تفسير كاشانى حائرى
اثـر سـيـد حسين ( 1215 - 1285 ق ) فرزند رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى , از علما و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره مريم تا آخر قرآن است .
مـؤلـف هـنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى ( 468 - 548 ق ) را مشاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن استفاده مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد محمد كاشانى ( م 1353 ق ) در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة , 4/272; فوائد الرضوية , 157; الكرام البررة , 1/393.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن
اثر سيد صبغة اللّه ( ح 1218 - 1285 ق ) فرزند سيد جعفر بروجردى معروف به كشفى , از مفسران شيعه و حكيم متاله از برجستگان آل كشفى است ( - آل كشفى ). اين تفسير در سه مجلد بزرگ به عربى و به سبك كلامى با بهره از روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
جـلد اول داراى يك مقدمه سپس تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره يس و مجلد سوم از سوره الصافات تا سوره الناس .
مـنـابـع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 3/123, 8/100; شخصيت شيخ انصارى , 272; اعيان الشيعة , 7/373; الكرام البررة , 2/666; مفسران شيعة , 175; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 42.
آيات الولاية و تفسيرها
اثر سيد ميرزا ابوالقاسم ( م 1286 ق ) فرزند محمد نبى حسينى شريفى ذهبى شيرازى متخلص به راز معروف به ميرزا بابا شيرازى و راز شيرازى , از عرفاء و اقطاب سلسله ذهبيه .
ايـن تفسير به فارسى و درد و مجلد شامل هزار و يك آيه از قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است .
مؤلف در سيصد آيه به آراء بسيارى از مفسران .
اسـتـشـهاد و استناد نموده و بقيه را به حكم روايات با بهره گيرى از احاديث مرويه از ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل مى نمايد.
اين تفسير در سال 1323 ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 1/49; رياض العارفين , 436; ريحانه الادب , 5/184; طرائق الحقائق , 3/456; فـرهنگ سخنوران , 1/361; الكرام البررة , 1/68; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 9; مفسران شيعه , 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 1/247 - 250.
كشف الغطاء فى تفسير سورة هل اتى
اثـر سـيـد رجـبـعـلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى ( م 1286 ق ), از متكلمين شيعه در هندوستان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الدهر داده و در تدوين آن شيوه مبتكرانه اى را پيش گرفته است .
او ابـتـدا آيـات سـوره الدهر را به سبك كلامى تفسير و تاويل مى كند و سپس آن را با واقعه كربلا تطبيق داده است .
اين تفسير در نوع خود غريب و بى نظير است .
اين كتاب نخست در لاهور در 1266 ق به چاپ سنگى طبع گرديده و مجددا در 1285 ق تجديد طبع يافته است .
همين مؤلف تفسير ديگرى دارد به نام تفسير سر اكبر: در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن .
مـؤلـف اين اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الفجر داده و نيز همان شيوه تفسير كشف الـغـطـاء را به كار برده است و تفسير سوره الفجر را به سبك كلامى با شهادت حضرت ابى عبداللّه الحسين سيدالشهداء (ع ) تطبيق داده و در نوع خود بى نظير است .
اين تفسير در 1267 ق در لاهور چاپ سنگى گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة , 18/46; الكرام البررة , 536; كشف الحجب , 467; مفسران شيعه , 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/106.
تفسير كريم خان
اثـر حاج محمد كريم خان ( 1225 - 1288 ق ) فرزند ابراهيم خان كرمانى مؤسس مكتب ركنيه از شاخه هاى شيخيه ( - آل ابراهيمى ). تـفـسـيـر مورد بحث شامل رسائل و مجلدات چندگانه به زبان عربى و فارسى به شيوه كلامى و روائى و اسـتدلالى است و بخشى از علوم قرآنى و تفسير و تاويل آيات قرآن كريم را دربرمى گيرد كه بعضى از آن رساله ها و مجلدات عبارتند از: 1) اعجاز قرآن كريم , به زبان عربى , در يك مجلد.
مـؤلـف در ايـن اثـر خـود, مفصلا وجوه اعجاز قرآن را بيان نموده و اقوال متقدمين را در اين باب مطرح كرده است .
اين تفسير در 1354 ق طبع گرديده است .
2) تـفـسير سوره مباركه حجرات : در يك مجلد به زبان عربى شامل تفسير سوره حجرات است به شيوه ادبى , روائى و كلامى .
در 1381 ق در مجموعه تفسيرهاى وى طبع گرديده است .
3) تقويم اللسان , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى .
شـامـل عـلـوم مختلف قرآن داراى يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه كه مؤلف در مقدمه خويش اسـتـدلالـى مـفـصل در تحريف قرآن نموده سپس به علم قرائت و احوال حروف و مخارج و ساير مسائل مطروحه در علوم قرآنى پرداخته است .
اين رساله در 1354 ق در كرمان طبع گرديده است .
4) تفسير قرآن , در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل بعضى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن و بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرفكاوى كرده است .
و نيز بعضى از قراءآت قراء را شرح داده است .
كل اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
5) تـفسير بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى , نسخه اصل در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ است .
6) رساله موجز اعجاز قرآن به زبان عربى .
اين اثر در 1354 ق به طبع رسيده است .
7) تفسير آيه و ما ارسلنا من رسول و لا نبى در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
8) تفسير آيه ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
9) تفسير آيه يوم كان مقداره خمسين الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
در سال 1261 ق چاپ سنگى شده است .
10) تفسير آيه ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
اين اثر هم چاپ سنگى گرديده است .
مجموعه تفسيرهاى ياد شده و غيره از مؤلف به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) انجام گرفته است .
و نـيـز از جمله تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه شاهد آن از نيمه اول قرن سيزدهم هجرى به بعد بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه درگرفته است .
هـريـك از فـريـقين به قرآن كريم و آيات مورد نظر خويش و احاديث نبوى و روايات ائمه (ع ) در اثـبـات اعـتقادات خويش استناد نموده و در صدد دفاع از مكتب خود برآمده اند, مفسران شيخى مـسـائل مـورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى و برزخ و معراج و مقام امام (ع ) و نقش رابط فقهاء و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و غيره را با توسل به آيات و روايات مورد نظر خويش تفسير و تاويل مى كنند.
از تفسيرهاى موافق شيخيه تفسير غنائم العارفين و تفسير سيدكاظم رشتى , از تفسيرهاى مخالف شـيـخيه در اين قرن تفسير شهيد ثالث , تفسير مجمع المطالب و منتهى المرب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد.
منابع : الذريعة , 1/515; ريحانة الادب , 5/50; فهرست كتب مشايخ عظام , 360 - 487; المثر و الثار, 147; مكتب شيخى , 49.
الانوار القدسيه فى الفضائل الاحمدية
اثـر شـيـخ زيـن الـعابدين گلپايگانى ( 1218 - 1289 ق ) از علماى شيعه , از شاگردان شيخ على كاشف الغطاء, محمد حسن صاحب جواهر, و شيخ حسين اصفهانى صاحب فصول .
اين تفسير به آيه شريفه صلوات ( ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى ) اختصاص يافته كه شامل يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار و حجب و استار مى باشد.
آقابزرگ تهرانى آن را اثرى مبتكرانه مى شمارد.
نسخه اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاصل ميرزا مهدى معروف به آقازاده محفوظ است .
منابع : الذريعة , 437; الكرام البررة , 2/587; اعيان الشيعة , 7/164.
تفسير قارپوزآبادى قزوينى
اثر شيخ ملا على قزوينى قارپوزآبادى ( 1209 - 1290 ق ), از علماى قزوين .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف اين اثر را به تفسير سوره يس تا آخر قرآن اختصاص داده است .
پس از ذكر آيه با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجود است .
مـنـابـع : تـفـسير شيعه , 140; الذريعة 4/301; مفسران شيعه , 178; معجم الدراسات القرآنيه عند الـشـيعة الامامية , 94; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/359; فهرست مشاهير علماء زنجان , 82; المثر و الثار, 143.
احسن التفاسير
اثر مولى محمد جعفر ( م ح 1290 ق ) فرزند شيخ عبدالصاحب خشتى دوانى , از مفسران و فقهاى شيعه .
اين تفسير به فارسى و به شيوه روائى است .
مفسر در تفسير آيات قرآن كريم اكتفاء به نقل احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مى نمايد.
مؤلف اين اثر را در 1288 ق آغاز به تاليف كرده و تا پايان سوره فاتحه به اتمام رسانده است .
نـسـخه اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى در نجف اشرف نزد شيخ ابوالقاسم طهرانى در مدرسه صدر نجف مشاهده نموده است .
نسخه ديگرى از آن در كتابخانه شوشتريهاى نجف موجود است .
عبدالصاحب خشتى داراى اثر ديگرى در ترجمه است كه نام آن ترجمه قرآن مى باشد.
مـنابع : فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/2; الذريعة , 1/286; الكرام البررة , 1/261 - 262; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 12.
تفسير شاهرودى
اثـر مـلا مـحـمد على ( 1220 - 1293 ق ) فرزند ملا محمد كاظم خراسانى ( اصلا شاهرودى ), از علماى اماميه .
مؤلف بيش از پنجاه و دو عنوان كتاب از خود باقى گذاشته است از جمله در علوم قرآن .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه فرزندش شيخ احمد شاهرودى مؤلف ازالة الاوهام است .
منابع : اعيان الشيعة , 9/427; الذريعة , 4/277; تفسير شيعه , 140; مفسران شيعة , 180.
لغات القرآن الكبير
اثر ملا نظر على زنجانى حائرى ( 1203 - 1293 ق ), از علماى عصر خويش .
اين كتاب در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان از نظر لغوى و نحوى شرح نموده است .
مـلا نـظـر عـلى اثر ديگرى به نام لغات القرآن الصغير دارد كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف پـس از پايان تفسير لغات كبير مجدد كلمات غريب و آيات مشكل و متشابه قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و نيز اين دو تفسير از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة , 18/331; شخصيت شيخ انصارى , 318.
تفسير صالحى برغانى
اثـر مـيرزا عبدالوهاب صالحى ( م 1294 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى و متخلص به رضـوان , از ادبـا و مـتـكلمان و مفسران شيعه ( - برغانى صالحى , ميرزا عبدالوهاب ) تفسير مورد بحث در چند مجلد كوچك و بزرگ به زبان عربى و به شيوه فلسفى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود بعضى از سوره ها و آيات را كه مورد توجه او بوده - براى عنوان كردن مباحث عقلى و مسائل مورد مناقشه حاد آن روزگار مانند برزخ و روح و معاد جسمانى و روحانى و غيره - انـتـخاب نموده سپس با مشرب عرفانى خود و به سبك فلسفى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
تـفـسـيـرهاى بازمانده از وى عبارت است از سوره مباركه حمد, سوره توحيد, سوره واقعه , سوره يـس , سوره اعلى , سوره حديد, سوره الضحى , آية الكرسى , آيه نور, آيه مودة و آيه قل الروح من امر ربى .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
مـنـابـع : خـاطـرات مـمـتحن الدوله , 253; سيرة آل البرغانى ; مقدمه اى بر فقه شيعه , 92,248; مـسـتـدركـات اعـيـان الشيعة , 2/304; المثر و الثار, 163; الكرام البررة , 2/808; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/48.
تفسير طريحى
اثـر شيخ عبدالحسين ( 1235 - 1295 ق ) فرزند شيخ نعمت طريحى نجفى , از ادبا و علماى عصر خويش ( - آل طريحى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه ادبى و لغوى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد احفاد وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/451; الذريعة , 4/281; شخصيت شيخ انصارى , 280; شعراء الغرى , 5/157, الكرام البررة , 2/720, ماضى النجف و حاضرها, 2/445, معجم رجال الفكر, 289; تفسير شيعه , 140.
آيات الائمة
اثـر مـيـرزا عـلى نقلى ( م 1297 ق ) فرزند مولى رضا بن محمد امين همدانى حكيم , رياضى دان , متبحر در علوم غريبه و از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به فارسى و به نام تفسير آيات الائمة است .
مفسر آن را بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته و در 1274 ق از نگارش آن فراغت يافته است .
مـؤلـف ايـن اثر را به قواعد جفر و استخراج آيات قرآن كريم از طريق زبر و بينات در اثبات امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ائمه اطهار (ع ) آغاز نموده است .
و آن شامل يك مقدمه در شرح و بيان احاطه قرآن كريم به تمام علوم مى باشد.
سـپـس مـى گويد كه امامت ائمه اطهار (ع ) در قرآن كريم به طريق اشارات و رموز ياد شده ولى تصريح به امامت ائمه اثنى عشر نگشته است .
مـفـسر به زبان عربى و كتب عهدين قديم و جديد كاملا آشنائى و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از اين تفسير از كتاب تورات و كتاب زبور و صحيفه دانيال و ساير كتب و رسالات عهدين در اثبات امامت حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه اثنى عشر (ع ) استفاده كرده است .
و نيز عباراتى را به خط فارسى و زبان عبرى ذكر نموده است .
امروز نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله نسخه خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا محمد در تهران و نيز نسخه كتابخانه مركزى آستان قـدس رضوى ( شماره 6950 ) و نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ( شماره 1685 ) محفوظ مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعة , 1/40; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس , 13; فهرست كتابخانه مجلس , 5/2 - 4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 5.
اسرار التنزيل فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ مـوسى صالحى ( م 1298 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى , از علماى عصر قاجار.
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و استدلالى و نقل از تفسيرهاى متقدمين و تـفسيرهاى پدرش بحرالعرفان و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
منابع : مستدركات اعيان الشيعة , 2/304; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/51 - 52.
مشكاة المصابيح
اثـر شـيخ محمد مؤمن ( زنده در 1299 ق ) فرزند ابومحمد ميامى بسطامى , از حكما و متالهان و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر در يـك مجلد به زبان عربى و شيوه فلسفى شامل شرح آيه 35 سوره نور ( اللّه نور السموات و الارض مثل نوره كمشكوة فيها مصباح ) است .
اين تفسير را در يك مقدمه و ده مصابيح ترتيب داده است .
ايـن اثر مشحون از مباحث فلسفى و حكمى و كلامى است و در 1299 ق از تاليف اين كتاب فراغت يافته است .
ميامى اين تفسير را به اسم حاج ميرزا جواد آقا مجتهد تبريزى تاليف نموده و به او اهدا كرده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه ميرزا محمد حسين بن محمد جعفر پيشنماز خيابانى در تبريز است .
منابع : الذريعه , 21/61 - 62; معجم الدراسات القرآنية , 272.
خلاصة البيان فى حل مشكلات القرآن
اثر شيخ محمدتقى ( 1217 - 1299 ق ) فرزند حسين على هروى اصفهانى حائرى , از علماى شيعه و شاگردان صاحب جواهر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى و لغوى است .
مؤلف به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از آغاز قرآن تا انجام به تفسير كلمات و آيات مشكل و متشابه مى پردازد و در بعضى از موارد از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نيز بهره مى گيرد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اين تفسير را مشاهده نموده آن را ستوده است و در الذريعة مى نويسد تفسيرى نيكوست .
مـؤلـف آن اغلب مشكلات هر سوره را از الفاتحة تا الناس شرح نموده و مهارت و تبحر او در لغت و ادبيات كاملا نمايان است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بود كه اين كتابخانه متفرق گرديد و قسمتى از كتب خطى آن به كتابخانه حكيم منتقل گرديده است .
مـؤلـف تـفـسـيـر ديگرى دارد به نام تفسير هروى حائرى شامل چند رساله به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مـؤلف در اين اثر به تفسير بعضى از آيات قرآن كريم كه خود نظر داشت و يا از وى سؤال گرديده بود مى پردازد.
از جمله تفسير آية الكرسى , و تفسير آيه نهم سوره النجم ( ثم دنا فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى ). نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .
منابع : الذريعة , 4/328, 7/216; الكرام البررة , 1/212; معجم الدراسات القرآنية , 149; تفسير شيعه , 140; مفسران شيعه , 182.
خزائن القرآن
اثـر سـلـطـان الـقراء سيد محمود فرزند سيد محمد بن سيد مهدى بن عبدالفتاح علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ, قارى و از مفسران عصر قاجار.
ايـن تـفـسير به فارسى و به شيوه ادبى و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) نوشته شده است .
در اين تفسير هر آيه به جنبه ادبى و لغوى و قراءآت و نحو آن توجه داشته است .
مـفـسـر آثـار زيادى در فنون تفسير و تجويد از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است از جمله تجويد حل الجواهر به فارسى و تجويد جواهر القرآن به عربى و تجويد التحفة المحمدية كه همگى آنها به چاپ رسيده است .
منابع : الذريعة , 7/155; ريحانة الادب , 3/61; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/86.
قرن چهاردهم :
آيات الوصول الى علم الاصول
از سـيـد مـعـزالـديـن مـهـدى يـا مـحـمد مهدى ( 1222 - 1300 ق ) فرزند سيد حسن حسينى قزوينى حلى , از علما و فقهاى اماميه , از شاگردان شيخ مرتضى انصارى و ميرزاى شيرازى .
تفسير مورد بحث در نوع خود كم نظير است .
مـؤلف مطالب اصوليه از مباحث الفاظ و ادله عقليه را با آيات قرآن كريم تطبيق نموده و براى هر مطلبى به يكى از آيات قرآن مجيد استشهاد كرده است .
و نيز تفسير آيات قرآن را با علم اصول آميخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آل قزوينى در حله موجود است .
سيد معزالدين علاوه بر كتاب آيات المتوسمين در حكمت الهى تفسيرهاى زير را نيز تاليف نموده اسـت : 1) تـفسير سورة الاخلاص , در بيان و تفسير آيات سوره اخلاص كه با بهره گيرى از روايات ائمه معصومين (ع ) بحث و تاويل نموده است .
2) تفسير سورة القدر, به همان سبك و به شيوه كلامى آيات سوره را بحث كرده است .
3) تفسير سورة الفاتحة , با بهره از احاديث به تفسير آيات سوره پرداخته است .
منابع : احسن الوديعه , 1/85; الاعلام , 7/114; اعيان الشيعة , 10/145; الذريعة , 1/49; ريحانة الادب , 4/455; شـخـصـيـت شـيـخ انصارى , 314; فوائد الرضويه , 674; مصفى المقال فى مصنفى علم الـرجـال , 475; مـعـجـم رجـال الفكر و الادب فى النجف , 349; معجم المؤلفين , 13/26; معجم الـمـؤلفين العراقيين , كوركيس عواد, 3/247; مستدرك الوسائل , 3/400; هدية العارفين , 2/485; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/390; دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه , 5/265; مفسران شيعة , 176.
لؤلؤة البحرين
اثر شيخ محسن ( م ح 1300 ق ) فرزند شيخ محمد رفيع رشتى قزوينى متخلص به عاصى , از علما و فقهاى حوزه قزوين .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم مـى بـاشـد مـؤلـف اين اثر را به تفسير آية الكرسى و سورة القدر اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
اهداء كتاب به ناصرالدين شاه قاجار است .
نسخه عصر مؤلف نزد كاتب اين سطور در قزوين موجود مى باشد.
شـيـخ مـحـسن قزوينى تفسير ديگرى به نام مستطرفات المقال فى تفسير سورة الزلزال , در يك مـجـلد به زبان عربى و به شيوه كلامى و استدلالى دارد كه در آن سوره الزلزال را با رعايت نكات ادبى و فلسفى به درخواست عده اى از فضلا تاليف نموده است .
در مـقدمه آن مى گويد كه اين رساله بعد از 123 رساله تاليف شده او در 1267 ق در قريه ابراهيم آباد قزوين خاتمه يافته است .
نسخه اصل اين تفسير به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 2695 ) محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة , 18/378; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 7/241; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 254.
مفصل البيان فى علم القرآن
از شـيـخ مـلا آقا محمد ( 1225 - 1300 ق ) معروف به تهرانى ساوجبلاغى , حكيم متاله از علماى عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث ترجمه و شرح مفصل فارسى است در ده مجلد بر تفسير مجمع البيان لعلوم الـقـرآن ابـوعلى طبرسى ( م 548 ق ) كه مفسر هنگام ترجمه فارسى اضافاتى به آن الحاق نموده است .
وى در مـقـدمـه مـى گويد: در ثلث آخر عمر چنان ميل قلبى بهم رسانيدم كه اين كتاب مبارك مـيـمون را كه موسوم است به مجمع البيان در تفسير كلام ملك علام كه شيخ المشايخ طبرسى ( ره ) بـعـربى تفسير نموده بوده كه افصح و ابلغ تفاسير است از بابت نزول و نظم و قرائت و لغت و اعـراب و مـعـنـى جامع بود به لغت پارسى شرح نمايم بلكه بعضى كه عوام الناس اند از لغت عربى عـارى اند فى الجمله تمتعى بردارند به تاريخ 1294 از اول تا جزو شانزدهم آن را به قدرالقوة شرح پـارسـى نـوشـتـم و از سوره يس تا خاتمه قل اعوذ برب الناس اميد از حضرت و اين كتاب موسوم نمودم به مفصل البيان فى علم القرآن تم فى غرة شهر جمادى الثانى سنه 1294.
سـه مـجلد اصل به خط مؤلف از مخطوطات اهدائى آقاى مشكاة به دانشگاه تهران به شماره 39 و 40 و 41 موجود است .
منابع : الذريعة , 21/370; فهرست اهدائى مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران , 1/219; طبقات اعلام الـشـيـعـة , 1/151; مـعجم الدراسات القرآنيه , 284; معجم المؤلفين , 2/303; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/60.
تفسير بهائى
اثر مولوى بهاءالدين هندى ( زنده ح 1301 ق ), از علماى شيعه در هندوستان .
تـفـسـير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و عربى به شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت سوره الناس .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه و ترجمه فارسى به سبك كلامى و استدلالى و با بهره از روايات و احـاديـث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد و مجلد اول كه شامل تفسير نـصـف قـرآن است در حاشيه مجلد اول تفسير لوامع التنزيل به سال 1301 ق در هندوستان طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 4/265; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه , 80.
توشيح التفسير فى قواعد التفسير و التاويل
اثـر مـيرزا محمد ( 1234 - 1302 ق ) فرزند سليمان معروف به تنكابنى و صاحب قصص العلماء, از علماى مطلع اماميه ( - تنكابنى ميرزا محمد ). تفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد غرض از تاليف اين تفسير نگاشتن تفسير خالى نبود و مى خواهم اثبات نمايم علم حاصل از سخنان بارى تعالى كه در قرآن كريم آمده است يك معجزه از معجزات خاتم الانبياء محمد (ص ) مى باشد لذا مجلد اول را اختصاص دادم به قواعد تفسير.
و مجلد دوم : شامل تفسير سوره الحمد و سى آيه از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير در چاپخانه سيدالشهداء (ع ) به سال 1411 ق در قم طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى مـجموعه اى از مجلدات و رسائل متعدد در تفسير و علوم قرآن كريم است از جمله آنـهـا: تـفـسـير تنكابنى در هشتاد هزار بيت كه شامل بخشى از قرآن است , و تفسير آيه الامانة : انا عـرضنا الامانة على السماوات ; آيه 72 از سوره الاحزاب , آيه 90 سوره آل عمران : ان اول بيت وضع لـلـنـاس ; آيـه 16 سوره آل عمران : شهداللّه انه لا اله الا هو و الملائكة ; تفسير سوره الاعلى ; سوره الـضـحـى در هزار بيت ; سوره الفيل در هزار بيت , و سه تفسير بر سوره القدر: يكى در هزار بيت و دومـى مـفصلا در دو هزار بيت و سوم در سه هزار بيت , كه به نام فرهاد ميرزا معتمدالدوله تاليف نموده است ; تفسير سوره النصر در هزار بيت و غيره .
مـنابع : الذريعة , 4 / تحت عناوين فوق ; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 434; معجم رجال الفكر, 93; هدية العارفين , 2/392.
الرق المنشور و لوامع الظهور فى تفسير آية النور
اثـر سـيـد حـسين ( م 1307 ق ) فرزند سيد مرتضى طباطبائى يزدى , از متكلمين شيعه و خطباء بلندآوازه در كشورهاى اسلامى از هندوستان و ايران و عراق .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى شامل آية النور.
مـؤلف در اين اثر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه نور پرداخته و آن را بر هيجده لمعة ترتيب داده است .
اين كتاب در 1300 ق در تبريز طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 11/246, 4/334, 18/368; معجم الدراسات القرآنيه , 169; نقباء البشر, 2/656.
تفسير اصفهانى
از شـيـخ مـحمد حسين ( 1266 - 1308 ق ) فرزند شيخ محمد باقر ايوانكيفى اصفهانى , از علماء و مدرسين حوزه نجف اشرف .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبانن عربى و شيوه حكمى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز قرآن سوره الحمد لغايت آيه 23 سوره بقره مى باشد.
مـؤلـف بـا مـشـرب حـكمى و اصولى و بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه و طبقات اعلام الشيعه در وصف اين تفسير مى نويسد مشحون به تحقيقات است چنانچه به اتمام مى رسيد جامع علوم قرآن بود.
ايـن تـفسير با مقدمه برادرش حاج آقا نوراللّه ابتدا در 1313 ق و سپس در 1317 ق در تهران طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة , 4/271; معجم رجال الفكر, 36; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/706; نقباء البشر, 2/539.
| | | |
تفسير كاشانى حائرى
اثـر سـيـد حسين ( 1215 - 1285 ق ) فرزند رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى , از علما و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره مريم تا آخر قرآن است .
مـؤلـف هـنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى ( 468 - 548 ق ) را مشاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن استفاده مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد محمد كاشانى ( م 1353 ق ) در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة , 4/272; فوائد الرضوية , 157; الكرام البررة , 1/393.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن
اثر سيد صبغة اللّه ( ح 1218 - 1285 ق ) فرزند سيد جعفر بروجردى معروف به كشفى , از مفسران شيعه و حكيم متاله از برجستگان آل كشفى است ( - آل كشفى ). اين تفسير در سه مجلد بزرگ به عربى و به سبك كلامى با بهره از روايات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
جـلد اول داراى يك مقدمه سپس تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره يس و مجلد سوم از سوره الصافات تا سوره الناس .
مـنـابـع : الذريعة الى تصانيف الشيعة , 3/123, 8/100; شخصيت شيخ انصارى , 272; اعيان الشيعة , 7/373; الكرام البررة , 2/666; مفسران شيعة , 175; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 42.
آيات الولاية و تفسيرها
اثر سيد ميرزا ابوالقاسم ( م 1286 ق ) فرزند محمد نبى حسينى شريفى ذهبى شيرازى متخلص به راز معروف به ميرزا بابا شيرازى و راز شيرازى , از عرفاء و اقطاب سلسله ذهبيه .
ايـن تفسير به فارسى و درد و مجلد شامل هزار و يك آيه از قرآن كريم است كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است .
مؤلف در سيصد آيه به آراء بسيارى از مفسران .
اسـتـشـهاد و استناد نموده و بقيه را به حكم روايات با بهره گيرى از احاديث مرويه از ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل مى نمايد.
اين تفسير در سال 1323 ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : الـذريـعة , 1/49; رياض العارفين , 436; ريحانه الادب , 5/184; طرائق الحقائق , 3/456; فـرهنگ سخنوران , 1/361; الكرام البررة , 1/68; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 9; مفسران شيعه , 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 1/247 - 250.
كشف الغطاء فى تفسير سورة هل اتى
اثـر سـيـد رجـبـعـلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى ( م 1286 ق ), از متكلمين شيعه در هندوستان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الدهر داده و در تدوين آن شيوه مبتكرانه اى را پيش گرفته است .
او ابـتـدا آيـات سـوره الدهر را به سبك كلامى تفسير و تاويل مى كند و سپس آن را با واقعه كربلا تطبيق داده است .
اين تفسير در نوع خود غريب و بى نظير است .
اين كتاب نخست در لاهور در 1266 ق به چاپ سنگى طبع گرديده و مجددا در 1285 ق تجديد طبع يافته است .
همين مؤلف تفسير ديگرى دارد به نام تفسير سر اكبر: در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن .
مـؤلـف اين اثر خود را اختصاص به تفسير و تاويل سوره الفجر داده و نيز همان شيوه تفسير كشف الـغـطـاء را به كار برده است و تفسير سوره الفجر را به سبك كلامى با شهادت حضرت ابى عبداللّه الحسين سيدالشهداء (ع ) تطبيق داده و در نوع خود بى نظير است .
اين تفسير در 1267 ق در لاهور چاپ سنگى گرديده است .
مـنـابـع : الـذريعة , 18/46; الكرام البررة , 536; كشف الحجب , 467; مفسران شيعه , 176; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/106.
تفسير كريم خان
اثـر حاج محمد كريم خان ( 1225 - 1288 ق ) فرزند ابراهيم خان كرمانى مؤسس مكتب ركنيه از شاخه هاى شيخيه ( - آل ابراهيمى ). تـفـسـيـر مورد بحث شامل رسائل و مجلدات چندگانه به زبان عربى و فارسى به شيوه كلامى و روائى و اسـتدلالى است و بخشى از علوم قرآنى و تفسير و تاويل آيات قرآن كريم را دربرمى گيرد كه بعضى از آن رساله ها و مجلدات عبارتند از: 1) اعجاز قرآن كريم , به زبان عربى , در يك مجلد.
مـؤلـف در ايـن اثـر خـود, مفصلا وجوه اعجاز قرآن را بيان نموده و اقوال متقدمين را در اين باب مطرح كرده است .
اين تفسير در 1354 ق طبع گرديده است .
2) تـفـسير سوره مباركه حجرات : در يك مجلد به زبان عربى شامل تفسير سوره حجرات است به شيوه ادبى , روائى و كلامى .
در 1381 ق در مجموعه تفسيرهاى وى طبع گرديده است .
3) تقويم اللسان , در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى .
شـامـل عـلـوم مختلف قرآن داراى يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه كه مؤلف در مقدمه خويش اسـتـدلالـى مـفـصل در تحريف قرآن نموده سپس به علم قرائت و احوال حروف و مخارج و ساير مسائل مطروحه در علوم قرآنى پرداخته است .
اين رساله در 1354 ق در كرمان طبع گرديده است .
4) تفسير قرآن , در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل بعضى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن و بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرفكاوى كرده است .
و نيز بعضى از قراءآت قراء را شرح داده است .
كل اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
5) تـفسير بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى , نسخه اصل در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ است .
6) رساله موجز اعجاز قرآن به زبان عربى .
اين اثر در 1354 ق به طبع رسيده است .
7) تفسير آيه و ما ارسلنا من رسول و لا نبى در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
8) تفسير آيه ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها در يك مجلد به زبان فارسى .
اين اثر در 1386 ق طبع گرديده است .
9) تفسير آيه يوم كان مقداره خمسين الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
در سال 1261 ق چاپ سنگى شده است .
10) تفسير آيه ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة در يك مجلد به زبان عربى .
اين اثر هم چاپ سنگى گرديده است .
مجموعه تفسيرهاى ياد شده و غيره از مؤلف به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) انجام گرفته است .
و نـيـز از جمله تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه شاهد آن از نيمه اول قرن سيزدهم هجرى به بعد بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه درگرفته است .
هـريـك از فـريـقين به قرآن كريم و آيات مورد نظر خويش و احاديث نبوى و روايات ائمه (ع ) در اثـبـات اعـتقادات خويش استناد نموده و در صدد دفاع از مكتب خود برآمده اند, مفسران شيخى مـسـائل مـورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى و برزخ و معراج و مقام امام (ع ) و نقش رابط فقهاء و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و غيره را با توسل به آيات و روايات مورد نظر خويش تفسير و تاويل مى كنند.
از تفسيرهاى موافق شيخيه تفسير غنائم العارفين و تفسير سيدكاظم رشتى , از تفسيرهاى مخالف شـيـخيه در اين قرن تفسير شهيد ثالث , تفسير مجمع المطالب و منتهى المرب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد.
منابع : الذريعة , 1/515; ريحانة الادب , 5/50; فهرست كتب مشايخ عظام , 360 - 487; المثر و الثار, 147; مكتب شيخى , 49.
الانوار القدسيه فى الفضائل الاحمدية
اثـر شـيـخ زيـن الـعابدين گلپايگانى ( 1218 - 1289 ق ) از علماى شيعه , از شاگردان شيخ على كاشف الغطاء, محمد حسن صاحب جواهر, و شيخ حسين اصفهانى صاحب فصول .
اين تفسير به آيه شريفه صلوات ( ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى ) اختصاص يافته كه شامل يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار و حجب و استار مى باشد.
آقابزرگ تهرانى آن را اثرى مبتكرانه مى شمارد.
نسخه اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاصل ميرزا مهدى معروف به آقازاده محفوظ است .
منابع : الذريعة , 437; الكرام البررة , 2/587; اعيان الشيعة , 7/164.
تفسير قارپوزآبادى قزوينى
اثر شيخ ملا على قزوينى قارپوزآبادى ( 1209 - 1290 ق ), از علماى قزوين .
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف اين اثر را به تفسير سوره يس تا آخر قرآن اختصاص داده است .
پس از ذكر آيه با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجود است .
مـنـابـع : تـفـسير شيعه , 140; الذريعة 4/301; مفسران شيعه , 178; معجم الدراسات القرآنيه عند الـشـيعة الامامية , 94; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/359; فهرست مشاهير علماء زنجان , 82; المثر و الثار, 143.
احسن التفاسير
اثر مولى محمد جعفر ( م ح 1290 ق ) فرزند شيخ عبدالصاحب خشتى دوانى , از مفسران و فقهاى شيعه .
اين تفسير به فارسى و به شيوه روائى است .
مفسر در تفسير آيات قرآن كريم اكتفاء به نقل احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مى نمايد.
مؤلف اين اثر را در 1288 ق آغاز به تاليف كرده و تا پايان سوره فاتحه به اتمام رسانده است .
نـسـخه اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى در نجف اشرف نزد شيخ ابوالقاسم طهرانى در مدرسه صدر نجف مشاهده نموده است .
نسخه ديگرى از آن در كتابخانه شوشتريهاى نجف موجود است .
عبدالصاحب خشتى داراى اثر ديگرى در ترجمه است كه نام آن ترجمه قرآن مى باشد.
مـنابع : فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/2; الذريعة , 1/286; الكرام البررة , 1/261 - 262; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 12.
تفسير شاهرودى
اثـر مـلا مـحـمد على ( 1220 - 1293 ق ) فرزند ملا محمد كاظم خراسانى ( اصلا شاهرودى ), از علماى اماميه .
مؤلف بيش از پنجاه و دو عنوان كتاب از خود باقى گذاشته است از جمله در علوم قرآن .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه فرزندش شيخ احمد شاهرودى مؤلف ازالة الاوهام است .
منابع : اعيان الشيعة , 9/427; الذريعة , 4/277; تفسير شيعه , 140; مفسران شيعة , 180.
لغات القرآن الكبير
اثر ملا نظر على زنجانى حائرى ( 1203 - 1293 ق ), از علماى عصر خويش .
اين كتاب در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان از نظر لغوى و نحوى شرح نموده است .
مـلا نـظـر عـلى اثر ديگرى به نام لغات القرآن الصغير دارد كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف پـس از پايان تفسير لغات كبير مجدد كلمات غريب و آيات مشكل و متشابه قرآن مجيد را نظما تفسير نموده و نيز اين دو تفسير از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود است .
منابع : الذريعة , 18/331; شخصيت شيخ انصارى , 318.
تفسير صالحى برغانى
اثـر مـيرزا عبدالوهاب صالحى ( م 1294 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى و متخلص به رضـوان , از ادبـا و مـتـكلمان و مفسران شيعه ( - برغانى صالحى , ميرزا عبدالوهاب ) تفسير مورد بحث در چند مجلد كوچك و بزرگ به زبان عربى و به شيوه فلسفى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود بعضى از سوره ها و آيات را كه مورد توجه او بوده - براى عنوان كردن مباحث عقلى و مسائل مورد مناقشه حاد آن روزگار مانند برزخ و روح و معاد جسمانى و روحانى و غيره - انـتـخاب نموده سپس با مشرب عرفانى خود و به سبك فلسفى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
تـفـسـيـرهاى بازمانده از وى عبارت است از سوره مباركه حمد, سوره توحيد, سوره واقعه , سوره يـس , سوره اعلى , سوره حديد, سوره الضحى , آية الكرسى , آيه نور, آيه مودة و آيه قل الروح من امر ربى .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
مـنـابـع : خـاطـرات مـمـتحن الدوله , 253; سيرة آل البرغانى ; مقدمه اى بر فقه شيعه , 92,248; مـسـتـدركـات اعـيـان الشيعة , 2/304; المثر و الثار, 163; الكرام البررة , 2/808; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/48.
تفسير طريحى
اثـر شيخ عبدالحسين ( 1235 - 1295 ق ) فرزند شيخ نعمت طريحى نجفى , از ادبا و علماى عصر خويش ( - آل طريحى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه ادبى و لغوى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد احفاد وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/451; الذريعة , 4/281; شخصيت شيخ انصارى , 280; شعراء الغرى , 5/157, الكرام البررة , 2/720, ماضى النجف و حاضرها, 2/445, معجم رجال الفكر, 289; تفسير شيعه , 140.
آيات الائمة
اثـر مـيـرزا عـلى نقلى ( م 1297 ق ) فرزند مولى رضا بن محمد امين همدانى حكيم , رياضى دان , متبحر در علوم غريبه و از علماى عصر خويش .
اين تفسير در يك مجلد بزرگ به فارسى و به نام تفسير آيات الائمة است .
مفسر آن را بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته و در 1274 ق از نگارش آن فراغت يافته است .
مـؤلـف ايـن اثر را به قواعد جفر و استخراج آيات قرآن كريم از طريق زبر و بينات در اثبات امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ائمه اطهار (ع ) آغاز نموده است .
و آن شامل يك مقدمه در شرح و بيان احاطه قرآن كريم به تمام علوم مى باشد.
سـپـس مـى گويد كه امامت ائمه اطهار (ع ) در قرآن كريم به طريق اشارات و رموز ياد شده ولى تصريح به امامت ائمه اثنى عشر نگشته است .
مـفـسر به زبان عربى و كتب عهدين قديم و جديد كاملا آشنائى و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از اين تفسير از كتاب تورات و كتاب زبور و صحيفه دانيال و ساير كتب و رسالات عهدين در اثبات امامت حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و ائمه اثنى عشر (ع ) استفاده كرده است .
و نيز عباراتى را به خط فارسى و زبان عبرى ذكر نموده است .
امروز نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله نسخه خط مؤلف نزد حفيد وى ميرزا محمد در تهران و نيز نسخه كتابخانه مركزى آستان قـدس رضوى ( شماره 6950 ) و نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ( شماره 1685 ) محفوظ مى باشد.
مـنـابـع : الـذريعة , 1/40; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس , 13; فهرست كتابخانه مجلس , 5/2 - 4; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 5.
اسرار التنزيل فى تفسير القرآن
اثـر شـيـخ مـوسى صالحى ( م 1298 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى , از علماى عصر قاجار.
اين تفسير در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و استدلالى و نقل از تفسيرهاى متقدمين و تـفسيرهاى پدرش بحرالعرفان و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است .
منابع : مستدركات اعيان الشيعة , 2/304; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/51 - 52.
مشكاة المصابيح
اثـر شـيخ محمد مؤمن ( زنده در 1299 ق ) فرزند ابومحمد ميامى بسطامى , از حكما و متالهان و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـيـر در يـك مجلد به زبان عربى و شيوه فلسفى شامل شرح آيه 35 سوره نور ( اللّه نور السموات و الارض مثل نوره كمشكوة فيها مصباح ) است .
اين تفسير را در يك مقدمه و ده مصابيح ترتيب داده است .
ايـن اثر مشحون از مباحث فلسفى و حكمى و كلامى است و در 1299 ق از تاليف اين كتاب فراغت يافته است .
ميامى اين تفسير را به اسم حاج ميرزا جواد آقا مجتهد تبريزى تاليف نموده و به او اهدا كرده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه ميرزا محمد حسين بن محمد جعفر پيشنماز خيابانى در تبريز است .
منابع : الذريعه , 21/61 - 62; معجم الدراسات القرآنية , 272.
خلاصة البيان فى حل مشكلات القرآن
اثر شيخ محمدتقى ( 1217 - 1299 ق ) فرزند حسين على هروى اصفهانى حائرى , از علماى شيعه و شاگردان صاحب جواهر.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى و لغوى است .
مؤلف به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از آغاز قرآن تا انجام به تفسير كلمات و آيات مشكل و متشابه مى پردازد و در بعضى از موارد از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نيز بهره مى گيرد.
شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اين تفسير را مشاهده نموده آن را ستوده است و در الذريعة مى نويسد تفسيرى نيكوست .
مـؤلـف آن اغلب مشكلات هر سوره را از الفاتحة تا الناس شرح نموده و مهارت و تبحر او در لغت و ادبيات كاملا نمايان است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف بود كه اين كتابخانه متفرق گرديد و قسمتى از كتب خطى آن به كتابخانه حكيم منتقل گرديده است .
مـؤلـف تـفـسـيـر ديگرى دارد به نام تفسير هروى حائرى شامل چند رساله به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مـؤلف در اين اثر به تفسير بعضى از آيات قرآن كريم كه خود نظر داشت و يا از وى سؤال گرديده بود مى پردازد.
از جمله تفسير آية الكرسى , و تفسير آيه نهم سوره النجم ( ثم دنا فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى ). نسخه هاى آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .
منابع : الذريعة , 4/328, 7/216; الكرام البررة , 1/212; معجم الدراسات القرآنية , 149; تفسير شيعه , 140; مفسران شيعه , 182.
خزائن القرآن
اثـر سـلـطـان الـقراء سيد محمود فرزند سيد محمد بن سيد مهدى بن عبدالفتاح علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ, قارى و از مفسران عصر قاجار.
ايـن تـفـسير به فارسى و به شيوه ادبى و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) نوشته شده است .
در اين تفسير هر آيه به جنبه ادبى و لغوى و قراءآت و نحو آن توجه داشته است .
مـفـسـر آثـار زيادى در فنون تفسير و تجويد از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است از جمله تجويد حل الجواهر به فارسى و تجويد جواهر القرآن به عربى و تجويد التحفة المحمدية كه همگى آنها به چاپ رسيده است .
منابع : الذريعة , 7/155; ريحانة الادب , 3/61; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/86.
قرن چهاردهم :
آيات الوصول الى علم الاصول
از سـيـد مـعـزالـديـن مـهـدى يـا مـحـمد مهدى ( 1222 - 1300 ق ) فرزند سيد حسن حسينى قزوينى حلى , از علما و فقهاى اماميه , از شاگردان شيخ مرتضى انصارى و ميرزاى شيرازى .
تفسير مورد بحث در نوع خود كم نظير است .
مـؤلف مطالب اصوليه از مباحث الفاظ و ادله عقليه را با آيات قرآن كريم تطبيق نموده و براى هر مطلبى به يكى از آيات قرآن مجيد استشهاد كرده است .
و نيز تفسير آيات قرآن را با علم اصول آميخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه آل قزوينى در حله موجود است .
سيد معزالدين علاوه بر كتاب آيات المتوسمين در حكمت الهى تفسيرهاى زير را نيز تاليف نموده اسـت : 1) تـفسير سورة الاخلاص , در بيان و تفسير آيات سوره اخلاص كه با بهره گيرى از روايات ائمه معصومين (ع ) بحث و تاويل نموده است .
2) تفسير سورة القدر, به همان سبك و به شيوه كلامى آيات سوره را بحث كرده است .
3) تفسير سورة الفاتحة , با بهره از احاديث به تفسير آيات سوره پرداخته است .
منابع : احسن الوديعه , 1/85; الاعلام , 7/114; اعيان الشيعة , 10/145; الذريعة , 1/49; ريحانة الادب , 4/455; شـخـصـيـت شـيـخ انصارى , 314; فوائد الرضويه , 674; مصفى المقال فى مصنفى علم الـرجـال , 475; مـعـجـم رجـال الفكر و الادب فى النجف , 349; معجم المؤلفين , 13/26; معجم الـمـؤلفين العراقيين , كوركيس عواد, 3/247; مستدرك الوسائل , 3/400; هدية العارفين , 2/485; مـؤلـفـين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/390; دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه , 5/265; مفسران شيعة , 176.
لؤلؤة البحرين
اثر شيخ محسن ( م ح 1300 ق ) فرزند شيخ محمد رفيع رشتى قزوينى متخلص به عاصى , از علما و فقهاى حوزه قزوين .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم مـى بـاشـد مـؤلـف اين اثر را به تفسير آية الكرسى و سورة القدر اختصاص داده و با بهره گيرى از روايات و احاديث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
اهداء كتاب به ناصرالدين شاه قاجار است .
نسخه عصر مؤلف نزد كاتب اين سطور در قزوين موجود مى باشد.
شـيـخ مـحـسن قزوينى تفسير ديگرى به نام مستطرفات المقال فى تفسير سورة الزلزال , در يك مـجـلد به زبان عربى و به شيوه كلامى و استدلالى دارد كه در آن سوره الزلزال را با رعايت نكات ادبى و فلسفى به درخواست عده اى از فضلا تاليف نموده است .
در مـقدمه آن مى گويد كه اين رساله بعد از 123 رساله تاليف شده او در 1267 ق در قريه ابراهيم آباد قزوين خاتمه يافته است .
نسخه اصل اين تفسير به خط مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 2695 ) محفوظ است .
مـنـابـع : الذريعة , 18/378; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 7/241; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 254.
مفصل البيان فى علم القرآن
از شـيـخ مـلا آقا محمد ( 1225 - 1300 ق ) معروف به تهرانى ساوجبلاغى , حكيم متاله از علماى عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث ترجمه و شرح مفصل فارسى است در ده مجلد بر تفسير مجمع البيان لعلوم الـقـرآن ابـوعلى طبرسى ( م 548 ق ) كه مفسر هنگام ترجمه فارسى اضافاتى به آن الحاق نموده است .
وى در مـقـدمـه مـى گويد: در ثلث آخر عمر چنان ميل قلبى بهم رسانيدم كه اين كتاب مبارك مـيـمون را كه موسوم است به مجمع البيان در تفسير كلام ملك علام كه شيخ المشايخ طبرسى ( ره ) بـعـربى تفسير نموده بوده كه افصح و ابلغ تفاسير است از بابت نزول و نظم و قرائت و لغت و اعـراب و مـعـنـى جامع بود به لغت پارسى شرح نمايم بلكه بعضى كه عوام الناس اند از لغت عربى عـارى اند فى الجمله تمتعى بردارند به تاريخ 1294 از اول تا جزو شانزدهم آن را به قدرالقوة شرح پـارسـى نـوشـتـم و از سوره يس تا خاتمه قل اعوذ برب الناس اميد از حضرت و اين كتاب موسوم نمودم به مفصل البيان فى علم القرآن تم فى غرة شهر جمادى الثانى سنه 1294.
سـه مـجلد اصل به خط مؤلف از مخطوطات اهدائى آقاى مشكاة به دانشگاه تهران به شماره 39 و 40 و 41 موجود است .
منابع : الذريعة , 21/370; فهرست اهدائى مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران , 1/219; طبقات اعلام الـشـيـعـة , 1/151; مـعجم الدراسات القرآنيه , 284; معجم المؤلفين , 2/303; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/60.
تفسير بهائى
اثر مولوى بهاءالدين هندى ( زنده ح 1301 ق ), از علماى شيعه در هندوستان .
تـفـسـير مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و عربى به شيوه كلامى و روائى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت سوره الناس .
مـؤلف در اين اثر پس از ذكر آيه و ترجمه فارسى به سبك كلامى و استدلالى و با بهره از روايات و احـاديـث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسير و تاويل آيه مى پردازد و مجلد اول كه شامل تفسير نـصـف قـرآن است در حاشيه مجلد اول تفسير لوامع التنزيل به سال 1301 ق در هندوستان طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 4/265; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه , 80.
توشيح التفسير فى قواعد التفسير و التاويل
اثـر مـيرزا محمد ( 1234 - 1302 ق ) فرزند سليمان معروف به تنكابنى و صاحب قصص العلماء, از علماى مطلع اماميه ( - تنكابنى ميرزا محمد ). تفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم .
مؤلف در مقدمه خويش مى نويسد غرض از تاليف اين تفسير نگاشتن تفسير خالى نبود و مى خواهم اثبات نمايم علم حاصل از سخنان بارى تعالى كه در قرآن كريم آمده است يك معجزه از معجزات خاتم الانبياء محمد (ص ) مى باشد لذا مجلد اول را اختصاص دادم به قواعد تفسير.
و مجلد دوم : شامل تفسير سوره الحمد و سى آيه از سوره بقره مى باشد.
اين تفسير در چاپخانه سيدالشهداء (ع ) به سال 1411 ق در قم طبع گرديده است .
مـؤلـف داراى مـجموعه اى از مجلدات و رسائل متعدد در تفسير و علوم قرآن كريم است از جمله آنـهـا: تـفـسـير تنكابنى در هشتاد هزار بيت كه شامل بخشى از قرآن است , و تفسير آيه الامانة : انا عـرضنا الامانة على السماوات ; آيه 72 از سوره الاحزاب , آيه 90 سوره آل عمران : ان اول بيت وضع لـلـنـاس ; آيـه 16 سوره آل عمران : شهداللّه انه لا اله الا هو و الملائكة ; تفسير سوره الاعلى ; سوره الـضـحـى در هزار بيت ; سوره الفيل در هزار بيت , و سه تفسير بر سوره القدر: يكى در هزار بيت و دومـى مـفصلا در دو هزار بيت و سوم در سه هزار بيت , كه به نام فرهاد ميرزا معتمدالدوله تاليف نموده است ; تفسير سوره النصر در هزار بيت و غيره .
مـنابع : الذريعة , 4 / تحت عناوين فوق ; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 434; معجم رجال الفكر, 93; هدية العارفين , 2/392.
الرق المنشور و لوامع الظهور فى تفسير آية النور
اثـر سـيـد حـسين ( م 1307 ق ) فرزند سيد مرتضى طباطبائى يزدى , از متكلمين شيعه و خطباء بلندآوازه در كشورهاى اسلامى از هندوستان و ايران و عراق .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى شامل آية النور.
مـؤلف در اين اثر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل آيه نور پرداخته و آن را بر هيجده لمعة ترتيب داده است .
اين كتاب در 1300 ق در تبريز طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 11/246, 4/334, 18/368; معجم الدراسات القرآنيه , 169; نقباء البشر, 2/656.
تفسير اصفهانى
از شـيـخ مـحمد حسين ( 1266 - 1308 ق ) فرزند شيخ محمد باقر ايوانكيفى اصفهانى , از علماء و مدرسين حوزه نجف اشرف .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبانن عربى و شيوه حكمى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز قرآن سوره الحمد لغايت آيه 23 سوره بقره مى باشد.
مـؤلـف بـا مـشـرب حـكمى و اصولى و بهره از روايات ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعه و طبقات اعلام الشيعه در وصف اين تفسير مى نويسد مشحون به تحقيقات است چنانچه به اتمام مى رسيد جامع علوم قرآن بود.
ايـن تـفسير با مقدمه برادرش حاج آقا نوراللّه ابتدا در 1313 ق و سپس در 1317 ق در تهران طبع گرديده است .
مـنـابع : الذريعة , 4/271; معجم رجال الفكر, 36; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/706; نقباء البشر, 2/539.
| | | |
