خود را چهار تكبير بگو و آرزوها ومرادهاى دنيا را وداع كن.عادت و رسوم را بگذار و احرام از غير شوق خدا ببند.و همه‏چيز ديگر را بر خود حرام كن و در ميان حيات و ممات خود زبان تسليم بگشا و بگو:

«لبيك، اللهم لبيك‏» . ⁽⁸⁷⁾

سركويش هوس دارى هوا را پشت پايى زندر اين انديشه يك رو شو دو عالم را قفايى زن

بساط قرب مى‏جويى خرد را الوداعى گووصال دوست مى‏خواهى بلا را مرحبايى زن

قدم به راه طلب چون نهى ز جان بگريزكه شرط راه بود جان من شكيبايى

حقيقت انس به خدا

و اما «انس‏» : عبارت است از: اشتغال دل به ملاحظه محبوب، و محو شدن آن درشادى قرب، و مشاهده حضور، و نظر به مطالعه جمال بدون التفات به ديگرى.و انس،گاهى خالى از جميع آلام است و گاهى مخلوط به اضطراب شوق مى‏شود، زيرا دانستى‏كه: وصول به درك منتهاى جمال الهى محال است.پس اگر صاحب انس، شوق اطلاع‏بر منتهاى جمال از پس پرده‏هاى غيب بر دل او غالب شود و به قصور خود ملتفت گرددو نفس او متزلزل شود و آتش شوق او به هيجان آيد زمانى مقارن الم خوف مى‏گردد،زيرا كه: چون نظر به صفات جلال و عزت افكند و استغنا و بى‏نيازى ذو الجلال راملتفت گردد بيم راندن و زوال مشاهده از براى او حاصل مى‏شود.

پس اگر انس غالب شود و از ملاحظه آنچه به آن نرسيده غافل گردد تا از شوق به آن‏خالى ماند و به خطر راندن ملتفت نشود، در اين وقت، لذت و بهجت او عظيم، و طالب‏عزلت و خلوت و تنهايى مى‏گردد.بلكه بدترين چيزها در نزد او چيزى است كه: او را ازتنهايى باز دارد.همچنان كه موسى چون خدا با او سخن گفت و كلام خدا را شنيد مدتى‏مديد كلام هر مخلوقى را كه مى‏شنيد بيهوش مى‏شد. ⁽⁸⁸⁾

والد مرحوم حقير در كتاب «جامع السعادات‏» از ابو حامد غزالى نقل كرده كه: «چون انس دوامى به هم رساند و مستحكم شود و «قلق‏» ⁽⁸⁹⁾ شوق، و خوف بعد او را مشوش ومضطرب نگرداند باعث نوع نازى و انبساطى با خدا مى‏شود.و گاه باشد كه در عالم‏انبساط و ناز، افعالى و اقوالى صادر شود كه در ظاهر خوب نباشد و منكر باشد، و ليكن‏آن را از كسى كه به مقام انس رسيده باشد متحمل مى‏شوند اما كسى كه به آن مقام‏نرسيده باشد و خود را شبيه به صاحب آن مقام كند هلاك و مشرف به كفر مى‏شود.

چون تحمل امثال آن از هر بى سر و پايى نمى‏شود بلكه بايد كسى باشد كه مستغرق مقام‏انس باشد» . ⁽⁹⁰⁾

چنانچه از «برخ اسود» منقول است كه: «هفت‏سال در بنى اسرائيل قحط شد،موسى با هفتاد هزار نفر به طلب باران بيرون شد خداوند عالم وحى فرستاد كه: چگونه‏دعاى ايشان را مستجاب كنم و حال آنكه ظلمت گناهان، ايشان را فرو گرفته و باطنهاى‏ايشان خبيث‏شده؟ و رجوع كن به يكى از بندگان من كه او را «برخ‏» گويند بگو: سؤال كند تا من اجابت كنم.

موسى - عليه السلام - از احوال او پرسيد، كسى نشان نداد.روزى در راهى بنده‏سياهى را ديد كه مى‏آيد «شمله‏» ⁽⁹¹⁾ پشمينه به خود پيچيده و پيشانى او از اثر سجود،خاك آلود است، موسى - عليه السلام - به نور نبوت او را شناخت و بر او سلام كرد ونام وى را پرسيد.گفت: منم «برخ‏» .موسى گفت: مدتى است ترا مى‏طلبم بيا از براى ماطلب باران كن.

پس برخ بيرون رفت و با خدا آغاز تكلم كرد كه: الهى اين موافق كردار تو نيست ومقتضاى حلم و حكمت تو نه.نمى‏دانم چه روى داده است ترا آيا ابرها از فرمان توسرپيچيده‏اند يا بادها از اطاعت تو بيرون رفته‏اند يا بارانهاى تو تمام شده يا غضب توگناهكاران را فرو گرفته آيا تو آمرزنده نيستى؟ پيش از خلق خطا كاران رحمت‏خود راخلق كردى و به عفو امر فرمودى آيا شتاب در عذاب مى‏كنى مى‏ترسى بعد قدرت‏نداشته باشى؟ هنوز دعاى او تمام نشده بود كه باران بر بنى اسرائيل فرو ريخت و درنصف روز، گياهها چنان سبز شدند كه سواره را مى‏پوشانيدند.پس برخ برگشت و به‏موسى برخورد و گفت: چگونه با خدا مباحثه كردم.موسى قصد او كرد.خطاب الهى‏رسيد كه: «اى موسى! برخ روزى چندين بار ما را مى‏خنداند» . ⁽⁹²⁾

و از اين قبيل بود آنچه موسى عرض كرد كه:

«ان هى الا فتنتك‏». ⁽⁹³⁾

و در وقتى كه امر شد به جانب فرعون رود از راه شگفتگى و انبساط تعلل كرد وعذر آورد و گفت: «فاخاف ان يقتلون‏». ⁽⁹⁴⁾

و گفت: «و يضيق صدرى

دلتنگ مى‏شوم‏» . ⁽⁹⁵⁾

و اين رفتار از غير موسى خلاف ادب بود، زيرا آنچه از مثل او شايسته است از ديگرى‏نيست.

ببين كه از يونس پيغمبر - عليه السلام - كمتر از اين را متحمل نشدند و به اندك‏خلاف ادبى او را در شكم ماهى محبوس فرمودند.

و خطاب به سيد المرسلين كردند كه:

«فاصبر لحكم ربك و لا تكن كصاحب الحوت‏».

يعنى: «به حكم پروردگار، صابر باش و مانند يونس مباش‏» . ⁽⁹⁶⁾

و اين اختلافات به جهت اختلاف مقامات و احوال، و به سبب تفاوت مراتب و درجات است.

«و لقد فضلنا بعض النبيين على بعض‏».

يعنى: «بعضى از پيغمبران را بربعضى تفضيل فرموديم‏» . ⁽⁹⁷⁾

نمى‏بينى كه عيسى بن مريم - عليه السلام - در مقام ناز و انبساط بر خود سلام‏مى‏فرستد و مى‏گويد:

«و السلام على يوم ولدت و يوم اموت و يوم ابعث‏حيا».

يعنى:

«سلام خدا بر من باد روزى كه متولد شدم و روزى كه مى‏ميرم و روزى كه‏زنده خواهم شد» . ⁽⁹⁸⁾ و چون يحيى به اين مقام نرسيده بود ساكت‏شد تا خدا بر او سلام فرستاد و فرمود:

«و سلام عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث‏حيا». ⁽⁹⁹⁾

فصل: خلوت و عزلت و فوايد آن

اشاره شد به اينكه: كسى كه به مقام انس رسيد طالب خلوت و عزلت مى‏گردد.ودورى از مردم را مى‏خواهد، زيرا مصاحبت مردمان، دل او را از توجه تام به خدامشغول مى‏سازد.و گاه باشد كه بعضى از علما، مخالطه با مردمان را بر گوشه گيرى وخلوت ترجيح دهند به سبب اخبارى كه در مدح الفت‏با مردمان و آمد و شد با ايشان‏رسيده.و تفصيل اين مقام آن است كه: ظاهر جمعى از علما آن است كه: عزلت وگوشه گيرى افضل است از مصاحبت و الفت‏با مردم، به جهت اخبارى كه در مدح عزلت‏رسيده.و به سبب فوايدى كه بر آن مترتب مى‏گردد.

و اما اخبار، مثل آنچه از حضرت رسول - صلى الله عليه و آله - روايت‏شده است‏كه: «خدا دوست دارد بنده پرهيزگار پنهان را» . ⁽¹⁰⁰⁾

و فرمود: «بهترين مردمان مؤمنى است كه: با مال و جان خود در راه خدا جهادنمايد و بعد از او مردى است كه: در بيشه‏اى از بيشه‏ها گوشه نشينى اختيار كند» . ⁽¹⁰¹⁾

از راه نجات از آن حضرت پرسيدند، فرمود: «در خانه خود بنشينيد و دين خود رانگاهداريد و بر گناه خود گريه كنيد» . ⁽¹⁰²⁾

حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - فرمود كه: «روزگار فاسد شد و احوال برادران دگرگون شد و تنهايى دل و اطمينان خاطر بهتر شد» . ⁽¹⁰³⁾

«و فرمود كه: كم كن آشنايان و شناسندگان خود را و بيگانه شو از آنهايى كه‏مى‏شناسى‏» . ⁽¹⁰⁴⁾

و نيز از آن حضرت منقول است كه فرمود: «گوشه نشين در حصن خدا متحصن‏است و در حفظ و حمايت او محفوظ است.پس خوشا به حال او اگر در ظاهر و باطن ازهمه كس جدا و بيگانه باشد» . ⁽¹⁰⁵⁾

عيسى بن مريم فرمود: «زبان خود را نگاهدار از براى تعمير دل خود.و در خانه‏خود بنشين و بگريز از ريا كارى و فضول معاش.و گريه كن بر گناه خود.و فرار كن ازمردم همچنان كه از شير واقعى فرار مى‏كنى.به درستى كه پيش از اين، مردم دوا بودند وحال مرض و دردند» . ⁽¹⁰⁶⁾

ربيع بن خثيم گويد كه: «اگر توانى در موضعى باشى كه تو كسى را نشناسى و كسى‏هم ترا نشناسد چنان كن.و در گوشه نشينى محافظت اعضا و جوارح است از معاصى.واستراحت دل است.و سلامتى زندگانى است.و شكستن اسلحه شيطان است.و دورى ازهر بدى است.و فراغت‏خاطر است.و هيچ پيغمبرى و وصى پيغمبرى نيست مگر اينكه‏در زمانى گوشه نشينى و عزلت اختيار كرده، يا در ابتداى زمان خود، يا در آخر آن‏» . ⁽¹⁰⁷⁾

و اما فوايد عزلت: پس بسيار است، چون فراغت از براى عبادت و ذكر خدا و ياداو و انس به مناجات خدا و سير در ملكوت آسمانها و زمين و خلاصى از كثرت معاصى‏و آموختن اخلاق بد از مردم و مسامحه در امر به معروف و نهى از منكر و استخلاص‏از فتنه و فساد مردم و مخاصمه و شر و ايذاى ايشان و قطع طمع مردم از او و خلاصى‏از نگاه كردن به اهل ظلم و فسق و جهال و احمقان و غير اينها.

و از بعضى ديگر از علما ظاهر مى‏شود كه: مخالطه با مردم و آمد و شد با ايشان.ازعزلت افضل است.و آن نيز به جهت اخبارى است كه على الظاهر دلالت‏بر آن مى‏كند.

و فوايدى كه بر آن مترتب مى‏گردد.

و اما اخبار، مثل آنچه از پيغمبر رسيده كه: «مؤمن با مردم الفت مى‏گيرد و مردم با اوالفت مى‏گيرند.و خيرى نيست در كسى كه الفت‏با مردم نمى‏گيرد» . ⁽¹⁰⁸⁾

و اينكه فرمود: «حذر كنيد از بيشه‏ها و كوهستانها، و با مردم عامه بنشينيد و درمساجد حاضر شويد» . ⁽¹⁰⁹⁾

و همچنين اخبارى كه وارد شده است در مذمت مهاجرت و دورى از اخوان. ⁽¹¹⁰⁾

فوايد مخالطه با مردم

و اما فوايد مخالطه با مردم مثل: تعليم و تعلم و كسب مسايل و تحصيل اخلاق‏حسنه از متصفين به آنها و استماع مواعظ و نصايح و ادراك ثواب و حضور جمعه وجماعت و تشييع جنايز و عيادت مريض و تحصيل معيشت عيال و زيارت برادران وقضاى حوايج محتاجان و رفع ظلم از مظلومان و شاد كردن دل مؤمنان و نفع رسانيدن‏به مسلمانان و خلاصى از نظر داشتن به دست مردمان و تحمل ايذا و اذيت مردم ورسيدن به ثواب تواضع و فروتنى و امثال اينها.

خلوت و عزلت‏بهتر است‏يا مخالطه با مردم؟

و مخفى نماند كه: حكم مطلق به ترجيح يكى از اين دو بر ديگرى خطاست، زيراكه چگونه مى‏توان گفت كه: عزلت و گوشه نشينى بهتر است از براى شخص جاهلى كه‏هيچ از اصول و فروع خود را ياد نگرفته و از علم اخلاق چيزى به گوش او نخورده، وفرق ميان خوب و بد نكرده، و مى‏تواند اينها را از مخالطه با علما و نيكان فرا گيرد؟ ! وچگونه مى‏توان گفت كه: آمد و شد با مردم بهتر است از براى كسى كه ضروريات علم وعمل خود را تحصيل كرده و به مرتبه ابتهاج رسيده و لذت طاعت مناجات با پروردگاررا يافته به جهت قناعت و اندك مايه از احتياج به مردم فارغ شده و بر آمد و شد او بامردم فايده دينيه مترتب نگردد.و يا مظنه مفاسد در آن باشد و از نيت‏خود در اعمال وحصول مبطلات عمل مطمئن نباشد؟ ! پس صحيح آن است كه بگوييم: افضل بودن عزلت و الفت نسبت‏به اشخاص واحوال و زمان و مكان، تفاوت مى‏كند.و بايد هر شخصى نگاه به حال خود كند و به‏همنشين خود و به نيت‏خود در عزلت‏يا در الفت و بر آنچه بر اينها مترتب مى‏شود ازفوايد و مفاسد.و اينها را با يكديگر موازنه نمايد.و بسا باشد كه: از براى بعضى‏كناره گيرى از همه مردم و عزلت تام، افضل باشد.و از براى بعضى ديگر آمد و شد با همه كس و الفت تام با ايشان.و از براى ديگرى ميانه روى و دورى از بعضى والفت‏با بعضى.

و حاصل آنكه: كسى كه از نفس خود مطمئن نباشد كه مخالطه با مردم آن را فاسدنسازد و از آمد و شد ايشان اخلاق رديه از براى او هم نرسد خلوت و تنهايى از براى اوافضل است.بلكه هر كه از قدر ضرورى از كسب علم و عمل خود فارغ شود لا محاله‏ابتدا خلوت و تنهايى از براى او افضل است تا نفس خود را به اخلاق حسنه بيارايد و ازمفاسد اختلاط با مردم ايمن شود.و بعد از آن اگر در اختلاط با ايشان فايده ببينداختلاط كند.

و همچنين كسى كه به مقام انس با پروردگار رسيد و مرتبه استغراق از براى او حاصل‏شد و هنوز نفس او به مقامى نرسيده كه با وجود مخالطه با مردم، انس و استغراق را ازدست ندهد و آمد و شد با ايشان مانع امر او نشود، خلوت و عزلت از براى او بهتر، زيرااز فوايد مخالطه با مردم هيچ نيست كه با اين، مقاومت تواند كرد.

و به اين جهت‏بود كه بسيارى از دوستان خدا كنج‏خلوت را گزيده و در خود را به‏روى خلق بسته‏اند.و به آشنايى يك كس از همه بيگانه شده‏اند.و در گوشه تنهايى سر به‏خود فرو برده مى‏گويند:

ما را هوس انجمنى نيست كه عشاقجز خلوت و در دل گله از يار نخواهند

اويس قرنى گويد كه: «احدى را نيافتم كه پروردگار خود را بشناسد و با غير اوانس گيرد» . ⁽¹¹¹⁾

يكى از بزرگان گويد كه: «چون صبح را مى‏بينم مى‏گويم: «انا لله و انا اليه راجعون‏». كه ديگر بايد با مردم ملاقات كنم‏» . ⁽¹¹²⁾

شخصى از نيكان حكايت مى‏كند كه: «در ولايتى عابدى را ديدم كه از قله كوهى بيرون آمد، چون مرا ديد در پس درختى پنهان شد.به نزد او رفتم و گفتم: سبحان الله! بخل مى‏كنى كه من تو را ببينم؟ گفت: اى مرد! من روزگار طويلى است كه در اين كوه‏پنهان شده‏ام و علاج دل خود را مى‏كنم كه از ياد دنيا و اهل آن فراموش كند.و عمرخود را در اين كار تمام كردم.و در اين، بسيار تعب كشيدم و از خدا مسئلت كردم، تادل من ساكن شد و به خلوت و تنهايى خو گرفت.

از آنگه كه يارم كس خويش خوانددگر با كسم آشنايى نماند

چون تو را ديدم ترسيدم كه مثل اول شوم و پناه مى‏گيرم به خدا از شر تو.پس‏صيحه زد و گفت:

«وا غماه من طول المكث فى الدنيا».

يعنى: «آه از طول مكث در دنيا» .

پس روى خود را از من گردانيد و گفت: پاك و منزه است‏خداوندى كه چندان‏لذت خلوت و تنهايى و انقطاع به او را به دل اهل معرفت چشانيد كه نعيم بهشت وحوران پاكيزه سرشت را از ياد ايشان برده‏» . ⁽¹¹³⁾

حكيمى گويد كه: «آدمى از تنهايى وحشت مى‏كند به جهت اينكه خود از كمال، وآنچه به آن شاد شود خالى است، پس مى‏خواهد كه به اختلاط مردم كسب شادى وفرح كند و چون كه ذات خود آدمى شريف شد و كمال از براى او حاصل شد طالب‏تنهايى مى‏شود كه از خود تحصيل سرور و شادى كند» . ⁽¹¹⁴⁾

و از اين روست كه گفته‏اند: «الاستيناس بالناس من علامات الافلاس‏».

يعنى: «انس‏گرفتن با مردم، نشان تهيدستى و بى‏مايگى است‏» .

پس كسى كه از براى او ميسر باشد كه به دوام ياد خدا انس به او تحصيل كند و به‏مواظبت فكر، معرفت‏خود را زياد نمايد، تنهايى و خلوت از براى او بسيار بهتر است ازجميع فوايدى كه از اختلاط مردم حاصل مى‏شود، زيرا فايده همه عبادات، و ثمره همه‏مجاهدات اين است كه: دوستى خدا حاصل شود و آدمى با انس به خدا و معرفت اوبميرد.و محبت‏حاصل نمى‏شود مگر به انس به خدا.و انس هم نمى‏رسد مگر به دوام‏ذكر.و معرفت هم نمى‏رسد مگر به فكر.و شرط اين، اطمينان خاطر و فراغ دل است.وفراغ بال موقوف است‏به تنهايى و فرار از مردم.

در معرفت‏بر كسانى ست‏بازكه درهاست‏بر روى ايشان «فراز» ⁽¹¹⁵⁾

از اين ديو مردم كه ديو و ددندحذر كن كه همصحبتان بدند

و چنان تصور نكنى كه: منافاتى ميان اختلاط با مردم و انس به خدا نيست، از آن‏راه كه پيغمبران و اوصياى ايشان با وجود استغراق از شهود و محو انس، مخلوط بامردمان بودند، زيرا كه: هر كسى استعداد جمع ميان اين اختلاط ظاهرى با مردم و اقبال‏باطنى به خدا را ندارد.بلكه آن موقوف است‏به قوت نبوت و ولايت.پس هر ضعيف‏نفسى طمع در اين مرتبه نمى‏تواند كرد.

رخت مسيحا نكشد هر خرىمحرم دولت نشود هر سرى

فصل: آيات و اخبارى كه دلالت مى‏كنند خدا بندگان خود را دوست دارد

بدان كه: شواهد كتاب و سنت، صريح در اين است كه: خداوند - سبحانه - بندگان‏خود را دوست دارد و آن دو نوع است: يكى «دوستى عام‏» كه او را نسبت‏به جميع‏مخلوقات از حيثيت اينكه همه از آثار آن ذات مقدس‏اند.و يكى «دوستى خاص‏» همچنان كه از آيات و اخبار مستفاد مى‏شود كه: خدا را نسبت‏به بعضى از بندگان نظرخاص و محبت مخصوصى است كه با ديگران آن نظر و محبت را نمى‏دارد.و اين معنى‏محبت، نه ميل قلبى است‏به موافق ملايم همچنان كه در محبت‏به بندگان، زيرا اين درحق خدا غير متصور است.بلكه مراد، تحقق آثار محبت است.

پس مراد از دوستى خدا بنده غير عاصى را اين است كه: پرده از پيش دل اوبر مى‏دارد.و جمال خود را به ديده دل او مى‏نمايد.و او را توفيق وصول به بساط قرب‏خود عطا مى‏فرمايد.و خانه دل او را از غير خود مى‏پردازد.و موانع وصول به او را ازراه او پاك مى‏سازد: «ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء». ⁽¹¹⁶⁾

و علامت‏بنده محبوب خدا آن است كه: او خدا را دوست داشته باشد.و او را برهمه محبوبهاى خود اختيار كند.و ببيند كه اسباب توفيق و سعادت او باطنا و ظاهرا مهياشود، و از معاصى او را باز مى‏دارد.و چون از ياد خدا غافل مى‏شود امرى حادث‏مى‏كند كه او را به ياد خدا مى‏اندازد.و چون ميل دنيا مى‏كند او را به محنتى گرفتارمى‏كند كه رغبت او از دنيا كم مى‏شود و او را به غيرى وا نمى‏گذارد.بلكه امر ظاهرى وباطنى و پنهان و آشكار او را خدا خود انجام مى‏دهد.و همه هموم او را يك هم‏مى‏كند.و دل او را از دنيا سرد مى‏سازد.و او را از مردم بيگانه مى‏گرداند.و لذت‏مناجات خود را به او مى‏چشاند.

فصل: پيرامون حب فى الله و بغض فى الله

از جمله محبت‏هاى ممدوحه «حب فى الله‏» است، كه دوستى در راه خدا باشد.

همچنان كه «بغض فى الله‏» از عداوتهاى مستحسنه است.و فضيلت و ثواب اين دوبسيار، و اخبار در مدحشان بى‏شمار است.

حضرت رسول مختار فرمود كه: «دوستى مؤمن از براى مؤمن در راه خدا بهترين شعبه‏هاى ايمان است.آگاه باشيد كه هر كه دوست داشته باشد در راه خدا و دشمن‏داشته باشد در راه خدا و عطا و منع او در راه خدا باشد او از جمله بر گزيدگان‏خداست‏» . ⁽¹¹⁷⁾

و فرمود: «كسانى كه يكديگر را از براى خدا دوست دارند در روز قيامت‏بر زمينى‏باشند از زبرجد سبز در سايه عرش پروردگار، و رويهاى ايشان از خورشيد طالع سفيدترو روشن‏تر خواهد بود.و آرزو خواهد برد به مكان و مرتبه ايشان هر ملك مقربى وپيغمبر مرسلى‏» . ⁽¹¹⁸⁾

از حضرت سيد الساجدين - عليه السلام - مروى است كه: «چون خدا خلق اولين وآخرين را جمع نمايد منادى ندا كند كه: كجايند كسانى كه يكديگر را از براى خدادوست داشتند؟ پس طايفه‏اى برخيزند.خطاب رسد كه: برويد به بهشت‏بدون حساب. ملائكه ايشان را ملاقات كنند و گويند: به كجا مى‏رويد؟ گويند: به بهشت.گويند: شماچه جماعتيد؟ ايشان گويند: ماييم كه از براى خدا يكديگر را دوست داشته‏ايم‏» . ⁽¹¹⁹⁾

و از حضرت امام محمد باقر - عليه السلام - مروى است كه: «چون خواهى بدانى كه‏در تو خيرى هست‏يا نه دل خود را نظر كن، اگر اهل عبادت و طاعت را دوست دارى واهل معصيت را دشمن دارى، بدان كه تو از اهل خيرى و خدا ترا دوست دارد.و اگربر عكس آنى، خدا تو را دشمن دارد و در تو خيرى نيست‏» . ⁽¹²⁰⁾

و فرمود: «اگر مردى مرد ديگرى را از براى خدا دوست دارد خدا ثواب محبت رابه او عطا مى‏فرمايد، اگر چه آن محبوب، در علم خدا از اهل جهنم باشد.و اگر مردى‏ديگرى را از براى خدا دشمن داشته خدا ثواب بغض فى الله را به او كرامت مى‏فرمايد،اگر چه آن شخص مبغوض، در علم خدا از اهل بهشت‏باشد» . ⁽¹²¹⁾

و دوستى در راه خدا دو قسم مى‏شود:

اول آنكه: كسى ديگرى را دوست داشته باشد از براى امرى كه فايده او در آخرت‏به اين محب عايد گردد.مثل اينكه: شاگرد، استاد را دوست دارد از براى اينكه او راتعليم مى‏كند و او را از حضيض جهل به اوج مرتبه علم مى‏رساند.يا استاد، شاگرد رامحبت داشته باشد به جهت اينكه منشا ثواب معلم مى‏شود.و امثال اينها.

دوم آنكه: او را دوست داشته باشد نه به جهت فايده اخرويه كه از او به او عايد شود، بلكه از جهت اينكه: مخلوق خدا است و منسوب به اوست‏به نسبت عامى كه ازبراى كافه مخلوقات است.يا به جهت‏خصوصيت نسبتى كه از براى او هست از تقرب‏او به خدا.يا اشتغال او به خدمت‏خدا.يا محبت او از براى خدا و امثال اينها.زيرا ازعلامات غلبه محبت‏با كسى آن است كه: محبت از او تعدى كند به متعلقان و منسوبان‏او نيز، اگر چه نسبت دورى داشته باشد.همچنان كه كسى كه انسانى را دوست دارد،دوست او را دوست دارد و خدمتكار او را، و هر كه مدح محبوب او را كند.بلكه با در وديوار محله و ديار او محبت دارد.همچنان كه گفته‏اند:

امر على الديار ديار ليلىاقبل ذالجدار و ذا الجدار

او ما حب الديار شغفن قلبىو لكن حب من سكن الديارا

خلاصه معنى آنكه: به ديار ليلى مى‏گذرم و بوسه بر اين ديوار و آن ديوار مى‏زنم.واين، نه از دوستى ديار است، بلكه از دوستى آن كسى است كه در آن ديار ساكن است.

غم جمله خور در هواى يكىمراعات صد كن براى يكى

و معنى «بغض فى الله‏» آن است كه: كسى ديگرى را دشمن داشته باشد از آن راه‏كه مرتكب معصيت‏خدا مى‏گردد و مخالفت او را مى‏كند.

حضرت عيسى بن مريم - عليه السلام - فرمود كه: «دوستى كنيد با خدا به دشمن‏داشتن اهل معاصى.و تقرب جوييد به خدا به دورى كردن از ايشان.و رضاى خدا طلبيدبه بغض بر ايشان‏» . ⁽¹²²⁾

مروى است كه: «خداى - تعالى - به يكى از پيغمبران وحى فرستاد كه: اما زهد در دنيارا اختيار كرده‏اى به راحتى از براى خود شتابيده‏اى.و اما انقطاع تو به من، پس عزت‏خود را به من طلبيده‏اى.و ليكن آيا دشمنى را به واسطه من دشمن داشته‏اى يا دوستى رابه جهت من دوست گرفته‏اى؟ ! !» . ⁽¹²³⁾

درجات معصيت و اظهار بغض

و مخفى نماند كه: از براى معصيت، درجات بسيار است كه منتهاى آن كفر و شرك‏است.و ابتداى آن گناهان صغيره است.و از براى اظهار بغض نيز مراتب بى‏شمار است،انتهاى آن قتل و «اسر» ⁽¹²⁴⁾ است، و مبدا آن ترك دوستى با آن.و بايد اشد درجات بغض‏به ازاء اشد درجات معصيت، و وسط به ازاء وسط، و اضعف به ازاء اضعف باشد.و بايد اول، اهل معصيت را نصيحت و ارشاد و پند نمود خصوصا اگر آن گناهكار ازآشنايان و دوستان باشد.و چنان كه كسى كه معصيتى مى‏كند بعضى صفات محموده نيزداشته باشد يا بعضى افعال خير از او سر زند سزاوار آن است كه او را از راه معصيت‏دشمن دارند و از راه طاعت محبت.نه با او عداوت گناهكار خالى از طاعت داشته باشدو نه محبت مطيع خالى از معصيت.يا آنكه تابع غالب باشد، اگر گناه او غالب بر معصيت‏باشد او را عداوت داشته باشد و اگر بر عكس باشد محبت.

وفا و جفا

مخفى نماند كه: از تمام محبت‏برادران «وفا» است، و آن عبارت است از:

پاسدارى محبت و لوازم آن و مداومت‏بر آن در حال حيات محبوب و بعد از ممات‏او، به دعا كردن از براى او و محبت‏به اولاد و بازماندگان و دوستان او.و ضد وفا«جفا» است، كه عبارت است از: قطع دوستى يا كوتاهى در بعضى از لوازم آن در حيات‏محبوب يا ممات او نسبت‏به اولاد و احباء او.و محبتى كه در آن وفايى نباشد فايده‏اى‏بر آن مترتب نمى‏گردد، زيرا فايده محبت در راه خدا در آخرت عايد مى‏گردد.و هروقت محبت منقطع مى‏شود ضايع مى‏گردد.

مروى است كه: «پيره زنى بود كه هر وقت‏بر حضرت پيغمبر - صلى الله عليه و آله - وارد مى‏شد حضرت او را اكرام مى‏فرمود.از سبب آن سؤال كردند؟ حضرت فرمودكه: اين زن در ايام حيات خديجه به منزل ما مى‏آمد» . ⁽¹²⁵⁾

پس، از آثار وفاست مراعات جميع اصدقا و خويشان و متعلقان محبوب.بلكه‏محبوب از مراعات احوال ايشان بيشتر مسرور مى‏شود تا از مراعات احوال خود.و ازتفقد به ايشان فرح او بيشتر از تفقد خود است.بلكه قوت دوستى با كسى معلوم‏نمى‏شود مگر از دوستى و مهربانى با كسان و متعلقان او.و قوت محبت‏با كسى به جايى‏مى‏رسد كه: سگ محبوب در نظر او امتيازى از ساير سگان به هم مى‏رساند.و وفاى بادوست، ممدوح است تا پاى معصيت پروردگار به ميان نيامده.و اما موافقت دوست‏بادوست در معصيت‏خدا و امرى كه مخالف حق باشد مذموم، بلكه عين جفاست، زيراموافقت او باعث هلاكت هر دو مى‏شود.بلكه او را بايد نصيحت كرد و ارشاد نمود.