فصل اول: در بيان آن چه متعلق است‏به قوه عامله و آن عبارت است كه از عدالت و در آن چند فصل است

بدان كه: عدالت، افضل فضايل و اشرف كمالات است، زيرا كه دانستى كه آن‏مستلزم جميع صفات كماليه است، بلكه عين آنهاست.همچنان كه جور كه ضد آن‏است، مستلزم جميع رذايل، بلكه خود آنهاست.و چگونه چنين نباشد، و حال آنكه‏شناختى كه: عدالت ملكه‏اى است‏حاصل در نفس انسان كه به سبب آن قادر مى‏شود برتعديل جميع صفات و افعال، و نگاهداشتن در وسط، و رفع مخالفت و نزاع فيما بين‏قواى مخالفه انسانيه، به نحوى كه اتحاد و مناسبت و يگانگى و الفت ميان همه حاصل‏شود.

پس، جميع اخلاق فاضله و صفات كامله، مترتب بر عدالت مى‏شوند.و به اين سبب،افلاطون ⁽¹⁾ الهى گفته است كه: چون از براى انسان صفت عدالت‏حاصل شد، روشن ونورانى مى‏شود، به واسطه آن جميع اجزاى نفس او، و هر جزوى از ديگرى كسب ضياءو تلالؤ مى‏كند، و ديده‏هاى نفس گشوده مى‏شود، و متوجه مى‏شود به جاى آوردن آن‏از او خواسته‏اند بر نحو افضل، پس سزاوار بساط قرب مبدا كل - جل شانه - مى‏شود، وغايت تقرب در نزد «ملك الملوك‏» از براى او حاصل مى‏شود.

و از خواص صفت عدالت و فضيلت آن، آن است كه: شان او الفت ميان امورمتباينه و تسويه فيما بين اشياء متخالفه است، غبار انزاع و جدال را مى‏نشاند، و گردبيگانگى و مخالفت را از چهره كارفرمايان مملكت نفس مى‏افشاند، و بر مى‏گرداند همه‏چيزها را از طرف افراط و تفريط به حد وسط، كه امرى است واحد، و در آن تعدى‏نيست، به خلاف اطراف كه امور متخالفه متكاثره هستند، بلكه از كثرت به حدى هستند كه نهايت از براى آنها نيست، و شكى نيست كه: وحدت، اشرف از كثرت، و هر چه به‏آن نزديكتر، افضل و اكمل، و از حوادث و آفات و بطلان و فساد دورتر است، و آنچه‏مشاهده مى‏شود از تاثير اشعار موزونه، و نغمه‏هاى متناسبه به جهت تناسبى است كه ميان‏اجزاى آنها واقع، و نوع اتحادى كه فيما بين آنها حاصل است، و جذب قلوبى كه درصور جميله و وجوه حسنه است، به جهت تناسب اعضا و تلايم اجزاى آنهاست.

پس اشرف موجودات «واحد حقيقى‏» ⁽²⁾ است كه دامن جلالش از گرد كثرت منزه،و ساحت كبريائيش از غبار تركيب مقدس است، افاضه نور وحدت بر هر موجودى به‏قدر قابليتش را ادا نموده، همچنان كه پرتو وجود هر صاحب وجودى از اوست.پس‏هر گونه وحدتى كه در عالم امكان، متحقق است، ظل «وحدت حقه‏» او، و هر اتحادى‏كه در امور متباينه حاصل، از اثر يكتائى اوست.

اى هر دو جهان محو خود آرائى توكس را نبود ملك به زيبائى تو

يكتائى تو باعث جمعيت ماجمعيت ما شاهد يكتائى تو

و هر چه از تركيب و كثرت دورتر و به وحدت نزديك‏تر، افضل و اشرف است، بلكه‏چنانچه اعتدال و وحدت عرضيه ما، كه پرتو وحدت حقيقيه است نبودى دايره وجودتمام نشدى.چون اگر نوع اتحاد فيما بين «عناصر اربعه‏» ، ⁽³⁾ كه امهاتند هم نرسيدى‏«مواليد ثلاث‏» ⁽⁴⁾ از ايشان متولد نگرديدى، و اگر از براى بدن انسانى اعتدال مزاجى‏حاصل نشدى‏«روح ربانى و نفس قدسى‏» به آن تعلق نگرفتى، و از اين جهت است كه:

چون مزاج را اعتدال لايق از دست رفت، نفس از آن قطع علاقه مى‏نمايد، بلكه نظرتحقيق مى‏بيند كه: در هر چه حسن و شرافتى است‏به واسطه اعتدال و وحدت است، وآن امرى است كه مختلف مى‏شود به اختلاف محل.پس در اجزاى عنصريه ممتزجه‏آن را اعتدال مزاجى گويند، و در اعضاى انسانيه حسن و جمال، و در حركات‏«غنج‏» و «دلال‏» ، ⁽⁵⁾ در نگاه‏«عشوه‏» روح افزا، و در آواز، نغمه دلربا، در گفتار فصاحت است،و در ملكات نفسانيه عدالت، در هر محل آن را جلوه است و در هر موضعى نامى، و در هر مظهرى كه ظهور كند مطلوب، و به هر صورتى كه خود را جلوه دهد محبوب است،و به هر لباسى كه خود را بيارايد نفس به آن عاشق است، و از هر روزنى كه سر برآوردروح به آن گرفتار است.

فانى احب الحسن حيث وجدتهو للحسن فى وجه الملاح مواقع ⁽⁶⁾

آرى! وحدت اگر چه عرضيه باشد، اما بادى است كه بوى پيراهن آشنائى با اوست،خاكى كه نقش كف پاى در اوست.از كلام والد ماجد حقير است در اين مقام كه‏فرموده‏اند: «فى هذا المقام تفوح نفحات القدسيه تهتز بها نفوس اهل الجذبة و الشوق،و يتعطر منها مشام اصحاب التاله و الذوق، فتعرض لها ان كنت اهلا لذلك‏» .يعنى: «در اين‏مقام «نفحات‏» ⁽⁷⁾ قدسيه مى‏وزد، كه نفوس اهل شوق را به حركت و اهتزار مى‏آورد، ومشام اصحاب ذوق را معطر مى‏سازد، پس در ياب آن را اگر ترا قابليت آن هست واستعداد آن دارى‏» . ⁽⁸⁾

مجملش گفتم نكردم زان بيانورنه هم لبها بسوزد هم زبان

و چون شرافت عدالت را دانستى، و يافتى كه كار آن تسويه كردن در امور مختلفه‏است، و شغل آن برگردانيدن از طرف افراط و تفريط است‏به حد وسط و ميانه روى،بدان كه: عدالت‏يا در اخلاق و افعال است، يا در عطاها و قسمت اموال، يا در معاملات‏ميان مردمان، يا در حكمرانى و سياست ايشان.و در هر يك از اينها عادل كسى است كه:

ميل به يك طرف روا ندارد، و افراط و تفريط نكند.بلكه سعى در مساوات نمايد و هرامرى را در حد وسط قرار دهد.و شكى نيست كه: اين موقوف است‏بر شناختن وسط دراين امور، و دانستن طرف افراط و تفريط.و علم به آن در همه امور در نهايت اشكال‏است، و كار هر كسى نيست.بلكه موقوف است‏به ميزانى عدل كه به واسطه آن زياده ونقصان شناخته شود.همچنان كه شناختن مقدار هر وزنى بى‏زياده و نقصان محتاج به‏ترازوئى است كه به آن وزن نمايند، و ميزان عدل در دانستن وسط هر امرى نيست گرشريعت‏حقه الهيه، و «طريقه سنيه‏» نبويه كه از سر چشمه «وحدت حقيقيه‏» صادر شده.

پس آن ميزان عدل است در جميع چيزها، و متكفل بيان جميع مراتب حكمت عمليه‏است.پس عادل واقعى واجب است كه حكيمى باشد دانا به قواعد شريعت الهيه و عالم‏به «نواميس‏» نبويه.

اقسام و درجات عادل

و بدان كه: علماى اخلاق عدول را سه قسم گفته‏اند:

اول: عادل اكبر، و آن شريعت الهيه است كه از جانب حق - سبحانه و تعالى - صادرشده، كه محافظت مساوات ميان بندگان را نمايد.

دوم: عادل اوسط، و آن سلطان عادل است، كه تابع شريعت مصطفويه بوده باشد، وآن خليفه ملت و جانشين شريعت است.

سوم: عادل اصغر، و آن طلا و نقره است كه محافظت مساوات در معاملات رامى‏نمايد.و در كتاب الهى اشاره به اين سه عادل شده مى‏فرمايد:

«و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم بالقسط و انزلنا الحديد فيه باس شديد و منافع للناس‏»

يعنى:

«ما فرستاديم قرآن را كه مشتمل است‏بر احكام شريعت، و ترازوى‏عدل را كه مردم به واسطه آنها بر حد وسط بايستند و از حد خود تجاوز نكنند، وفرستاديم آهن را كه در آن است عذاب شديد و منفعت‏بسيار از براى مردمان‏» . ⁽⁹⁾

پس قرآن عبارت است از: شريعت پروردگار، و ميزان اشاره به درهم و دينار، وآهن اشاره به شمشير سلطان عادل است كه مردم را به راه راست وابدارد و از جور وتعدى در جميع امور محافظت نمايد.

و ضد عادل كه جابر باشد نيز بر سه وجه است:

اول: جابر اعظم، و آن كسى است كه از حكم شريعت‏بيرون رود، و از حكم‏صاحب شرع سرباز زند، و متابعت‏شرع را ننمايد و او را كافر دانند.

دوم: جابر اوسط، و آن شخصى است كه از اطاعت‏سلطان عادل و احكام او سر پيچد، و آن را ياغى و طاغى خوانند.

سوم: جابر اصغر، و آن كسى است كه به حكم درهم و دينار نايستد و مساوات آن‏را ملاحظه نكند، بلكه زيادتر از آنچه حق او ست‏بردارد و آنچه حق ديگران است‏كمتر بدهد.و او را دزد خائن گويند.

فصل دوم: اقسام عدالت

بدان كه عدالت‏بر سه قسم است:

اول: آنكه ميان بندگان و خالق ايشان است، و بيان آن اين است كه: دانستى عدالت عبارت است از: عمل به مساوات به قدر امكان.و چون دانستى كه: حق - سبحانه‏و تعالى - بخشنده حيات و عطا كننده جميع كمالات است، آنچه هر زنده به آن محتاج،از او آماده، و خوان نعمت و احسان و روزى از براى هر كسى نهاده، آنچه از نعمتهاى‏بيكران او هر ساعتى مى‏رسد زبانها از تعداد آن عاجز، و آنچه از عطاهاى بى‏پايانش هرلحظه حاصل مى‏شود، از حد و حصر و بيان متجاوز است، و آنچه از مراتب عاليه‏درجات متعاليه و سرور و بهجت و عيش و راحت، كه در عالم آخرت مهيا نموده، به‏مراتب غير متناهيه بالاتر و بهتر، نه چشمى مثل آن ديده و نه گوشى شنيده، و نه به‏خاطرى خطور كرده.

پس، البته حقى واجب از براى خدا بر بندگان ثابت است، كه بايد به ازاى آن عدالت‏فى الجمله حاصل شود، زيرا كه: از هر كه فيضى و نعمتى به ديگرى رسد، و او درمقابل نوع مكافاتى ⁽¹⁰⁾ به عمل نياورد، البته ظالم و جابر خواهد بود، و ليكن مكافات‏نسبت‏به اشخاص مختلف مى‏شود.و مكافات احسان پادشاه دعاى بقاى دولت، و نشرمحامد و شكر نعمت اوست، و مكافات مخدوم اطاعت و سعى در خدمت او، و ديگرمكافات، به دادن مال و قضاى حاجت اوست، و ساحت كبريائى حضرت آفريدگار ازاحتياج به اعانت و سعى ما منزه، و عرصه جلالش از ضرورت اعمال و افعال، مقدس‏است.و ليكن، بر بندگان واجب است كسب معرفت و تحصيل محبت او، و سعى در بجاآوردن فرمان، و جد در اطاعت پيغمبران او.و انقياد احكام شريعت و امتثال آداب‏دين و ملت، هر چند كه توفيق اينها نيز از جمله نعمتهاى اوست.

از دست و زبان كه بر آيدكز عهده شكرش به در آيد

و ليكن، چنانچه بنده آنچه را در آن مدخليتى و اختيارى دارد از وظايف طاعات ودورى از معاصى و سيئات به جا آورد، از «جور مطلق‏» ، ⁽¹¹⁾ خارج مى‏شود، اگر چه اصل‏اختيار و قدرت هم نعمت او، بلكه وجود و حيات از فيض موهبت اوست.

دوم: عدالتى كه در ميان مردم است، و از بعضى نسبت‏به بعضى ديگر حاصل‏مى‏شود، از ادا كردن حقوق و رد امانات، و انصاف دادن در معاملات، و تعظيم بزرگان،و احترام پيران، و فريادرسى مظلومان و دستگيرى ضعيفان.

و مقتضاى اين قسم از عدالت، آن است كه: آدمى به حق خود راضى بوده و ظلم به‏احدى را روا نداشته باشد، و به قدر استطاعت و امكان، حقوق برادران دينى خود را به‏جا آورد، و هر كسى را از ابناى نوع خود به مرتبه‏اى كه لايق او باشد بشناسد و بداند كه هر كسى را از جانب پروردگار حقى لازم است، و به اداى آن بشتابد.و در حديث «نبوى‏» ⁽¹²⁾ وارد است كه: از براى برادران مؤمن بر يكديگر سى حق است.كه آدمى برى‏ءالذمه نمى‏شود مگر با بجا آوردن آنها، و يا آنكه از او عفو نمايد و از تقصير او در اداءحقش در گذرد.

اول: اگر گناهى در حق او از برادر مؤمن سر زند، يا تقصيرى از او صادر شود از اوبگذرد.

دوم: اگر غريب باشد دلدارى او كند و با او مهربانى نمايد.

سوم: چنانچه بر عيبى از او واقف باشد بپوشاند.

چهارم: اگر لغزشى از او به وجود آيد چشم از او بپوشاند.

پنجم: اگر عذر خواهى نمايد عذر او را بپذيرد.

ششم: اگر كسى غيبت‏برادر مؤمنى را كند او را منع نمايد.

هفتم: آنچه خير او را بداند به او برساند و پند و نصيحت از او باز نگيرد.

هشتم: دوستى او را محافظت كند و شرايط دوستى را به جا آورد.

نهم: حقوق او را منظور داشته باشد.

دهم: اگر مريض باشد او را عيادت كند.

يازدهم: به جنازه او حاضر شود.

دوازدهم: هر وقت او را بخواند اجابت كند.

سيزدهم: اگر هديه‏اى از براى او فرستد قبول كند.

چهاردهم: اگر با او نيكى كند مكافات كند.

پانزدهم: اگر نعمتى از او برسد شكر آن را به جا آورد.

شانزدهم: يارى او را نمايد.

هفدهم: ناموس و عرض او را در اهلش محافظت كند.

هيجدهم: حاجت او را بر آورد.

نوزدهم: آنچه از او سئوال نمايد رد ننمايد.

بيستم: اگر عطسه كند تحيت او نمايد.

بيست و يكم: گمشده او را راه نمائى كند.

بيست و دوم: سلام او را جواب گويد.

بيست و سوم: با او به گفتار نيك تكلم نمايد.

بيست و چهارم: نعمتهاى او را نيكو شمارد.

بيست و پنجم: قسمهاى او را تصديق كند.

بيست و ششم: با او دوستى كند و از دشمنى او احتراز كند.

بيست و هفتم: او را يارى كند، خواه ظالم باشد يا مظلوم، و يارى او در وقت ظالم‏بودن اين است كه او را از ظلم ممانعت كند و در وقت مظلوم بودن، آنكه او را اعانت‏كند.

بيست و هشتم: او را تسليم دشمن نكند و خوار نگرداند او را به تنها گذاردنش.

بيست و نهم: از براى او دوست داشته باشد آنچه را از براى خود دوست داشته باشداز نيكيها.

سى‏ام: و از براى او مكروه شمارد آنچه از براى خود مكروه مى‏شمارد از بديها.

سيم: از اقسام عدالت، عدالتى است كه ميان زندگان و ذوى الحقوق ايشان است ازاموات، مثل اينكه قروض مردگان خود را ادا كنند، و وصيتهاى ايشان را به جا آورند وايشان را ياد كنند به تصدق و دعا.

فصل سوم: عدالت‏سر منشا كمال و سعادت

از آنچه مذكور شد معلوم شد كه: نهايت كمال و غايت‏سعادت، از براى هر شخصى‏اتصاف اوست‏به صفت عدالت، و ميانه‏روى در جميع صفات و افعال ظاهره و باطنه،خواه از امورى باشد كه مخصوص ذات او و متعلق به خود او باشد، يا امرى باشد كه ميان‏او و ديگرى بوده باشد.و نجات در دنيا و آخرت حاصل نمى‏شود، مگر به استقامت‏بر وسط و ثبات بر مركز.

پس اى جان برادر! اگر طالب سعادتى، سعى كن تا جميع كمالات را جامع باشى، ودر جميع امور مختلفه وسط و ميانه روى را شعار خود كن.پس، اول سعى كن كه‏متوسط باشى ميان علم و عمل، و جامع اين هر دو مرتبه باشى، به قدر استطاعت وامكان، و اكتفا به يكى از اين دو مكن، كه هر كه اكتفا به يكى نمايد از شكنندگان پشت‏پيغمبر - صلى الله عليه و آله و سلم - خواهد بود، همچنان كه در حديث‏سابق گذشت.

و بدان كه: علم بى عمل، وبال و موجب خسران و نكال است. ⁽¹³⁾

از جاهل هفتادلغزش را چشم مى‏پوشند، پيش از آنكه از عالم يكى را در گذرند. ⁽¹⁴⁾

و عمل بى علم زحمت‏بى‏فايده است ⁽¹⁵⁾ .

زيرا كه علم آن است كه: از روى علم و معرفت صادر شود.و بايد در عمل متوسط باشى ميان حفظ ظاهر و باطن خود، نه اينكه ظاهر خود را پاكيزه‏نمائى و آن را به عبادات و طاعات بيارائى، و باطن به انواع خباثات آلوده باشد.مانندعجوزه كريه منظر زشت لقاى ديو سيرت كه خود را ملبس به لباس عروسان «حوروش‏» ،و مزين به زينت «مهوشان‏» دلكش نمايد، و به انواع «تدليسات‏» ، خود را بيارايد، نه اينكه‏سعى در نيكى ذات و پاكى باطن خود كنى، و ليكن بالمره ⁽¹⁶⁾ از ظاهر غافل شوى، و مطلقاملاحظه آن را نكنى، و به هيچ نوع از ملامت مردم انديشه ننمائى، و از كثافات ظاهريه‏خود را محافظت ننمائى، مانند درى شاهوار كه آن را به انواع قاذورات و نجاسات‏ملوث سازند.بلكه، بايد ظاهرت آئينه باطنت‏باشد، و باطنت از جميع خباثات و كثافات‏پاك باشد.و بايد در جميع صفات باطنيه و افعال ظاهريه متوسط ميان افراط و تفريطباشى، به تفصيلى كه در اين كتاب گوش زد تو خواهد شد.

و همچنين در تحصيل علوم بايد ميانه روى را اختيار كنى، و وسط ميان علوم باطنيه‏عقليه و علوم ظاهريه شرعيه را بگيرى، نه از آن كسان ⁽¹⁷⁾ باشى كه اقتصار مى‏كنند بر ظواهرآيات و اخبار، و «جمود» مى‏نمايند بر ترجمه احاديث و آثار، و از حقايق قرآن و سنت‏بى‏خبر، و از دقايق حكم كتاب و روايت قطع نظر كرده‏اند.زبان ايشان به مجرد تقليد به‏مذمت علماى حقيقت دراز، و با يكديگر در طعن و لعن ايشان هم آواز، و گاهى ايشان‏را ملحد و كافر مى‏نامند، و زمانى آنها را زنديق و تارك شريعت مى‏خوانند، بدون‏اينكه كلام ايشان را «غور» كنند و مطلب ايشان را بفهمند، و از طريقه ايشان آگاه شوندو از عقايد ايشان فحص نمايند و تفتيش كنند.و نه از اشخاصى ⁽¹⁸⁾ باشى كه عمر خود راصرف علوم عقليه نموده به فضول يونانيان خود را راضى مى‏كنند، و عقول قاصره خودرا در هر چيزى دليل و رهبر مى‏دانند، و هر چه عقل ناقص ايشان آن را نفهمد طرح ياتاويل مى‏كنند، و آيات و اخبار را تا توانند از ظاهر خود صرف مى‏كنند.و احكام‏شريعت نبويه در نزد ايشان مهجور، و از تتبع آيات و اخبار دورند.علماى شريعت رامذمت و بدگويى مى‏كنند، و به ايشان نسبت‏بيفهمى و نادانى مى‏دهند، ورثه انبياء راجاهل و نادان مى‏شمارند، و از براى خود كه هنوز عقل را از و هم تميز نداده‏اند، زيركى‏و فطانت ثابت مى‏كنند.و از اين غافل كه: عقل بى‏رهنمايى شرع قدم بر نمى‏تواند داشت،و گامى در راه نمى‏تواند گذاشت.و چون خواهى كه جامع ميان عقليات و نقليات باشى،بايد در هر دو وسط و ميانه روى را اختيار كنى.

پس در عقليات به محض تعصب و تقليد بر يك طريقه خاصى اقتصار نكنى، نه «متكلم‏» صرف باشى كه به غير از بحث و جدل چيزى نشناسد، و نه «مشائى‏» محض، كه‏دين را ضايع و شريعت را مهمل گذارد.و نه صوفى باش كه به دعواى بى‏گواه مشاهده وكشف خود را به استراحت اندازد، و دست از جميع علوم بردارد، بلكه بايد جميع‏مراتب را جمع نموده وسط همه را اختيار كنى.

پس لازم است‏بر طالب علم كه: ابتدا از صاحب شرع و دين، چراغ و رهبر جويد، وعقل خود را از اثر او روانه سازد، و عصاى استدلال را به دست گيرد و نفس خود را به‏عبادت و طاعت، و مجاهده و رياضت تصفيه نموده، قابل قبول صور علميه نمايد.پس‏آنچه اينها او را به آن كشانند و دلالت كنند اختيار كند، خواه موافق طريقه «حكماء» بوده باشد يا «متكلمين‏» ، ⁽¹⁹⁾ و خواه مطابق قاعده «مشائيين‏» ⁽²⁰⁾ بوده باشد يا «اشراقيين‏» ، ⁽²¹⁾ و خواه متحد به اقوال «عرفا» ⁽²²⁾ باشد يا «متصوفه‏» ، ⁽²³⁾ و در علوم شرعيات به مجرد تبعيت،يك طريقه را اختيار نكند، نه از آن «اخباريين‏» ⁽²⁴⁾ باشد كه قواعد اصوليه عقليه و نقليه واجماعات قطعيه را التفات نمى‏كنند، و نه از آن اصوليين باشد كه در استنباط احكام‏شريعت قواعد اهل سنت را به كار مى‏برند، و آراء و ظنون خود را حجت قاطع‏مى‏شمارند، و هر ظنى را در ترجيح احكام اعتبار مى‏كنند و به «قياسات‏» ⁽²⁵⁾ عامه متمسك مى‏شوند.بلكه جمع ميان جميع طرق نموده، آنچه عقل صريح و نقل صحيح وى را به،آن كشاند، اختيار كند.و همچنين در جميع امور باطنيه و ظاهريه توسط را اختيار كند،تا امر معاش و معاد منضبط گردد، و سعادت ابد را دريابد.

فصل چهارم: اتصاف مصلح به عدالت

دانستى كه: حقيقت عدالت‏يا لازم آن اين است كه: عقل كه خليفه خداست غالب‏شود بر جميع قوا، تا هر يكى را به كارى كه بايد و شايد بدارد، و نظام مملكت انسانى‏فاسد نشود.پس، بر هر انسانى واجب است كه سعى و مجاهده كند، كه عقل كه حكم‏حاكم عادل و خليفه از جانب خداست، بر قواى او غالب شود، و اختلاف قوا را بر طرف‏كند، و خواهشها و هواهاى آنها را بر كنار گذارد، و همه را به راه راست مستقيم بدارد.

و بدان كه كسى كه قوه و صفات خود را اصلاح نكرده باشد، و در مملكت‏بدن‏خود عدالت را ظاهر ننموده باشد، قابليت اصلاح ديگران و اجراى حكم عدالت درميان ساير مردمان را ندارد، نه قابليت تدبير منزل خود را دارد، و نه شايستگى سياست‏مردم را، نه لايق رياست‏شهر است و نه سزاوار سرورى مملكت.

آرى! كسى كه از اصلاح نفس خود عاجز باشد، چگونه ديگرى را اصلاح مى‏نمايد،و چراغى كه حوالى خود را روشن نگرداند، چگونه روشنائى به دورتر مى‏بخشد؟

طبيبى كه باشد و را زرد روىاز او داروى سرخ روئى مجوى

پس، هر كه قوا و صفات خود را به اصلاح آورد، و تعديل در شهر بند نفس خودنمود، و از طرف افراط و تفريط دورى كرد، و متابعت هوى و هوس نفس خود راننمود، و بر جاده وسط ايستاد، چنين شخصى قابليت اصلاح ديگران را دارد، و سزاوارسرورى مردمان است، و خليفه خدا و سايه پروردگار است در روى زمين.و چون چنين‏شخصى در ميان مردم حاكم و فرمانروا شد، و زمام امور ايشان در قبضه اقتدار او درآمد، جميع مفاسد به اصلاح مى‏آيد، و همه بلاد روشن و نورانى مى‏شود، و عالم آباد ومعمور مى‏گردد، و چشمه‏ها و نهرها پر آب مى‏گردد، و زرع و محصول فراوان، و نسل‏بنى‏آدم زياد مى‏شود، و بركات آسمان، زمين را فرو مى‏گيرد، و بارانهاى نافعه نازل‏مى‏شود.

و از اين جهت است كه: بالاترين اقسام عدالت، و اشرف و افضل انواع سياست،عدالت پادشاه است، بلكه هر عدالتى بسته به عدالت اوست، و هر خير و نيكى منوط به خيريت او.و اگر، عدالت‏سلطان نباشد، احدى متمكن از اجراى احكام عدالت نخواهدبود.چگونه چنين نباشد، و حال اينكه تهذيب و تحصيل معارف و كسب علوم وتهذيب اخلاق و تدبير امر منزل و خانه و تربيت عيال و اولاد، موقوف است‏به «فراغ‏بال‏» ، و اطمينان خاطر، و انتظام احوال، و با جور سلطان و ظلم پادشاه، احوال مردم‏مختل، و اوضاع ايشان پريشان مى‏گردد.و از هر طرفى فتنه بر مى‏خيزد.و از هر جانبى‏محنتى رو مى‏آورد.و دلها مرده و خاطرها افسرده مى‏شود.و از هر گوشه «عايقى‏» سربر مى‏آورد.و در هر كنارى مانعى پيدا مى‏شود.طالبين سعادت و كمال در بيابانها وصحراها حيران و سرگردان مى‏مانند.و ارباب علوم و دانش در زواياى خفا و گمنامى‏منزوى مى‏شوند.نه ايشان را به سر منزل كمال راهى، و نه از براى شاه، راه هدايت‏راهنمائى و آگاهى.آثار «عرصات‏» ⁽²⁶⁾ علم و عمل مندرس و كهنه مى‏شود، و در و ديوارمنازل دانش و بينش تيره و تار مى‏گردد.پس، آنچه لابد است در تحصيل سعادت ازجمعيت‏خاطر، و انتظام امر معاش كه ضرورى زندگانى انسان است، به هم نمى‏رسد.

بالجمله «مناط‏» ⁽²⁷⁾ كلى در تحصيل كمالات، و وصول به مراتب سعادات، و كسب‏معارف و علوم و نشر احكام، عدالت‏سلطان است، و التفات او به اعلاى كلمه دين، وسعى او در ترويج‏شريعت‏سيد المرسلين.

و از اين جهت در اخبار وارد است كه: «پادشاه عادل شريك است در ثواب هرعبادتى كه از هر رعيتى از او صادر شود، و سلطان ظالم شريك است در گناه هر معصيتى‏كه از ايشان سرزند» . ⁽²⁸⁾

از سيد انبياء - صلى الله عليه و آله و سلم - مروى است كه فرمودند:

«مقرب‏ترين مردم‏در روز قيامت در نزد خدا پادشاه عادل است، و دورترين ايشان از رحمت‏خدا پادشاه ظالم است‏» . ⁽²⁹⁾

و باز از آن بزرگوار مروى است كه:

«عدل ساعة خير من عبادة سبعين سنه‏» . ⁽³⁰⁾

يعنى:

«عدالت كردن در يك ساعت‏بهتر از عبادت هفتاد سال است‏» .

و سر آن اين است كه: اثر عدل يك ساعت‏بسا باشد كه به جميع بلاد مملكت‏برسدو در ازمنه بسيار باقى ماند.

و بعضى از بزرگان دين گفته‏اند كه: «اگر بدانم يك دعاى من مستجاب مى‏گردد آن را در حق سلطان مى‏كنم، كه خدا او را به اصلاح آورد، تا نفع دعاى من عام باشد وفايده آن به همه كس برسد» .

و رسيده كه: «بدن سلطان عادل در قبر از هم نمى‏ريزد» .

و مخفى نماند كه: آنچه در اينجا مذكور شد، عدالت‏به معنى اعم است، و اماعدالت‏به معنى اخص كه مقابل ظلم است، و اغلب كه در مورد سلاطين و حكام‏مذكور مى‏شود مراد آن است، كه بعد از اين در مقام چهارم مذكور خواهد شد.