اشاره : گرچه واژه رحمان و رحيم در ترجمه هاى فارسى به بخشايشگر و بخشنده معنامى شود، ليكن بخشش معادل فارسى رحمان و رحيم نيست ، بلكهمعادل هبه ، جود و سخاوت و هيچ يك از اين الفاظ مفهوم رحمان را بيان نمى كند؛ زيرا دركلمه رحمان ، غير از اعطا چيز ديگرى كه از مبادى رحمت است اشراب شده است كه حديثمزبور به آن اشاره مى كند و آن انعطاف و مهر است . خداوند كه خود را رحمان و رحيممعرفى مى كند بدين معناست كه بخشش من با عاطفه و مهر همراه است و اگر بنده خداوندخود را به اين اسماى حسنى مى خواند، گذشته از جذب جود و عطا درصدد جلب انعطاف وگرايش مهربانانه اوست . در حقيقت ، رحمان دو چيز مى دهد: يكىاصل خواسته انسان ، مانند شفاى بيمارى يا مال و ديگرى مهر و عاطفه ، كه امرى معنوىاست و بسيارى از كمبودهاى روانى با آن جبران مى شود .
ملك يوم الدين 4
گزيده تفسير
خداى سبحان مالك مطلق جهانها و جهانيان است و چنين مالكيت نامحدودى در قيامت ظهور مىكند، نه آن كه در معاد حادث شود . خداوند كه مدبر و مربى انسانهاست با برپا كردنقيامت ، راه تكامل نهايى انسانها را مى گشايد و با اعتقاد به قيامت كه بهترينعامل رهايى انسان از تباهى است او را مى پروراند و در قيامت كه ظرف ظهور مالكيت مطلقخداست و در آن روز همگان به مالكيت حق اعتراف مى كنند ، انسانها را پاداش مى دهد و چنينخدايى محمود است .
يوم در اين آيه به معناى ظهور است ، نه پاره اى از زمان و در قيامت همه ابعاد دين مانندتوحيد، اسماى حسناى خدا و اسرار و حقايق ديگر آشكار خواهد شد .
اين آيه كريمه با تبيين نظام غايى آفرينش ، دليلى ديگر بر انحصار حمد به خداونداست ؛ چنانكه سندى براى معبود و مستعان بودن خداوند است و از اين رو با آيات گذشته وآينده مرتبط است .
تفسير
مالك :
مالك ، ملك و مليك ، سه اسم از اسماى حسناى خداى سبحان است كه داراى ريشه واحد (ملكيا ملك ) و به معناى سلطه خاصى است كه زمينه ساز هر گونه تصرف در شى ء مملوكباشد؛ همانند سلطه اى كه انسان بر مال خود دارد يا استيلا و سلطه اى كه حاكمان برمردم دارند ( و به آن ملك گفته مى شود) ملك اعم از ملك است و از اين رو راغب مى گويد:
ملك كسى است كه تصرف آمرانه و ناهيانه در توده هاى مردم داشته باشد ... و ملكمانند جنس است براى ملك . پس هر ملكى ملك است ، ولى چنين نيست كه هر ملكى ملك باشد . ⁽⁷⁶⁵⁾
معناى ديگرى كه در فرهنگهاى لغت براى ملك ذكر شده ، مانند، قوت ، شدت ، عزت و ...همه از لوازم و آثار سلطه مالكى است و نه معناى اصلى ملك .
نامهاى مالك ، ملك و مليك ، هر سه در قرآن كريم آمده است : قل اللهم مالك الملك ⁽⁷⁶⁶⁾ (فتعالى الله الملك الحق ) ⁽⁷⁶⁷⁾ فى مقعد صدقعند مليك مقتدر ⁽⁷⁶⁸⁾
يوم :
يوم در عرف به معناى پاره اى محدود از امتداد زمان است ؛ كم باشد يا زياد و از اين رو همبر فاصله بين طلوع و غروب خورشيد اطلاق مى شود و هم بر مقاطع وسيعترى از زمان .در قرآن كريم يوم به معناى ظهور نيز آمده است ؛ مانند:(كل يوم هو فى شاءن ) ⁽⁷⁶⁹⁾ در اين آيه كريمه يوم به معناى متعارف آن نيست ؛ زيراخود يوم به معناى متعارف نيز شاءن جديد فيض ‍ خداست و چون الفاظ براى ارواح معانىوضع شده است ، اين گونه استعمال حقيقى است ، نه مجازى .
الدين :
دين خضوع و انقياد در برابر برنامه يا مقرراتى معين است . بنابراين ، در معناى دين دو قيد معتبر است : يكى انقياد و خضوع و ديگرى اين كه آن انقياد در برابر برنامهخاصى باشد و اما مفاهيمى مانند: طاعت ، تعبد، محكوميت ، مقهوريت ، تسليم ، قانون يا جزا،معناى اصلى كلمه دين نيست ، گرچه به آن نزديك و از لوازم آن است .
برهانى ديگر بر اختصاص حمد
آيات دوم و سوم سوره مباركه حمد مشتمل بر چهار برهان بر اختصاص ‍ حمد به خداىسبحان بود . آيه كريمه (مالك يوم الدين ) نيز با بيان اسمى ديگر از اسماى حسناىخداوند سبحان ، برهانى ديگر بر ضرورت حمد و اختصاص به ذات اقدس الهى است .تقرير برهان بدين گونه است :
خداى سبحان مالك مطلق سراسر عوالم هستى است و مالكيت مطلق او در آن روز ظهور مى كندو چون صاحب چنين سلطه و مالكيتى محمود و مشكور است ، بنابراين خداى سبحان محمود ومشكور است .
توضيح اين كه ، خداى سبحان مدبر و مربى انسانهاست و چون بدون حيات جاويد ابدىراه كمال انسانى مسدود خواهد بود، با برپا كردن قيامت ، راهتكامل نهايى انسان را باز مى كند و چون رها كردن انسانها بهحال خود، عامل تباهى آنان خواهد شد، آنان را به خود وا نمى گذارد، بلكه با اعتقاد بهقيامت و ياد معاد كه بهترين عامل رهايى انسان از تباهى است ⁽⁷⁷⁰⁾، آنان را مى پروراندو سرانجام نيز در قيامت پاداش كار نيك آنان را مى دهد .
بنابراين ، خداى سبحان اولا: با برپا كردن قيامت ، راهتكامل انسان را باز و هموار مى كند . ثانيا، با اعتقاد به قيامت و يا معاد آنان را تطهير مىكند و ثالثا، در قيامت پاداش نيكوكاران را به آنان عطا مى كند . از اين رو خداى سبحان ،محمود و مشكور است .
آيه كريمه (مالك يوم الدين ) افزون بر آن كه برهانى بر ضرورت حمد خداى سبحاناست و از اين جهت با گذشته مرتبط است ، سندى براى معبود و مستعان بودن خداوند نيز هست و از اين جهت با آيه بعد ارتباط دارد .
اختلاف مفسران در لفظ و معناى آيه
در آيه كريمه (مالك يوم الدين ) دو مسئله مورد اختلاف است :
1 مفسران اختلاف دارند كه آيا كلمه مالك مى تواند همچون رب العالمين، الرحمن و الرحيم صفت براى اسم معرفه اى ماننند الله باشد يا نه ⁽⁷⁷¹⁾ .برخى گفته اند: در كلمه مالك زمانحال يا استقبال مطرح نيست ، بلكه استمرارى است و اسمفاعل استمرارى با اضافه شدن مى توان صفت براى اسم معرفه اى مانند الله قرار گيرد. ⁽⁷⁷²⁾ برخى ديگر اين سخن را ناتمام دانسته ، گفته اند: چون قيامت هماكنون موجود نيست ، از اين رو مالك در اين آيه كريمه معناى استقبالى دارد و به معناىيملك است و چنين اسم فاعلى با اضافه ، كسب تعريف نمى كند و از اين رو صفتبراى الله كه معرفه است قرار نمى گيرد . ⁽⁷⁷³⁾
در اين اختلاف حق با گروه نخست است ؛ زيرا مالك در اين جا صفت مشبهه است و بر استمراردلالت دارد؛ چون قيامت هم اكنون موجود است و با برچيده شدن نظام دنيا انسان وارد قيامتمى شود . تفصيل و اثبات اين مطلب در بخش لطايف و اشارات همين آيه خواهد آمد .
2 كلمه مالك را بيشتر قاريان ملك قرائت كرده اند و بسيارى از مفسران نيز همينقرائت را ترجيح داده اند؛ گرچه قرائت مالك اكنون مشهورتر است . مالك از ملك ،و ملك از ملك مشتق است و مالك بودن خداوند همان قيوميت او نسبت به موجودات و تقومموجودات به اوست . ملك بودن خداوند نيز همان سلطنت ، نفوذ و فرمانروايى او براشياست .
هر يك از طرفداران قرائت ملك و مالك براى ترجيح قرائت مورد نظرخود ادله اى اقامه كرده اند:
دليل قائلان به ترجيح قرائت ملك ، اضافه آن به ظرف زمان (يوم ) است ؛ مالك بهزمان اضافه نمى شود؛ بر خلاف ملك كه در تعبيراتى همچون ملك عصر ملكدهر و ... به زمان اضافه مى شود؛ اما گفته نمى شود: مالك عصر .
پاسخى كه به اين استدلال داده شده ، اين است كه فرق ميان مالك و ملك در اضافه بهزمان ، در مالكيتهاى اعتبارى است . نه حقيقى ؛ اما خداى سبحان كه مبداء و منشاء حقيقىاشياست همان گونه كه تعبير ملك درباره او درست است تعبير مالك نيز صحيح است وخداى سبحان منشاء هستى هر موجودى است ؛ چه زمان و چه غير زمان و همهمعلول او هستند؛ پس ملك و ملك همه اشيا، زمان و غير زمان ، از آن اوست . او هم مالك زمان استو هم مالك غير زمان .
طرفداران قرائت مالك مى گويند: يكى از وجوه ترجيح قرائت مزبور وسعتمفهومى آن است ، به گونه اى كه ملك را نيز در بر مى گيرد زيرا خداى سبحان هم مالكبدنه موجودات امكانى است و هم مالك نفوذ و سلطه بر آنها و هم مالك نفوذ و سلطهديگران : لله ملك السموات و الاءرض ⁽⁷⁷⁴⁾ قل اللهم مالك الملك ⁽⁷⁷⁵⁾ . سلطه صاحبان سلطه ، حق باشد ياباطل ، عطيه خداست ، با اين تفاوت كه سلطه حق پاداش است و سلطهباطل مهلت و استدراج خداى منتقم و قهار: و لا يحسبن الذين كفروا اءنما نملى لهم خيرلاءنفسهم انما نملى لهم ليزدادوا اثما و لهم عذاب مهين ⁽⁷⁷⁶⁾ پس هر نفوذى عطيهخداست و خدا بر اين نفوذها نيز سلطه مالكى دارد .
قرآن كريم هم ملك آسمانها و زمين را از آن خدا دانسته ، مى گويد سلطنت به دست اوست :(تبارك الذى بيده الملك ) ⁽⁷⁷⁷⁾، كه اين ملك نفوذ و فرمانروايى ، بر بدنه اشياستو هم ملكوت نفوذ و فرمانروايى را به دست خداى سبحان مى داند، كه بر ارواح و باطناشياست : فسبحان الذى بيده ملكوت كل شى ء ⁽⁷⁷⁸⁾ . با اين امتياز كه آن جاسخن از ملك است از اسماى جماليه به عنوان تبارك و آن جا كه سخن از ملكوتاست از اسماى جلاليه به نام سبحان ياد مى كند .
ترجيح قرائت مالك
كلمه يوم و يومئذ در بيشتر استعمالهاى قرآنى آن ، مربوط به جهانآخرت (برزخ و قيامت ) است و در همه آن موارد به صورت ظرف مطرح شده است ، نه مملوكو اين زمينه اى است براى استيناسى قرآنى كه بر اساس آن مى توان در آيه كريمه(مالك يوم الدين ) نيز آن را ظرف دانست ، نه مملوك ؛ مانند اين كه گفته شود: قاضىيوم الدين ، شفيع يوم الدين ؛ پس سخن در اين نيست كه خدا مالك يوم الدين ويوم الدين مملوك خداوند است ، بلكه سخن در اين است كه مالكيت مطلق خداى سبحان نسبتبه همه اشيا در آن ظرف خاص ظهور مى كند و اين معنا با قرائت مالك سازگارتر است .
بنابراين ، معناى آيه كريمه (مالك يوم الدين ) اين است كه در آن روز خدا مالك اشياست ومالكيت او در آن روز بر همگان ظاهر مى شود، نه به اين معنا كه خداوند مالك آن روز است .⁽⁷⁷⁹⁾
معناى مالك يوم الدين بنا بر ترجيح قرائت مالك ، بيانگر چهره اثباتى همان حقيقتى استكه آيه كريمه يوم لا تملك نفس لنفس شيئا و الاءمر يومئذ لله ⁽⁷⁸⁰⁾ چهرهسلبى آن را بيان مى كند .
گرچه مالكيت مطلق خداى سبحان بر اشيا، اختصاصى به جهان آخرت ندارد، ولى چوناين حقيقت در آن روز به خوبى بر همگان رخ مى نمايد و همه به آن اعتراف مى كنند، يومالدين به صورت ظرف مالكيت الهى در آيات قرآن كريم مطرح شده است .
يوم در قرآن
همان گونه كه گذشت ، مراد از يوم در بيشتر استعمالهاى قرآنى آن ، جهان آخرت است ،مانند (يوم الدين )، (اليوم الاخر ) ⁽⁷⁸¹⁾ (يوم يقوم الروح ... ) ⁽⁷⁸²⁾، يوم لاتملك نفس لنفس شيئا و الاءمر يومئذ لله ⁽⁷⁸³⁾ و به معناى روز درمقابل شب يا در برابر ماه و سال نيست . همچنين به معناى مجموع شب و روز هم نيست .⁽⁷⁸⁴⁾، بلكه به معناى ظهور است ؛ همان گونه كه در آيه شريفه(كل يوم هو فى شاءن ) ⁽⁷⁸⁵⁾ مقصود اين نيست كه خداوند در هر شبانه روز يا در هرروز ( در مقابل شب ) كارى دارد؛ زيرا خود روز هم شاءنى از شئون الهى و كارى از كارهاىاوست . پس (كل يوم ) به معناى كل ظهور است و روز قيامت به معناى ظهور بودن آناست .
در قيامت همه كثرتها به وحدت بازگشته ، براى همگان معلوم مى شود كه يك واحد استكه عالم را اداره مى كند و با ظهور توحيد، پندار تثنيه و تثليث رخت بر مى بندد؛ برخلاف آغاز آفرينش كه چون روز ظهور كثرت از وحدت است ، سخن از (يومين )، (اءيام ) و(ستة اءيام ) است . ⁽⁷⁸⁶⁾ پس روز در مقابل شب ، شبانه روز وسال و ماه نيست ؛ زيرا وقتى آسمانها و زمين طومار گونه برچيده شد، ديگر حركت وضعىو انتقالى زمين يا كره ديگر مطرح نيست تا از آن شب و روز وسال و ماه پديد آيد، بلكه بساط متحرك و حركت برچيده مى شود .
بنا بر اين كه روز در يوم الدين و آيات مربوط به قيامت به معناى ظهور باشد، بايد بيان شود كه ظهور چه چيزى مراد است .
از آيات فراوانى كه قيامت را (يوم الدين ) معرفى مى كند، بر مى آيد كه قيامت ، روزظهور دين است ؛ مانند: و ان الفجار لفى جحيمَ يصلونها يوم الدينَ و ما هم عنها بغائبين ⁽⁷⁸⁷⁾ و از آن جا كه دين معانى و مصاديق فراوان و گوناگونى از جملهجزا دارد، به قيامت روز جزا نيز گفته مى شود، ولى جزا، تنها بخشى از دين (به معناى جامع آن ) است كه در آيه (ان الدين عند الله الاسلام ) ⁽⁷⁸⁸⁾ و مانند آناستعمال شده است . در قيامت دين با همه ابعادش ظهور مى كند .
لطايف و اشارات
1 نقش ياد معاد در هدايت و تربيت
قرآن كريم كتاب هدايت و تربيت انسان است : ذلك الكتاب لا ريب فيه ، هدى للمتقين ⁽⁷⁸⁹⁾ و چون مهمترين عامل در هدايت انسان ، اعتقاد به قيامت و ياد معاد است و فراموشىروز حساب اساسى ترين عامل تبهكارى و مبتلا شدن به عذاب است : لهم عذابشديد بما نسوا يوم الحساب ⁽⁷⁹⁰⁾، در بسيارى از آيات قرآن كريم ، سخن از معادو قيامت به ميان آمده است .
با فراموش كردن روز حساب ، حتى اعتقاد به ربوبيت مطلق خداى سبحان و اين كه اوسراسر عالم را مى پروراند نيز در تهذيب روح مؤ ثر نيست ؛ اما اگر انسان خود را دربرابر رب العالمين مسئول دانست و معتقد بود كه روزى بايد پاسخ گوى همه كارهايشباشد، اين اعتقاد، در تهذيب و تزكيه جان او مؤ ثر است .
در سوره مباركه حمد، در كنار رحمت الهى سخن از مالكيت يوم الذين است تاانسانها را بين خوف و رجا بپروراند . اگر خداى سبحان تنها به عنوان رحمان و رحيممعرفى شود و همواره سخن از رحمت حق باشد، زمينه تجرى و غرور انسان فراهم مى شود،اما اگر خداى رحمان و رحيم با صفت (مالك يوم الدين ) نيز شناخته شود، انسان در ميانبيم و اميد حركت مى كند؛ زيرا مى داند روز پاداش ، هم بهشتى سراسر رحمت داردو همجهنمى سوزان كه هيچ رحمتى در آن نيست : دار ليس فيها رحمة . ⁽⁷⁹¹⁾
خداى سبحان انسانها را بين خوف و رجا مى پروراند . از اين رو در مقام تشويق بهفراگيرى دانش نيز ابتدا از مدح علم و نابرابرى عالمان وجهال سخن نمى گويد، بلكه از قنوت ، نيايش ،ابتهال و ناله در دل شب و سجود و قيام در آن سخن مى گويد و از ترس آخرت ودل بستن به رحمت پروردگار ياد مى كند و آنگاه مى فرمايد: آيا عالمان با جاهلانبرابرند؟ : اءمن هو قانت اناء اليل ساجدا و قائما يحذر الاخرة و يرجو رحمة ربهقل هل يستوى الذين يعلمون و الذين لا يعلمون ⁽⁷⁹²⁾ . علم ابزار كار است ، نه هدفو ارزش و حرمت آن بعد از تهذيب و وارستگى است و وارستگى نيز با حركت بين خوف ورجا حاصل مى شود .
انسان هرگز نمى تواند به پايان كار خود اميدوار بوده ، بر اين اميد تكيه كند؛ زيرااگر كسى مراقب خويش نبود و خود را به خدا نسپرد، ممكن است در لحظه اى ⁽⁷⁹³⁾ايمانش بر باد رود و كافر گردد؛ چنانكه ممكن است بر اثر بيدارى ، در واپسين لحظهها، دلى متوجه حق ، و كافرى به خدا مؤ من گردد . پس بايد از عاقبت كار خويش ترسيد وبه رحمت خداوند نيز اميد داشت .
آيه ديگرى كه پرورش الهى انسان بر اثر حركت بين خوف و رجا را بازگو مى كند ايناست : قل اءغير الله اتخذ وليا فاطر السموات و الاءرض و هم يطعم و لا يطعمقل انى اءمرت اءن اءكون اءول من اءسلم و لا تكونن من المشركينَقل انى اءخاف ان عصيت ربى عذاب يوم عظيم ⁽⁷⁹⁴⁾
اين دو آيه كريمه بيانگر همان تثليثى است كه درباره عابدان ، در روايات مطرح شدهاست : گروهى از عابدان ، خدا را از خوف دوزخ عبادت مى كنند و دسته اى به شوق بهشتو گروه سوم كه آزادگانند از روى عشق .
در اين آيه ابتدا سخن از گروه سوم ، يعنى احرار است كه خدا را چون (فاطر السموات والاءرض ) است به عنوان ولى بر مى گزينند، نه چون به آنان نعمتى داده يا در صورتمخالفت و عصيان ، كيفرشان مى كند . اين عبادت آزادگانى است كه تحت ولايت الله بهسر مى برند .
گروه دوم خدا را با تعبير (و هم يطعم و لا يطعم ) ياد مى كنند و او را از آن روى كهمربوب خود را چه در دنيا و چه در بهشت ، با اطعام و انعام مى پروراند، عبادت مى كنند واين عبادت بر اثر شوق نعمت و علاقه به بهشت است .
گروه سوم كه عبادتى خائفانه و بردگانه دارند مى گويند: اگراهل معصيت باشيم از عذاب روز بزرگ قيامت مى هراسيم .
بنابراين ، در تعليم دينى خوف و رجا در كنار هم ذكر مى شود . ديگر اسماى حسناى خدامانند (رب العالمين )، (الرحمن ) و (الرحيم ) براى انسان شوق انگيز است ، ولى (مالك يومالدين ) هراس آور؛ زيرا نشانه آن است كه اگر كسى راه عصيان پيش گرفت و تن بهآلودگى داد گرفتار كيفرى است كه در قيامت ظهور مى كند و كيفر او به دست خدايى استكه خود را جهت تهديد و تخويف ⁽⁷⁹⁵⁾، به قائلان الوهيت عيسى (عليه السلام ) اينگونه معرفى مى كند: لقد كفر الذين قالوا ان الله هو المسيح ابن مريمقل فمن يملك من الله شيئا ان اءراد اءن يهلك المسيح ابن مريم و اءمه و من فى الاءرض ‍جميعا ⁽⁷⁹⁶⁾ آنان كه مسيح پسر مريم را خدا پنداشتند كافر شدند . بگو اگرخداوند بخواهد عيسى و مادرش و همه اهل زمين را يك جا از بين ببرد چه كسى را ياراىايستادگى در برابر اوست ؟ غرض آن كه ، از خدايى كه مالكيت مطلقش در قيامت اينگونه ظهور مى كند و سراسر نظام كيهانى را برق آسا دگرگون مى كند بايد ترسيد.
حاصل اين كه ، اسم مبارك ( مالك يوم الدين ) افزون بر اين كه حد وسط برهان براىاثبات حصر حمد براى خداى سبحان و نيز رابطى براى آيات قبلى با بعدى است ، دركنار (الرحمن الرحيم ) ذكر شد، تا عبادتها و گرايشهاى انسان يك جانبه نباشد، بلكههمواره بين خوف و رجا حركت كند .
2 مالكيت حقيقى و اعتبارى
ملك كه مبداء اشتياق مالك است ، اقسامى دارد؛ در نتيجه مالكيت هم انحاى متعدد دارد:
قسم يكم ، مالكيت اعتبارى است ؛ مانند مالكيت انسان نسبت به لباس و خانه خودش . اينمالكيت در حوزه امور اعتبارى و در حيطه قراردادهاى عقلايى است و با خريد و فروش وساير معاملات ، قابل تغيير است ؛ چنانكه مالك خانه ، پس از فروش ، تنها مالك عوضآن است و ديگر مالك خانه نيست .
قسم دوم كه برتر از قسم نخست است مالكيت حقيقى محدود است ؛ مانند مالكيت انساننسبت به اندام و جوارح خويش . انسان با اراده مى تواند در جوارح خود، مانند چشم وگوش ، تصرف كند . اين مالكيت حقيقى است . اما چون خود انسان موجود محدودى است ،مالكيت وى نيز محدود خواهد بود .
قسم سوم كه برتر از دو قسم گذشته است ، مالكيت حقيقى مطلق است و آن مالكيتنامحدود خداى سبحان نسبت به عالم است . همان گونه كه علت تامه ، مالك همه شئونهستى معلول خويش است ، خداى سبحان نيز قيوم سراسر نظام هستى و مالك همه شئون آناست و همه موجودات ، ملك و معلول و متقوم به او هستند .
مالكيتى كه در روابط اجتماعى انسانها مطرح است و به انسانها اسناد داده مى شود، مانند:(لا تاءكلوا اءموالكم بينكم بالباطل ) ⁽⁷⁹⁷⁾، همان مالكيت اعتبارى است و اعتبار آنبراى نظم امور اجتماعى است ؛ اما وقتى سخن از رابطه انسان با خداست ، مالكيت حقيقىنامحدود مطرح است . از اين رو قرآن كريم مى فرمايد: از اموالى كه خداى سبحان شما رادر آن خليفه خود ساخت انفاق كنيد و اءنفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه ⁽⁷⁹⁸⁾ واتوهم من مال الله الذى اتاكم ⁽⁷⁹⁹⁾ پسمال حقيقتا از آن خداست كه آن را در اختيار انسان گذاشته است و انسان در مورداموال ، خليفه خداست . استفاده اين مطلب از آيهاول اگر دشوار باشد، از آيه دوم آسان است .
بنابراين ، در مسائل اقتصادى كه بر پايه روابط اجتماعى تنظيم مى شود، هر كس از راهمشروع مالى كسب كند، مالك آن است و ديگران بدون اذن او نمى توانند در آن تصرف كنند؛اما در رابطه انسانها با خداى سبحان ، ملك و مالك ، همه ملك خدا هستند .
امام اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در تفسير (لاحول و لا قوة الا بالله ) مى فرمايد: خداوند مالك است و او ما را مالك كرده است . پسمادامى كه مال او در اختيار ماست تكليفى داريم و با بقاى آن تمليك ، اين تكليف باقى است: انا لا نملك مع الله شيئا و لا نملك الا ما ملكنا فمتى ملكنا ما هو اءملك به منا كلفنا ومتى اءخذه منا وضع تكليفه عنا ⁽⁸⁰⁰⁾
3 ظهور مالكيت مطلقه در قيامت
قرآن كريم در آياتى چند ملك و ملك جهان آفرينش را به خداى سبحان نسبت مى دهد؛ مانند اءلم تعلم اءن الله له ملك السموات و الارض و ما لكم من دون الله من ولى و لا نصير ⁽⁸⁰¹⁾، و ما اءدريك ما يوم الدينَ ثم ما اءدرئك ما يوم الدينَ يوم لا تملك نفسلنفس شيئا و الاءمر يومئذ لله ⁽⁸⁰²⁾ . آيه نخست درباره فرمانروايى خدا برآسمانها و زمين است و آيه دوم كه ملك و ملك يوم الدين را به طور مطلق براى خدا ثابت مىكند، با تعبيرهايى مشعر بر عظمت قيامت ، مى گويد: در آن روز مالكيت براى احدى در هيچموردى نيست ؛ نه كسى مالك كارهاى خويش است و دستور وى در آنها نافذ است و نه مالككارهاى ديگران و يا مسلط بر شئون آنان خواهد بود، بلكه مالكيت همه كارها و اداره همهامور از آن خداست .
بنابراين ، چه در يوم الدين و چه در غير آن ، ملك و ملك مخصوص خداى سبحان است و احدىبا او شريك و سهيم نيست و چنين نيست كه در مقام ثبوت ، ملك يا ملك تقسيم و تقسيط شدهباشد، بلكه اين حديث تنها مربوط به مقام اثبات است ؛ يعنى امروز ما نمى دانيم كار بهدست كيست ، ولى در قيامت كه روز ظهور حق است : (ذلك اليوم الحق ) ⁽⁸⁰³⁾، معلوم خواهدشد كه كار به دست ديگرى بود و انسان گاهى به عنوان اعتماد به نفس خود رافريب مى داد و گاهى به عنوان تشكر از مخلوق به ديگران پناهنده مى شد، ولىفردا مى فهمد كه كار تنها به دست خدا بوده و هست وعلل و اسباب ظاهرى همه از شئون فاعليت خداى سبحان است . ما تنها اواسط سلسله را مىبينيم و از آغاز آن غافليم .از اين رو خود يا ديگران رافاعل مى پنداريم و براى آن كه به اعتماد به غير خدا رنگ دينى بدهيم به عنوان اين كهبى تشكر از مخلوق نمى توان شاكر خالق ⁽⁸⁰⁴⁾ بود از ديگران تشكر مى كنيم .
بر اين اساس ، يومئذ در (و الاءمر يومئذ لله )، ظرف انكشاف حق است ، نه ظرفاختصاص يا مالكيت و اين آيه ناظر به مقام اثبات و كشف است ، نه ثبوت و تحقق و اينهمان مسلك توحيد افعالى است كه به مقتضاى آن ، انسان و هرفاعل ديگر درجه اى از درجات و شاءنى از شئون فاعليت خداى سبحان است ؛ آب و غذا كهبرطرف كننده تشنگى و گرسنگى است و آتش كه حرارت بخش و دارو كه شفابخش است ،همه از شئون فعلى و درجات فاعليت خداوند است و هيچ گونه استقلالى در تاءثير وفاعليت ندارد؛ زيرا كارها به آنها سپرده نشده است و فاعليت و مقامفعل حق تعالى امرى نامحدود است واز اين رو مى توان همه كارها و از جمله شفا را به اونسبت داد: ( و اذا مرضت فهو يشفين ) ⁽⁸⁰⁵⁾؛ زيرا خداى سبحان ، در مقامفعل ( و نه در مقام ذات ) با دارو به بيمار شفا مى دهد . انسان نيز در كارهاى خود درجهاى از درجات فاعليت خداى سبحان است . ⁽⁸⁰⁶⁾
پس در قيامت آشكار مى شود كه خداى سبحان فرمانرواى مطلق بوده ، هست و خواهد بود واين مطلب از آيات ديگرى نيز استفاده مى شود، مانند:
الف : يوم هم بارزون لا يخفى على الله منهم شى ء لمن الملك اليوم لله الواحد القهار ⁽⁸⁰⁷⁾ در آن روز سؤ ال مى شود كه ملك و سلطنت از آن كيست و اين بدان معنا نيستكه ديروز از آن ديگرى بوده است و پاسخ اين است كه فرمانروايى مخصوص خداى واحدقهار است .
ب : (فتعالى الله الملك الحق ) ⁽⁸⁰⁸⁾ . اين آيه كريمه خداوند را به طور مطلق ملك معرفى مى كند و بر اين اساس فرض ندارد كه او در دنيا ملك و نافذ الكلمه نباشد. او كه مالك ملك و سلطنت است ، گاه اين سلطنت را مى دهد و گاهى مى گيرد؛ مثلا انسان رامالك چشم و گوش مى كند: اءمن يملك السمع و الاءبصار ⁽⁸⁰⁹⁾ . مالك حقيقىچشم و گوش انسان ، خداى سبحان است و مالكيت انسان نسبت به اندام و جوارح خود بهاعطاى الهى است و در لحظه اى كه اراده كند آن را بستاند، ديگر اجازه بستن چشم گشودهرا نيز به انسان نخواهد داد و با اين كه ساده ترين كارها به ظاهر، همين بستن چشم است ،گروهى در هنگام احتضار از انجام اين عمل نيز عاجزند و با چشم باز مى ميرند .
بنابراين ، نفوذ و تسلط مطلق خدا در قيامت ظاهر مى شود، نه حادث ؛گرچه براى برخى انسانها امروز نيز اين حقيقت آشكار است . موحدكامل آنچه را ديگران پس از مرگ مى بينند، هم اكنون مشاهده مى كند. ادعيه امامان معصوم(عليهم السلام ) نشانه آن است كه آنان حقيقت (و الاءمر يومئذ لله ) را در دنيا مى ديدند واين اثر توحيد افعالى است . حضرت امام رضا (عليه السلام ) در سجده نماز به خداعرض ‍ مى كرد: در احسانهايى كه بر من روا داشتى نه خود نقش داشتم و نه ديگران ... وهر نيكى كه به من رسيد از جانب تو بود: لك الحمد ان اءطعتك و لا حجة لى ان عصيتك ولا صنع لى و لا لغيرى فى احسانك و لا عذر لى ان اءساءت ، ما اءصابنى من حسنة فمنكيا كريم اغفر لمن فى مشارق الاءرض و مغاربها من المؤ منين و المؤ منات ⁽⁸¹⁰⁾
ج : لله ملك السموات و الاءرض ⁽⁸¹¹⁾
آيات گذشته مالكيت و فرمانروايى خداى سبحان را به زبان اثبات بيان مى كرد .برخى از آيات نيز همين حقيقت را به لسان نفى بيان مى كند؛ مانند:
الف : و لم يكن له شريك فى الملك ⁽⁸¹²⁾ . اگر از آياتى همچون (لله ملكالسموات و الاءرض ) كه به لسان اثبات است ، انحصار ملك و ملك در خداى سبحان رااستفاده نكنيم ، از آياتى مانند و لم يكن له شريك فى الملك به خوبى استفاده مىشود .
ب : خداى سبحان درباره مؤ منان و موحدان راستين مى فرمايد: اينان كسانى هستند كه بههيچ نحو براى خدا شريك قائل نيستند يعبدوننى لا يشكرون بى شيئا ⁽⁸¹³⁾ وچون خدا هيچ شريكى در ملك ندارد، قهرا ملك و سلطنت و نفوذ تنها از آن اوست .
ج : خداى سبحان به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: بگو من مالكهيچ سود و زيانى براى خودم نيستم (چه رسد براى شما)، مگر آنچه را خداوند بخواهد: قل لا اءملك لنفسى ضرا و لا نفعا الا ما شاء الله ⁽⁸¹⁴⁾ اين آيه كه صريحتر ازآيات گذشته است به خوبى بر اختصاص مالكيت مطلق به خداى سبحان دلالت دارد.⁽⁸¹⁵⁾
د: قرآن كريم خطاب به بت پرستان مى فرمايد: اگر از غير خدا در نظام تكوين كارىساخته باشد چهارگونه قابل تصوير است :
يكم اين است كه مستقلا مالك ذره اى از ذرات جهان هستى باشد .
دوم اين كه با خدا در مالكيت چيزى شريك باشد .
سوم آن كه در تدبير امور، پشتيبان و دستيار خداوند باشد، نه مالك يا شريك .
چهارم آن كه به عنوان شفيع ، تنها حق تضرع داشته باشد و با شفاعت بتواند در عالمكارى انجام دهد . آنگاه سه فرض اول را محال و فرض چهارم را روا مى شمارد، آن هم بهاذن خداى سبحان و به وسيله كسانى چون پيامبران ،
اوليا و فرشتگان : قل ادعوا الذين زعمتم من دون الله لا يملكونمثقال ذرة فى السموات و لا فى الاءرض و ما لهم فيها من شرك و ما له منهم من ظهيرَ و لاتنفع الشفاعة عنده الا لمن اءذن له ⁽⁸¹⁶⁾؛ به بت پرستان بگو بتهايى را كه بهجاى خدا مى پرستيد بخوانيد كه اينان مالك هيچ ذره اى در آسمانها و زمين نيستند ( نفىفرض اول ) و در آسمان و زمين سهمى نيز براى خدايان شما نيست (نفى فرض دوم ) وهيچ يك از آلهه زمينى يا آسمانى شما پشتيبان خدا نيز نخواهد بود ( نفى فرض سوم ) .
پس غير خدا نه بالاستقلال نه بالاشتراك و نه بالمظاهرة مالك ذره اى نيست ؛ اما راه شفاعتبراى كسانى كه از جانب خداوند ماءذونند، گشوده است ؛ به اين معنا كه بر اثرابتهال و تضرع شفيع ، عدل الهى با رحمتش ضميمه و حساب انسانهابا شفع جفت شدن عدل و رحمت ، رسيدگى مى شود و گرنهتحمل عدل محض خداى سبحان دشوار است . از اين رو در دعا مى گوييم اللهم عاملنابفضلك و لا تعاملنا بعدلك ؛ بار خدايا با اسم حسنعدل و فضل با ما رفتار كن ، نه باعدل تنها . پس شفاعت و وساطت برخى موجودهاى جهان امكان به اذن خداى سبحانمحال نيست و خداى سبحان به پيامبران ، امامان و اوليايش چنين اذنى داده است ، نه بهبتهايى كه كارى از آنها ساخته نيست .
حاصل اين كه ، خدا هم در دنيا مالك است و هم در آخرت و در قيامت اين حقيقت ، كاملا آشكار مىشود و قيامت ظرف ظهور مالكيت خداست ، نه ظرف تملك او .
با توجه به آياتى كه تاكنون مطرح شد روشن مى شود كه معناى آيه كريمهفاليوم لا يملك بعضكم لبعض نفعا و لا ضرا ⁽⁸¹⁷⁾نيز اين هست كه شما تنها درقيامت نسبت به يكديگر مالك نفع و ضررى نيستيد و در دنيا مالك بوديد، بلكه بدينمعناست كه در قيامت ، حقيقت مالكيت مطلق خدا و نزاهت او از شريك در ملك ، بر همگان آشكارخواهد شد . گرچه در همين دنيا نيز اين حقيقت مسلم براى گوينده لو كشف الغطاء منازددت يقينا ⁽⁸¹⁸⁾ و شاگردان راستين او مكشوف و بى پرده است .
بنا بر آنچه بيان شد، سخن نارواى فرعون درباره فرمانروايى خود (اءليس لى ملكمصر ) ⁽⁸¹⁹⁾، نشانه آن است كه او رب العالمين را نشناخته بود و هر كس بگويد:امروز كار در اختيار ما و فردا به اختيار خداست ، انديشه اى فرعونى دارد، نهتوحيدى ؛ زيرا مالكيت خدا نسبت به امروز و فردا يكسان است و اين حقيقتى است كه در قيامتبر همگان آشكار خواهد شد و فهم آن در دنيا براى گروهى دشوار است ⁽⁸²⁰⁾ و باتحليل معلوم مى شود كه بسيارى از انديشه ها و عقايد انحرافى فرعونى است .
كسى كه خود را در شاءنى از شئون ، مالك يا ملك دانست ، او موحد نيست . موحد كسى استكه با خدا بيعت كند و بيعت بدين معناست كه جان ومال خود را به خدا بفروشد و آنگاه بگويد: لا اءملك لنفسى ضرا و لا نفعافروختنچيزى با مالك بودن آن پس از فروش سازگار نيست . همان گونه كه پس از فروشكالا، ديگر خود را مالك آن نمى دانيم ، پس از بيع و بيعت خويش با خدا نيز نبايد خود رامالك خويش بدانيم .
موحدى كه خود را مالك هيچ نفع و ضررى نمى داند، اگر در شئون هستى خود مانند چشم وگوش نيز بخواهد تصرف كند، بايد از مالك حقيقى اجازه بگيرد؛ زيرا آن فروخته و خودرا مالك نمى داند و گرنه چنين تصرفى در ملك غير و بدون اذن مالك خواهد بود . البتهتعبيرهاى بيع ، شراء، اجر و مانند آن در متون دينى ، تشويقىاست و گرنه ، ما نه بالاصاله مالك چيزى هستيم تا آن را به خدا بفروشيم و نه از اوطلبى داريم تا از او بستانيم و نه به سواد او كارى كرده ايم تا شايسته اجر و پاداشاز او باشيم .
تذكر: قيامت نه تنها ظرف ظهور مالكيت خداوند، بلكه ظرف ظهور همه اوصاف اوست ؛ چهاوصاف جمالى ، مانند ملك و چه اوصاف جلالى ، مانند قدوس . در قيامتآشكار مى شود كه خداى سبحان همواره قدوس ، سلام ، مؤ من ، مهيمن و ... بوده و هست .
خداى سبحان در قيامت هم در چهره اءرحم الراحمين ظهور مى كند و هم در چهره (اءشدالماقبين . البته معرفت اكتناهى همه اسماى حسناى الهى مقدور كسى نيست ، ليكناصل توحيد و نزاهت خداوند از هر گونه شريك ، در قيامت كاملا معلوم مى شود .
4 قيامت ، هم اكنون موجود است
در بحث تفسيرى گذشت كه قيامت هم اكنون موجود است . اين مدعا با براهين عقلى و شواهدنقلى قابل اثبات است كه به برخى از شواهد نقلى آن اشاره مى شود:
يكم : قرآن كريم از بى توجهى تبهكاران نسبت به معاد، به غفلت تعبير مىكند: لقد كنت فى غفلة من هذا فكشفنا عنك غطاءك فبصرك اليوم حديد ⁽⁸²¹⁾ .تبهكار را در محكمه عدل الهى حاضر كرده ، او را به قيامت و عذابش آگاه مى كنند و مىگويند: تو از اين حقيقت ، يعنى انقطاع اسباب و انساب و رجوع همه اشيا به مبداء قهار درقيامت ، غافل بودى . خود آنان مى گويند: يا ويلنا قد كنا فى غفلة من هذا ⁽⁸²²⁾غفلت در جايى است كه چيزى موجود باشد، اما مورد التفات نباشد و گرنه درباره معدوم ،تعبير غفلت درست نيست .
در جاى ديگر نيز مى فرمايد: يعلمون ظاهرا من الحيوة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون ⁽⁸²³⁾؛ دنياگرايان تنها به ظاهر كه حيات دنياست چشم دوخته اند و از باطن آن كهآخرت است غافلند .
دوم : آيه كريمه كلا لو تعلمون علم اليقينَ لترون الجحيمَ ثم لترونها عين اليقين ⁽⁸²⁴⁾ به صراحت بر مشاهده دوزخ براى صاحبان علم اليقين دلالت دارد و اين ناظر بهشهود در دنياست و گرنه پس از مرگ ، همه مردم آن را مشاهده مى كنند؛ چه در دنيا علماليقين دست يافته باشند يا نه .
حجابى كه مانع رسيدن به علم اليقين و شهود بهشت و دوزخ است همان حجاب گناه است واهل باطن كه از گناه مبرا هستند، جهنم و بهشت و نيز غوطه ور بودن تبهكاران در جهنم وتنعم بهشتيان در آغوش نعمتهاى بهشتى را هم اكنون مى بينند . همچنين آنان نجات جهنمى ازجهنم بر اثر توبه و آتش خوارى غاصبان مال يتيم را هم اكنون مى بينند ان الذينياءكلون اءموال اليتامى ظلما انما ياءكلون فى بطونهم نارا ⁽⁸²⁵⁾
سوم : رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در معراج بهشت و جهنم را از نزديك ديد وبه خوردنيها و نوشيدنيهاى هر يك از پرهيزكاران و تبهكاران آگاه شد . اگر بهشت وجهنم پيش از برچپده شدن نظام دنيا موجود نباشد، آن حضرت در معراج اين حقايق را مشاهدهنمى كرد . در برخى روايات عترت طاهرين (عليهم السلام ) نيز آمده است كه از ما نيستكسى كه منكر وجود فعلى بهشت و دوزخ باشد: ما اءولئك منا و لا نحن منهم ... ⁽⁸²⁶⁾
چهارم : حارثة بن مالك در جواب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه از اوپرسيدند: كيف اءصبحت ، عرض كرد: اءصبحت موقنا . آنگاه حضرتپرسيدند: علامت يقين تو چيست ؟ عرض كرد: ... گويااهل بهشت را مشاهده مى كنم كه از نعمتهاى الهى بهره مى برند ... و گويااهل جهنم را مى نگرم كه در آن معذبند و فرياد بر مى آورند . گويا اكنون صداى نعرهآتش در گوشهايم مى پيچيد ... پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نيز باتعبير عبد نور الله قلبه سخنان او را تاءييد و وى را دعا كرد . ⁽⁸²⁷⁾گرچه در تعبير حارثه كاءن آمده است ، نه اءن ، ولى بايد توجه داشتكه راجع به معدوم (كاءن ) نيز نمى توان گفت ؛ زيرا معدوم نه محققا مشهود است نه گويامشهود . ⁽⁸²⁸⁾
پنجم : برزخ كه عالمى بين دنيا و قيامت است ، قطعا بين دو امر موجود قرار دارد و اگرجهان سوم (قيامت ) معدوم بود و تنها دو عالم (دنيا و برزخ ) وجود داشت در اين صورتبرزخ حقيقتا برزخ نبود؛ زيرا بين دو عالم قرار نگرفته بود .
برزخ سرپلى است كه دنيا را به قيامت كبرا پيوند مى زند و حقيقت آن يا اثرى است ازامواج آتش جهنم و يا نسيمى از بوستانهاى بهشت . پس ‍ وجود فعلى برزخ بما هوبرزخ ، خود نشانى از وجود بالفعل قيامت است و بر اين اساس در بسيارى از آياتقرآن كريم ، سخن از اعداد و آماده سازى بهشت و جهنم است ؛ مانند و سارعواالى مغفرة من ربكم و جنة عرضها السموات و الاءرض اءعدت للمتقين ⁽⁸²⁹⁾، فاتقوا النار التى وقودها الناس و الحجارة ، اعدت للكافرين ⁽⁸³⁰⁾
تعبير آماده سازى ، ظهور در موجود بودن دارد و چون اعداد در قالبفعل ماضى بيان شده است و حمل آن بر مضارع به صورت مجاز و با اين توجيه كهمستقبل محقق الوقوع در حكم ماضى است ، قرينه خارجى ندارد، از آن بر مى آيد كه بهشت ودوزخ هم اكنون موجود است .
ششم : در حالات امام سجاد و امام صادق (عليهما السلام ) آمده است كه درحال تلاوت سوره حمد، بر اثر تكرار آيه كريمه (مالك يوم الدين ) بيهوش ‍ مى شدند .با انضمام اين مقدمه كه گاهى بعد از نماز مى فرمودند: آتش ‍ بزرگ مرا به خودمشغول كرده بود ⁽⁸³¹⁾ و اين حاكى از مشاهده (يوم الدين ) و نار الله الموقدةَالتى تطلع على الاءفئدة ⁽⁸³²⁾ است و گرنه لفظ و مفهوم را بيهوش نمى كند وهنر همين است كه انسان جهنم را هم اكنون ببيند، نه اين كه بر وجود قيامتدليل عقلى اقامه كند:

حاصل اين كه ، بهشت و دوزخ بالفعل موجود است ، ولى ما از نظر سير زمانى ، هنوز بهآن نرسيده ايم و نرسيدن ما دليل بر نبودن آن نيست . آنان كه زمين و زمان و گذشته وآينده را در نورديده اند، پيش از برچيده شدن نظام دنيا نيز قيامت را به خوبى مشاهده مىكنند و ما نيز به تدريج به طرف آن در حركت هستيم . تعبيرات قرآنى و روايى نيز اگرظهور در حدوث قيامت در آينده دارد، به اين معناست كه انسانها بعد به قيامت مى رسند، نهاين كه قيامت هم اكنون معدوم است و بعد يافت مى شود .
5 قيامت ، روز ظهور دين
خداى سبحان در دنيا ظواهر دين ، همانند لزوم اطاعت و پرهيز از معصيت را به انسانهانمايانده است ، ولى از اسرار دين ، تنها به بخش ناچيزى اشاره كرده است ؛ مانند اين كهغيبت را نان خورش سگهاى دوزخ معرفى كرده است : اياكم و الغيبة فانها ادام كلابالنار ⁽⁸³³⁾ و در قيامت حقيقت و باطن غيبت و ساير گناهان و بلكه همه حقيقت دين ، اعماز جزا و غير آن ، ظهور خواهد كرد؛ زيرا عنوان دين ، در موارد متعدد به معناى شريعت الهىو ملت كه جامع عقيده ، اخلاق و عمل است استعمال شده است .
از اين رو در قرآن كريم روز قيامت روز دين معرفى شده است ؛ مانند: و انالفجار لفى جحيمَ يصلونها يوم الدينَ و ما هم عنها بغائبينَ و ما اءدرئك ما يوم الدينَ ثم مااءدريك ما يوم الدينَ يوم لا تملك نفس لنفس شيئا و الاءمر يومئذ لله ⁽⁸³⁴⁾ (ان الدينلواقع ) ⁽⁸³⁵⁾، (يسئلون اءيان يوم الدين ) ⁽⁸³⁶⁾ . آيات مزبور وقوع دين (قيامت )را حتمى و واقعى معرفى مى كند و دين افزون بر جزا، حقايق فراوانى دارد، مانند توحيد،نبوت ، ولايت ، باطن انسانها و باطن تكليف و اسرار عبادت و در قيامت باطن همه اينمجموعه ظهور مى كند .
خداى سبحان درباره ظهور باطن قرآن در قيامت مى فرمايد: (يوم ياءتى تاءويله )⁽⁸³⁷⁾ و تاءويل قرآن همان حقيقت عينى و خارجى آن است . معارف گسترده قرآن كريم درقيامت به گونه اى ظهور مى كند كه زمينه اختلاف در هيچ امرى باقى نمى ماند . قهرابطلان همه مكاتب روشن مى شود و از ميان فتاواى مختلف ، فتواى حق و از ميان مكاتبگوناگون ، مكتب حق ظاهر مى گردد؛ چنانكه در آن روز جايى براى كفر و شرك نيز نمىماند؛ در دنيا ممكن است كسى در عين مراجعه به محكمه اسلامى ، ناراضى برگردد و امربر او مشتبه شود كه آيا قاضى به حق داورى كرده است يا نه ، ولى در قيامت همه حجابهازايل مى شود و واقعيت امر بر كسى مشتبه نمى شود .
ظهور همه معارف قرآن و همه ابعاد دين در قيامت همان است كه در قرآن كريم با تعبيرتوفيه دين مطرح شده است : يومئذ يوفيهم الله دينهم الحق و يعلمون اءنالله هو الحق المبين ⁽⁸³⁸⁾ .توفيق دين حق ، آشكار كردن همه اسرار درون دين برهمگان است . اگر دين تنها به معناى جزا بود درذيل اين آيه كريمه به جاى يعلمون اءن الله هو الحق المبين مى فرمود: و يعلموناءن الله هو القهار المنتقم ؛ يعنى در قيامت به قهر و انتقام خدا آگاه مى شوند . درقيامت انسانها مى فهمند كه خداوند، حق روشنى بود، ولى آن را نمى ديدند . گرچه حق دردنيا نيز روشن است ؛ زيرا خداى سبحان كه نور آسمانها و زمين است ؛ يعنى ظهور آسمانهاو زمين به اوست : (الله نور السموات و الاءرض ) ⁽⁸³⁹⁾، حجابى ندارد و حرمان ازشهود او بر اثر پرده اى است كه انسان بر خود آويخته است . ⁽⁸⁴⁰⁾ از اين رو قرآنكريم چشمهاى كافران جهنمى را در غطاء و حجاب مى داند: الذين كانت اءعينهم فى غطاءعن ذكرى ⁽⁸⁴¹⁾ و چشم باطن گروهى را كور معرفى مى كند: لا تعمى الاءبصارو لكن تعمى القلوب التى فى الصدور ⁽⁸⁴²⁾
يادآورى اين نكته قرآنى نيز در پايان اين بحث سودمند است كه اختلاف در دنيا پايانىندارد و حتى در زمان ظهور حضرت ولى عصر (سلام الله عليه ) نيز اختلاف هست ؛ زيراكفر، نفاق و يهوديت و مسيحيت ، گر چه خاموش و زير سلطه حكومت اسلامى است و يهوديانو مسيحيان جزيه مى پردازند، اما حضور و اقدام نيز دارند و سرانجام نيز حضرت مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشريف ) به دست مخالفان تبهكار به شهادت مى رسد .
بقاى يهوديان و مسيحيان تا روز قيامت از برخى آيات قرآن كريم استفاده مى شود: فاءغرينا بيهنم العداوة و البغضاء الى يوم القيمة ⁽⁸⁴³⁾ و اءلقينا بينهمالعداوة و البغضاء الى يوم القيمة ⁽⁸⁴⁴⁾ . بنابراين ، روز ظهور مصلحكل نيز روز ظهور كامل حق نيست ، بلكه تنها در صحنه قيامت است كه خداوند همه حقيقت دينرا توفيه مى كند؛ به گونه اى كه همگان حق را آشكارا مشاهده مى كنند .
بحث روايى
1 معناى دين و گستره مالكيت خدا
عن الصادق (عليه السلام ) ... (مالك يوم الدين )،قال : يوم الحساب ⁽⁸⁴⁵⁾
عن الرضا (عليه السلام ): (مالك يوم الدين ) اقرار له بالبعث و الحساب و المجازاة ⁽⁸⁴⁶⁾
(مالك يوم الدين ) ... و ايجاب ملك الآخرة له كايجاب ملك الدنيا ⁽⁸⁴⁷⁾