جواهر الاسرار و ذخائر الانوار
اثـر سيد محمد على ( م ح 1110 ق ) فرزند سيد محمد شفيع حسينى علوى سبزوارى شيرازى , از علما و حكماى اماميه .
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربى شامل تمام قرآن از سوره حمد لغايت سوره ناس .
و آن شرح مزجى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
او نخست با حواشى بر تفسير انوارالتنزيل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است .
مجلد اول شامل سوره حمد و سوره بقره و داراى بيش از پنجاه هزار بيت مى باشد و در پايان مجلد اول بـحـث جـالب خود را در اثبات نبوة خاصه و امامت ائمه (ع ) از طريق زبر و بينات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (ع ) و غيره اختصاص داده است .
در هـنـگـام تـفسير آيات قرآن در بسيارى از موارد وارد مباحث فلسفى و رياضى و كلامى و حتى فقهى شده و در نوع خود كم نظير است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه سيد محمدباقر حفيد آية اللّه يزدى طباطبائى در نجف اشرف از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : الذريعة , 5/261; الكواكب المنتثرة , 531.
حواشى زبدة البيان
اثر سيد نعمت اللّه ( 1050 - 1112 ق ) فرزند سيد عبداللّه موسوى جزائرى , از علما و محدثين شيعه .
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است مؤلف در اين اثر خود به شـرح حـواشـى كتاب زبدة البيان تاليف مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) پرداخته است و اختصاص به آيات احكام دارد.
سـيد جزائرى با مشرب اخبارى خويش و بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به فقه قرآن و احكام آيات پرداخته است .
نـسخه اين تفسير از نظر حفيد مؤلف محقق معاصر سيد محمد جزائرى گذشته و در كتاب خود نابغه فقه و حديث , الشجرة النوريه از آن ذكر مى كند.
بـراى سـيد نعمت اللّه جزائرى دو تفسير ديگر نام برده اند, 1) العقود و المرجان , را در سه مجلد به زبان عربى و شيوه روائى در حواشى قرآن نگاشته است .
مـيـرزا عـبداللّه افندى در رياض العلما گويد كه آن در هفتاد هزار بيت ( فى حواشى القرآن على نسق عجيب ) مى باشد ولى نسخه اى از آن در دسترس نيست .
2) النور المبين فى قصص الانبياء و المرسلين , شامل يك مقدمه در اثبات عصمت انبياء و چند باب و فصل كه در هر باب به قصه يكى از انبياء اختصاص يافته است .
ايـن كـتـاب توسط سيد نورالدين جزائرى فرزند مؤلف به فارسى ترجمه شده و در 1355 ق براى اولين بار در نجف چاپ و در 1380 ق براى بار سوم تجديد طبع شده است .
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة , 67; الاعلام , 8/39; اعيان الشيعة , امل المل , 2/336; الذريعة , 12/21; تـلامـذة العلامة المجلسى , 139; اجازات الحديث , 297; رياض العلماء, 5/253; الكواكب المنتثره , 785; نابغه فقه و حديث , 34; مجله نشر دانش , سال پنجم شماره اول 1363, 3-13.
بديع البيان لمعانى القرآن
اثر شيخ حسينعلى ( م ح 1115 ق ) فرزند شيخ على خان زنگنه , از اعيان علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان فارسى شامل سوره فاتحه به شيوه كلامى و بهره از روايات و احـاديـث ائمـه اطـهـار (ع ) و با نقل بسيار از تفسيرهاى الكشاف , و انوارالتنزيل , و مجمع البيان و امثالهم مى باشد.
و هـنـگام تفسير ( انعمت عليهم ) به نعم ظاهريه و باطنيه مى پردازد, سپس مبسوطا در هيئت و نجوم و ساير منظومه شمسى بحث كرده كه تبحر او را در علوم رياضيات و نجوم مى رساند.
نـسـخـه اى از ايـن كتاب در كتابخانه ملك تهران ( شماره 176 ) و احتمالا نسخه كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى در قم ( شماره 1628 ) كه آغاز آن افتاده است موجود مى باشد.
مـنـابع : الذريعة , مستدركات , 26/91; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/8; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم , 5/31; الكواكب المنتثرة , 211.
تفسير المبين
اثـر نـورالـدين محمد ( زنده در 1115 ق ) فرزند شاه مرتضى بن محمد مؤمن بن مرتضى كاشانى , وى حفيد برادر ملا محسن فيض كاشانى مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت الناس كه مؤلف به معانى كلمات قرآن و تفسير آنها پرداخته است .
از ايـن اثر نسخه مورخ 1274 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1384 ) موجود است .
مـؤلـف تـفـسـيـرهاى ديگرى از خود باقى گذارده است بدين قرار: 1) المعين فى تفسير الكتاب الـمـبـيـن , در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم تفسيرى است مختصر به شيوه تفسير سيد عبداللّه شبر با استناد به روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ). مؤلف اين اثر خويش را بدين جهت مختصر نگاشته تا براى كسى كه هنگام قرائت قرآن ميل دارد از مـعانى و تفسير آيات اطلاع اجمالى حاصل نمايد و بيشتر موارد را به تفسير صافى عمومى پدرش ملا محسن فيض كاشانى اشاره نموده است , وى يك مقدمه در ضوابط مهم تفسير و يك خاتمه در تفسير دعاهاى تلاوت قرآن كريم نوشته و در 1090 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نـسخه هاى متعدد از آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است از جمله شش نسخه را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة معرفى نموده است .
نسخه مورخه 1214 ق در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 6385 ) در قم موجود است .
2) تفسير الوجيز, در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم .
مؤلف در اين اثر خود از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و تفاسير قدما سود جسته است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1259 ) موجود است كه مـؤلـف فهرست آستان قدس رضوى اين تفسير را به غلط به علم الهدى محمد فرزند ملا محسن فيض كاشانى نسبت داده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد كرده و اين تفسير را از مؤلفات نورالدين محمد بن شاه مرتضى نواده برادر ملا محسن فيض كاشانى دانسته است .
منابع : الذريعة , 17/279, 19/58, 21/283, 25/41; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 600; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 16/342; الكواكب المنتثره , 792.
كاشف الغواشى
از شيخ ابراهيم ( م 1119 ق ) فرزند عبداللّه زاهدى گيلانى , عالم فاضل شيعى .
اين تفسير ناتمام در شرح و بيان بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد.
آغاز آن از سوره فاتحه و تا سوره الاحقاف تفسير نموده است .
منابع : تذكره حزين , 21; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 17/239.
شرح شواهد مجمع البيان
اثر شيخ ابومحمد ميرزا محمد حسين ( م ب 1120 ق ) فرزند محمد طاهر وحيد قزوينى , از علماى عصر صفوى .
تـفـسير مذكور در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى است كه به شرح شواهد تفسير آيات امين الاسـلام طـبـرسى ( 468 - 548 ق ) پرداخته است او تمام شواهد كه در تفسير مجمع البيان ذكر شده جمع آورى كرده سپس به تفسير و شرح آنها مى پردازد.
ايـن تفسير در دو مجلد 399 + 415 صفحه به سال 1338 ش بتحقيق و تعليقات آقاى سيد كاظم موسوى مياموى و مقدمه آقاى محمدباقر حائرى مازندرانى در تهران طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 13/341; الكواكب المنتثره , 213.
حاشية على زبدة البيان فى تفسير احكام القرآن
از شيخ ميرزا محمد ( تنكابن 1040 - اصفهان 1124 ق ) فرزند عبدالفتاح تنكابنى معروف به سراب تنكابنى , از حكماو مجتهدين اصولى .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و حاشيه اى است بر تفسير زبدة البيان فى احكام القرآن مقدس اردبيلى كه مؤلف با مشرب معقول خويش با عناوين ( قوله - قوله ) بر تفسير مذكور نگاشته است .
نسخه عصر مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 4932 ) موجود است .
مـيـرزا مـحمد تنكابنى تفسير ديگرى دارد كه تفسير آية الكرسى است , و آن در يك جلد و به زبان عربى با مشرب فلسفى و ادبى خويش روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) را نقل كرده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعـة , 9/381; تذكرة القبور, 454; الذريعة , 6/9; روضات الجنات , 7/106; ريـحانة الادب , 3/5; فوائد الرضويه , 550; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 13/127; معجم الدراسات القرآنية , 138; نجوم السماء, 204.
تفسير حكيم قمى
اثر شيخ ملا محمد حسين ( 1045 - ب 1126 ق ) فرزند محمد مفيد حكيم قمى فيلسوف متاله .
تـفـسـيـر مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى شامل تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس مفسر با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات ائمه معصومين به شيوه كلامى به تفسير و تاويلات آيات قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه آن را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد شيخ محمد رضا نائينى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/272; الكواكب المنتثرة , 215.
تفسير آيه قل الروح من امر ربى
اثر شيخ ميرزا ابى طالب ( م 1127 ق ) فرزند عبداللّه زاهد جيلانى , از علما و حكماى متله شيعى .
وى از احفاد شيخ تاج الدين ابراهيم معروف به شيخ زاهد گيلانى مرشد شيخ صفى الدين اردبيلى و پدر شيخ على زاهد متخلص به حزين مى باشد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه عرفانى و فلسفى است .
مـؤلف آن را اختصاص به آيه : و يسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا ( 85, بنى اسرائيل ). وى ايـن تـفـسـيـر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حكمى خويش و روح عرفانى به تفسير و تاويل مى پردازد.
منابع : الذريعة , 4/328, 14/16; الكواكب المنتثره , 393; نجوم السماء, 244.
اليات النازلة فى ذم الجائرين على اهل البيت (ع ).
از شـيـخ مـيرزا حيدر على ( زنده در 1129 ق ) فرزند شيخ ميرزا محمد شيروانى , از علماء و فقهاء اماميه .
تـفـسـير مزبور, در بيان و شرح آياتى از قرآن است كه در ذم منافقين و دشمنان حضرت على بن ابـى طـالب (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است كه مؤلف آنها را از قرآن مجيد استخراج نموده به تفسير و تاويل آنها مى پردازد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 6/274; الذريعة , 1/48; روضات الجنات , 7/95; الروضة النضرة , 524; فوائد الـرضـوية , 167; مصفى المقال , 164; معجم الدراسات القرآنية , 8; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 268; معجم المؤلفين , 4/91; مفسران شيعه 161.
الامان من النيران
اثر ميرزا عبداللّه ( تبريز 1066 - اصفهان 1130 ق ) فرزند عيسى بيك معروف به افندى , از مشاهير علماى اماميه رجالى و صاحب رياض العلماء.
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن است از سوره حمد لغايت سوره ناس چنانكه خود او در شرح حال خويش مى نويسد.
مـفـسر پس از ذكر آيه كريمه قرآن تمامى اخبار و احاديث مرويه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ) را در ذيل آيه كه در ارتباط با آن است ذكر نموده و آيات قرآن كريم را از طريق روايات و احاديث شرح و بيان مى كند.
بـراى ميرزا عبداللّه افندى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سورة الواقعة , در يك جلد به زبان فارسى و به شيوه روائى است .
پس از ذكر آيه تمامى روايات و احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را گرد آورده و به فارسى ترجمه مى كند و ذيل آن آيه مى آورد.
2) حاشيه و شرح آيات احكام فاضل الجواد, اين اثر در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن و شرح و تعليق بر آيات احكام فاضل الجواد به نام مسالك الافهام الى آيات الاحكام مى باشد.
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة , 146; الاعلام , 4/112; اعيان الشيعة , 8/64; الذريعة , 2/343; روضات الـجـنـات , 4/255; سفينة البحار, 2/124; الفوائد الرضويه , 253; الكنى و الالقاب , 2/48; الكواكب المنتثرة , 449; مقدمه رياض العلماء, 1/13; مصفى المقال , 240; معجم المؤلفين , 6/99.
ايناس سلطان المؤمنين
از سـيـد مـحـمـد ( 1071 - 1139 ق ) فرزند سيد على بن سيد حيدر عاملى مكى معروف به سيد محمد حيدر, از متكلمين شيعه و حكيم متاله .
اين اثر را در بيان و شرح و تفسير آيات الاحكام اصليه و فرعيه فقه قرآن تدوين كرده است .
و تـفسير خود را به نام شاه سلطان حسين صفوى تاليف نموده و سيد رضى الدين فرزند مؤلف در اجازه خود به سيد نصراللّه حائرى از اين تفسير به عنوان اقتباس علوم الدين ياد كرده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانى در اصفهان موجود است .
سـيـد محمد حيدر تفسير ديگرى دارد كه از آن به نام تفسير آيه قال اجعلنى على خزائن الارض , نقل كرده اند و آن به شيوه كلامى آيه 55 سوره يوسف است .
منابع : امل المل 1/160; تكملة امل المل , 358; فوائد الرضوية , 567; لؤلؤة البحرين , 103; مفسران شيعة , 159; الذريعة , 1/41, 4/322.
مرآة الانوار و مشكوة الاسرار
از شـيـخ ابـوالحسن ( م ح 1140 ق ) فرزند شيخ محمد طاهر عاملى اصفهانى , از علما و محدثين شيعه .
اين تفسير به شيوه روائى است داراى مقدمه مبسوط در علوم قرآن كه بين تفسيرها كم نظير است و شامل سه مقدمه و هر مقاله داراى چند فصل است .
فصل اول در بحث اينكه قرآن داراى بطون و آيات قرآنى داراى تاويلاتى است .
فصل دوم در بطون قرآن و تاويلات آن .
فصل سوم تناسب ظواهر يا بطون .
فصل چهارم وجوب ايمان به ظاهر قرآن .
فصل پنجم در بيان علم قرآن كه نزد اهل بيت عليهم السلام است .
مـقـدمـه اين تفسير مستقلا در 1295 ق در تهران چاپ سنگى شده و سهوا بنام شيخ عبداللطيف كازرونى نسبت داده شده است و سپس بارها تجديد چاپ شده است .
مـنابع : اصل تفسير چاپ سال 1374 ق ; الذريعه الى تصانيف الشيعة , 20/264; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى , 1/153.
مجمع التفاسير
اثر شيخ ملا محمد ( م 1140 ق ) فرزند على بن حسين نجار شوشترى , از علما و مفسرين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف تمام قرآن كريم را از سوره حمد لغايت سوره ناس با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) مورد بحث و تفسير قرار داده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نخست تحت عنوان تفسير ابن النجار المتاخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسير ياد كرده است كه هر دو يكى هستند.
نسخه اصل بخط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 10/9; الاجازة الكبيرة , 178; تذكره شوشتر, 161; الذريعة 4/249, 20/24; الكواكب المنتثرة , 706.
تحصيل الاطمينان فى مطالب زبدة البيان
اثـر مـيـر مـحـمد ابراهيم ( 1069 - 1149 ق ) فرزند مير محمد معصوم تبريزى قزوينى , از علما و متكلمين اماميه .
عبدالنبى قزوينى در تتميم امل المل وى را درياى بى كران و جامع فنون و علوم وصف مى كند.
تـفـسـيـر مورد بحث شرحى است بر تفسير زبدة البيان فى تفسير آيات الاحكام من القرآن مقدس اردبيلى .
مـؤلـف تـفـسير خود را به شيوه روائى و شرح استدلالى مبسوط در چند مجلد با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نگاشته است اين اثر مانند كتب فقهى شامل تمام ابواب فقهيه آغاز آن از كتاب طهارات و پايان آن ديات است .
محقق شهير آقا جمال خوانسارى استاد مؤلف در 1117 ق تقريظى بر اين كتاب نگاشته كه علامهه مير حسينا فرزند مؤلف استاد سيد بحرالعلوم آن را در كتاب معارج الاحكام خود ذكر نموده است .
مـجـلـد اول تـا پـايان كتاب صلاة نسخه اصل به خط مؤلف با تقريظ آقا جمال خوانسارى از كتب خـطى كـتـابخانه آل حاج سيد جوادى ( احفاد مؤلف ) در قزوين محفوظ است و پيش نويس ساير مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سيد جوادى موجود بوده است .
مـنابع : الاعلام , 1/74; اعيان الشيعة , 2/227; تتميم امل المل , 52; الذريعة , 3/396; شجره طيبه , 48; فـوائد الـرضـويـة , 381; ريـحانة الادب , 4/449; مجله حوزه شماره 58 سال 1372 ش , 187; معجم الدراسات القرآنيه , 62; معجم المؤلفين , 1/114; نجوم السماء 265; الكواكب المنتثرة , 15.
الاقتباس و التضمين من كتاب اللّه المبين
اثر ابوالرياض ابراهيم ( زنده در 1150 ق ) فرزند شيخ على بن حسن بلادى بحرانى , از علماى شيعه در بحرين .
مؤلف تفسير خويش را به آيات قرآن كريم كه در اثبات عقائد اصول دين است از توحيد لغايت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب 1) تفسير آيات واجب و حسن و قبح .
2) آيات نبوت .
3) آيات امامت اميرالمؤمنين (ع ). 4) در ذكر سائر ائمه (ع ). 5) آيات معاد و ارواح و اجساد مى باشد.
مفسر تمام آيات قرآن را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اى از ايـن اثر به خط شاگردش شيخ عبداللّه شويكى در كتابخانه سيد حسن كاظمى در كاظمين موجود است .
منابع : الذريعه الى تصانيف الشيعة , 2/266; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 26.
قلائد الدرر فى بيان آيات الاحكام بالاثر
(آيـات الاحـكـام جزائرى ), مفسر شيخ احمد ( م 1151 ق ) فرزند شيخ اسماعيل جزائرى نجفى , از فقهاء و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـير در شرح و بيان آيات الاحكام قرآن است و مفسر با بهره از روايات به فقه قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف را شيخ آقابزرگ در نجف اشرف نزد شيخ صالح جزائرى مشاهده نموده و در نجف اشرف در 1963 م در سه مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : الاجازة الكبيرة , 47; تتميم امل المل , 58; الذريعة , 17/161; الاعلام , 1/98; ايضاح المكنون , 1/5; لـؤلـؤة البحرين , 111; ماضى النجف و حاضرها, 2/80; معجم الدراسات القرآنيه , 235; معجم المؤلفين العراقيين , 1/72; مفسران شيعة , 167; هدية العارفين , 1/172.
تفسير مدرسى
اثـر سـيـد مـيـر صدرالدين محمد ( م 1154 ق ) فرزند نصيرالدين محمد طباطبائى زواره اى , از علماى مدرسين عصر خويش .
اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از سوره هاى قرآن كريم از جمله سوره قدر و سوره توحيد و سوره يس و غيره مى باشد.
مـفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه كلامى به تفسير آيات سوره هاى مذكور پرداخته است .
نسخه هاى اين تفسير در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
مير صدرالدين يزدى دو تفسير ديگر دارد: 1) شرح و تعليقات على تفسير صافى , كه در يك جلد به زبـان عـربـى و بـه شـيـوه كلامى و روائى و حواشى و تعليقاتى است بر تفسير ملا محسن فيض با مشرب عرفانى .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى , كه تعليقاتى است بر انوار التنزيل قاضى بيضاوى .
و آن به شيوه عرفانى در يك جلد به زبان عربى تاليف شده است .
كتابهاى فوق در كتابخانه آل مدرسى يزد موجود است .
منابع : الذريعة , 6/42; بعد الكواكب المنتثرة , 377.
تفسير نورالتوفيق و كشف التدقيق
تفسير ملا محسن نحوى , اثر شيخ ملا محسن ( م ب 1160 ق ) فرزند محمدطاهر طالقانى قزوينى , معروف به ملا محسن نحوى از علماء منطق و فلسفه و كلام .
اين اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مـفـسر پس از ذكر آيات قرآن كريم با مشرب منطقى و فلسفى خويش با بهره از روايات و احاديث ائمـه مـعـصومين (ع ) به تفسير مى پردازد و اين تفسير شامل تمام قرآن مجيد است از سوره حمد لغايت سوره ناس شامل مقدمه مبسوط در فضيلت قرآن كريم و آداب تلاوت .
ايـن تـفـسـيـر كـه در نـوع خود كم نظير است از بهترين ميراث فرهنگى علوم قرآن كريم از قرن دوازدهم هجرى محسوب مى گردد.
يـك دوره از ايـن كتاب به خط مؤلف در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نـسـخـه جـلـد اول كـه شامل يك ثلث قرآن است از مخطوطاتت كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم مى باشد.
و يك دوره نزد احفاد مفسر در قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعه , 9/46; الذريعه , 4/312, 24/364; الكواكب المنتثرة , 637; مجله حوزه شماره 58, 1372 ش , 185; معجم المؤلفين , 8/186.
تفسير ملا رفيعا
اثر ملا رفيع الدين ( 1070 - 1161 ق ) فرزند فرج جيلانى خراسانى معروف به ملا رفيعا, از فلاسفه و ائمه فتوى .
بـر اثر نزديكى او با نادرشاه افشار وى را متهم به تسنن نمودند ولى علامه سيد حسين قزوينى ( م 1208 ق ) اسـتـاد سـيـد مـهـدى بـحرالعلوم در كتاب خود اللئالى الثمينه او را از اين تهمت مبرا مى داند.
ايـن تـفـسير در يك مجلد يا چند رساله متفرق به زبان عربى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كـريـم است از جمله آيه 124 سوره البقره و اذ بتلى ابراهيم ربه و آيه 56 سوره و الذاريات و ما خلقت الجن و الانس الا ليبعدون و آيه 17 سوره الليل و سيجنبها الاتقى .
مـؤلف به سبك كلامى و حكمى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته و هنگام تفسير قوله تعالى ( لا يـنـال عـهـدى الـظـالـمين ) با مشرب فلسفى خود و از طريق عقل هنگام تفسير لا ينال عهدى الـظـالـمـين به طرز زيبائى به اثبات عصمت امام (ع ) مى پردازد و نيز خلافت خلفاى سه گانه را مردود دانسته و احتمالا تفسير اين آيه با تفسير ديگر وى بنام اثبات العصمة يكى باشد چون در آن كتاب همين آيه را عنوان نموده است .
هـمـچنين هنگام تفسير آيه و سيجنبها الاتقى از طريق عقل با مشرب فلسفى خويش گفته هاى فخر رازى بر افضليت ابوبكر را رد كرده است .
صاحب الذريعة نسخه اى از اين كتاب را در كتابخانه رضوى معرفى مى كند.
مـلا رفيعا را دو تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين قرار: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى , ردى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى كه مورد توجه علماى اماميه بوده است .
2) المحكم و العزيز, كه عبدالنبى قزوينى در النقض آن را تذكر داده است .
مـنابع : الاجازة الكبيرة , 138; اعيان الشيعة , 7/33; تتميم امل المل , 159; الذريعة , 1/97, 4/327, 283; سلافة العصر, 499; فوائد الرضويه , 535; الكواكب المنتثرة , 283; لؤلؤة البحرين , 90.
تفسير كحلانى
اثر سيد عزالدين محمد امام البدر ( كحلان 1099 - صنعاء 1182 ق ) فرزند سيد اسماعيل كحلانى صنعانى معروف به الامير, از علما و ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه كلامى و روائى مى باشد.
مؤلف آياتى را كه مد نظر او بوده گردآورى نموده و همچنين به سؤال بعضى معاصرين پاسخ داده است .
نسخه اى از اين تفسير ( شماره 246 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
سيد عزالدين امام البدر تاليفات متعدده ديگرى ( حدود 120 عنوان ) دارد كه ذيلا تفسيرهاى او را نقل مى كنيم : 1) مفاتيح الرضوان فى تفسيرالذكر باليات القرآن , اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
2) حكاية المنقول فى القرآن الكريم , در بواطن و اسرار آيات .
3) الايضاح البيان فى قصص القرآن , در يك جلد شامل بخشى از آيات قرآن كه در قصص انبياء نازل گرديده است تاليفات مؤلف كلا به زبان عربى است و غالبا در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : ابـجـدالـعلوم , 868; الاعلام , 6/38; ايضاح المكنون , 1/51; البدرالطالع , 2/133; توضيح الافـكـار, 1/73; تـحـفـة الاخوان , 57; الدر الفريد, 9; فهرست الازهريه , 1/475; معجم المؤلفين , 9/56; مؤلفات الزيدية , 1/187; هدية العارفين , 2/338.
قرن سيزدهم :
تحفة الغرائب
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( م ح 1200 ق ) فرزند شيخ محمد بن ابى سعيد هروى الهى , از رياضيدانان و مفسران اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير گزيده اى است از تفسير جواهرالقرآن احمد بن محمد تميمى قمى كه مؤلف نسخه آن را در سـفـر مـكـه هـنـگـام اقـامـت در مـدينه منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نمود با افـزايـشـهـايى در خواص سوره ها و دفع سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد ائمه اثنى عشر ( چنانكه خود در مقدمه تصريح نموده است , تدوين كرده است .
عناوين ابواب چنين است .
باب اول ): آيات و خواص سوره هاى در كشف قلوب و صفاى باطن .
باب دوم ) آيات و خواص سوره هاى در طلب جاه و منصب عالى .
باب سوم ) آيات و خواص سوره هاى در گشايش كارها و فتح رزق و فتوحات .
باب چهارم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع امراض و بيمارى .
باب پنجم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع سحر و جن و مانند اينها.
باب ششم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع دشمنان و حسودان .
باب هفتم ) آيات و خواص سوره هاى در اداى قرض و حفظ بدن .
باب هشتم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع حرام خوردن و ناسزا گفتن .
باب نهم ) آيات و خواص سوره هاى در اظهار دفاين و معادن .
باب دهم ) آيات و خواص سوره هاى در تسخير ارواح و جن .
باب يازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در محبت و الفت ميان طالب و مطلوب .
باب دوازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در اوراد متفرقه به هر نيت .
منزوى در فهرست نسخه هاى خطى فارسى مى نويسد آقاى دانش پژوه اين تفسير را نشناخته و در فهرست مشار از كمال الدين محمد فسوى شيرازى دانسته شده است .
اين تفسير در الذريعه و ساير فهارس به نام شيخ محمد هروى ضبط شده است و نسخه هاى خطى آن بسيار است .
از جـمله سه نسخه به شماره 6115 و 6826 و 7092 در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم و يك نسخه به شماره 9658 در كتابخانه آستان قدس .
گفتنى است كه اين اثر در 1268 ق در ايران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعه , 3/456; فهرست الفبائى آستان قدس , 115; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى , 16/115; فـهـرسـت الهيات , 1/187; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/108; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/723.
تفسير طسوجى حائرى
اثـر شـيـخ مـلا عبدالنبى ( خوى 1117 - كربلا 1203 ) فرزند شريف الدين محمد شريف طسوجى حائرى , از علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف در اين اثر خود تمامى قرآن كريم را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل كرده است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفسير نزد شاگردش ميرزا حسين زنوزى موجود بوده و از آن در كتاب خود رياض الجنة بسيار نقل مى كند.
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ داراى نكته هاى بديع و سخنانى زيبا شاگردش زنوزى در رياض الجنة بسيار از اين تفسير نقل مى كند و نسخه اى از آن نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 8/129; الذريعة , 4/281; دانشمندان آذربايجان , 267; الكرام البررة , 2/802; تفسير شيعه , 139.
تفسير بهبهانى
اثـر مـلا عـلـى ( م 1206 ق ) فـرزنـد قطب الدين بهبهانى , از مفسران شيعه ( - بهبهانى , على بن قطب الدين ). مؤلف صاحب دو تفسير است : 1) نخستين تفسير او در سه مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است , كه مؤلف آن را به سبك تفسير صافى ملا محسن فيض كاشانى ( م 1091 ق ) نگاشته است .
امـا اندكى مبسوطتر از آن است و تفسير آيات را با تكيه به احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) به دست مى دهد.
مجلد اول آن از سوره فاتحه تا آخر سوره توبه و مجلد ديگر آن تفسير بقيه قرآن كريم را دربردارد.
مـجـلـد اول اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد سيد محمد رضا فرزند سيد احمد بهبهانى در كربلا ديده است .
و دو مـجـلد ديگر از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى بوده كه قسمتى از اين كتابخانه به كتابخانه آية اللّه حكيم منتقل گرديده است .
2) تفسير دوم او تفسير بى نقطه است در سه مجلد بزرگ , به زبان عربى و به شيوه كلامى و ادبى .
مـؤلـف اين اثر را تنها با حروف بى نقطه نگاشته است كه خودكارى دشوار و طاقت فرسا و مستلزم تكليف بسيار است ولى بعضى از قدما آن را نوعى هنر و هنرنمايى مى شمرده اند.
مـجـلـد اول اين تفسير از سوره حمد تا سوره يونس و مجلد دوم از سوره هود تا سوره عنكبوت و مجلد سوم از سوره روم تا پايان قرآن است .
مؤلف آن را با تاسى به كتاب سواطع الالهام فيض بن مبارك هندى نگاشته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى هر سه مجلد آن را در كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/293; مكارم الثار, 1/307; تفسير شيعه و تفسير نويسان آن مكتب , 139; مفسران شيعة , 180.
تفسير نور عليشاه
اثـر شيخ محمد على طبسى ( م 1212 ق ) فرزند فيض عليشاه عبدالحسين طبسى معروف به نور عليشاه , اديب و عارف و مفسر شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف نظما سوره بقره را با مشرب عرفانى خود تفسير و تاويل نموده است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى از اين تفسير را كه در كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار محفوظ است معرفى نموده است .
| | | |
جواهر الاسرار و ذخائر الانوار
اثـر سيد محمد على ( م ح 1110 ق ) فرزند سيد محمد شفيع حسينى علوى سبزوارى شيرازى , از علما و حكماى اماميه .
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربى شامل تمام قرآن از سوره حمد لغايت سوره ناس .
و آن شرح مزجى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد عبداللّه بيضاوى .
او نخست با حواشى بر تفسير انوارالتنزيل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است .
مجلد اول شامل سوره حمد و سوره بقره و داراى بيش از پنجاه هزار بيت مى باشد و در پايان مجلد اول بـحـث جـالب خود را در اثبات نبوة خاصه و امامت ائمه (ع ) از طريق زبر و بينات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (ع ) و غيره اختصاص داده است .
در هـنـگـام تـفسير آيات قرآن در بسيارى از موارد وارد مباحث فلسفى و رياضى و كلامى و حتى فقهى شده و در نوع خود كم نظير است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه سيد محمدباقر حفيد آية اللّه يزدى طباطبائى در نجف اشرف از نظر شيخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع : الذريعة , 5/261; الكواكب المنتثرة , 531.
حواشى زبدة البيان
اثر سيد نعمت اللّه ( 1050 - 1112 ق ) فرزند سيد عبداللّه موسوى جزائرى , از علما و محدثين شيعه .
تـفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است مؤلف در اين اثر خود به شـرح حـواشـى كتاب زبدة البيان تاليف مقدس اردبيلى ( م 993 ق ) پرداخته است و اختصاص به آيات احكام دارد.
سـيد جزائرى با مشرب اخبارى خويش و بهره از روايات و اخبار ائمه معصومين (ع ) به فقه قرآن و احكام آيات پرداخته است .
نـسخه اين تفسير از نظر حفيد مؤلف محقق معاصر سيد محمد جزائرى گذشته و در كتاب خود نابغه فقه و حديث , الشجرة النوريه از آن ذكر مى كند.
بـراى سـيد نعمت اللّه جزائرى دو تفسير ديگر نام برده اند, 1) العقود و المرجان , را در سه مجلد به زبان عربى و شيوه روائى در حواشى قرآن نگاشته است .
مـيـرزا عـبداللّه افندى در رياض العلما گويد كه آن در هفتاد هزار بيت ( فى حواشى القرآن على نسق عجيب ) مى باشد ولى نسخه اى از آن در دسترس نيست .
2) النور المبين فى قصص الانبياء و المرسلين , شامل يك مقدمه در اثبات عصمت انبياء و چند باب و فصل كه در هر باب به قصه يكى از انبياء اختصاص يافته است .
ايـن كـتـاب توسط سيد نورالدين جزائرى فرزند مؤلف به فارسى ترجمه شده و در 1355 ق براى اولين بار در نجف چاپ و در 1380 ق براى بار سوم تجديد طبع شده است .
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة , 67; الاعلام , 8/39; اعيان الشيعة , امل المل , 2/336; الذريعة , 12/21; تـلامـذة العلامة المجلسى , 139; اجازات الحديث , 297; رياض العلماء, 5/253; الكواكب المنتثره , 785; نابغه فقه و حديث , 34; مجله نشر دانش , سال پنجم شماره اول 1363, 3-13.
بديع البيان لمعانى القرآن
اثر شيخ حسينعلى ( م ح 1115 ق ) فرزند شيخ على خان زنگنه , از اعيان علماى عصر صفوى .
ايـن تـفـسـيـر در يك مجلد به زبان فارسى شامل سوره فاتحه به شيوه كلامى و بهره از روايات و احـاديـث ائمـه اطـهـار (ع ) و با نقل بسيار از تفسيرهاى الكشاف , و انوارالتنزيل , و مجمع البيان و امثالهم مى باشد.
و هـنـگام تفسير ( انعمت عليهم ) به نعم ظاهريه و باطنيه مى پردازد, سپس مبسوطا در هيئت و نجوم و ساير منظومه شمسى بحث كرده كه تبحر او را در علوم رياضيات و نجوم مى رساند.
نـسـخـه اى از ايـن كتاب در كتابخانه ملك تهران ( شماره 176 ) و احتمالا نسخه كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى در قم ( شماره 1628 ) كه آغاز آن افتاده است موجود مى باشد.
مـنـابع : الذريعة , مستدركات , 26/91; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/8; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشى قم , 5/31; الكواكب المنتثرة , 211.
تفسير المبين
اثـر نـورالـدين محمد ( زنده در 1115 ق ) فرزند شاه مرتضى بن محمد مؤمن بن مرتضى كاشانى , وى حفيد برادر ملا محسن فيض كاشانى مى باشد.
تـفـسـير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى و كلامى شامل تمام قرآن كريم از سوره الحمد لغايت الناس كه مؤلف به معانى كلمات قرآن و تفسير آنها پرداخته است .
از ايـن اثر نسخه مورخ 1274 ق در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1384 ) موجود است .
مـؤلـف تـفـسـيـرهاى ديگرى از خود باقى گذارده است بدين قرار: 1) المعين فى تفسير الكتاب الـمـبـيـن , در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم تفسيرى است مختصر به شيوه تفسير سيد عبداللّه شبر با استناد به روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ). مؤلف اين اثر خويش را بدين جهت مختصر نگاشته تا براى كسى كه هنگام قرائت قرآن ميل دارد از مـعانى و تفسير آيات اطلاع اجمالى حاصل نمايد و بيشتر موارد را به تفسير صافى عمومى پدرش ملا محسن فيض كاشانى اشاره نموده است , وى يك مقدمه در ضوابط مهم تفسير و يك خاتمه در تفسير دعاهاى تلاوت قرآن كريم نوشته و در 1090 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نـسخه هاى متعدد از آن در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است از جمله شش نسخه را شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة معرفى نموده است .
نسخه مورخه 1214 ق در كتابخانه آية اللّه مرعشى ( شماره 6385 ) در قم موجود است .
2) تفسير الوجيز, در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمام قرآن كريم .
مؤلف در اين اثر خود از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و تفاسير قدما سود جسته است .
نـسـخه اى از اين تفسير در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1259 ) موجود است كه مـؤلـف فهرست آستان قدس رضوى اين تفسير را به غلط به علم الهدى محمد فرزند ملا محسن فيض كاشانى نسبت داده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد كرده و اين تفسير را از مؤلفات نورالدين محمد بن شاه مرتضى نواده برادر ملا محسن فيض كاشانى دانسته است .
منابع : الذريعة , 17/279, 19/58, 21/283, 25/41; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 600; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 16/342; الكواكب المنتثره , 792.
كاشف الغواشى
از شيخ ابراهيم ( م 1119 ق ) فرزند عبداللّه زاهدى گيلانى , عالم فاضل شيعى .
اين تفسير ناتمام در شرح و بيان بر تفسير جاراللّه زمخشرى مى باشد.
آغاز آن از سوره فاتحه و تا سوره الاحقاف تفسير نموده است .
منابع : تذكره حزين , 21; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 17/239.
شرح شواهد مجمع البيان
اثر شيخ ابومحمد ميرزا محمد حسين ( م ب 1120 ق ) فرزند محمد طاهر وحيد قزوينى , از علماى عصر صفوى .
تـفـسير مذكور در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى است كه به شرح شواهد تفسير آيات امين الاسـلام طـبـرسى ( 468 - 548 ق ) پرداخته است او تمام شواهد كه در تفسير مجمع البيان ذكر شده جمع آورى كرده سپس به تفسير و شرح آنها مى پردازد.
ايـن تفسير در دو مجلد 399 + 415 صفحه به سال 1338 ش بتحقيق و تعليقات آقاى سيد كاظم موسوى مياموى و مقدمه آقاى محمدباقر حائرى مازندرانى در تهران طبع گرديده است .
منابع : الذريعة , 13/341; الكواكب المنتثره , 213.
حاشية على زبدة البيان فى تفسير احكام القرآن
از شيخ ميرزا محمد ( تنكابن 1040 - اصفهان 1124 ق ) فرزند عبدالفتاح تنكابنى معروف به سراب تنكابنى , از حكماو مجتهدين اصولى .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و حاشيه اى است بر تفسير زبدة البيان فى احكام القرآن مقدس اردبيلى كه مؤلف با مشرب معقول خويش با عناوين ( قوله - قوله ) بر تفسير مذكور نگاشته است .
نسخه عصر مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 4932 ) موجود است .
مـيـرزا مـحمد تنكابنى تفسير ديگرى دارد كه تفسير آية الكرسى است , و آن در يك جلد و به زبان عربى با مشرب فلسفى و ادبى خويش روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) را نقل كرده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعـة , 9/381; تذكرة القبور, 454; الذريعة , 6/9; روضات الجنات , 7/106; ريـحانة الادب , 3/5; فوائد الرضويه , 550; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 13/127; معجم الدراسات القرآنية , 138; نجوم السماء, 204.
تفسير حكيم قمى
اثر شيخ ملا محمد حسين ( 1045 - ب 1126 ق ) فرزند محمد مفيد حكيم قمى فيلسوف متاله .
تـفـسـيـر مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان فارسى شامل تمامى قرآن از سوره الحمد لغايت سوره الناس مفسر با مشرب فلسفى خود و بهره از روايات ائمه معصومين به شيوه كلامى به تفسير و تاويلات آيات قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه آن را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد شيخ محمد رضا نائينى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/272; الكواكب المنتثرة , 215.
تفسير آيه قل الروح من امر ربى
اثر شيخ ميرزا ابى طالب ( م 1127 ق ) فرزند عبداللّه زاهد جيلانى , از علما و حكماى متله شيعى .
وى از احفاد شيخ تاج الدين ابراهيم معروف به شيخ زاهد گيلانى مرشد شيخ صفى الدين اردبيلى و پدر شيخ على زاهد متخلص به حزين مى باشد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه عرفانى و فلسفى است .
مـؤلف آن را اختصاص به آيه : و يسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربى و ما اوتيتم من العلم الا قليلا ( 85, بنى اسرائيل ). وى ايـن تـفـسـيـر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حكمى خويش و روح عرفانى به تفسير و تاويل مى پردازد.
منابع : الذريعة , 4/328, 14/16; الكواكب المنتثره , 393; نجوم السماء, 244.
اليات النازلة فى ذم الجائرين على اهل البيت (ع ).
از شـيـخ مـيرزا حيدر على ( زنده در 1129 ق ) فرزند شيخ ميرزا محمد شيروانى , از علماء و فقهاء اماميه .
تـفـسـير مزبور, در بيان و شرح آياتى از قرآن است كه در ذم منافقين و دشمنان حضرت على بن ابـى طـالب (ع ) و ائمه معصومين (ع ) نازل گرديده است كه مؤلف آنها را از قرآن مجيد استخراج نموده به تفسير و تاويل آنها مى پردازد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 6/274; الذريعة , 1/48; روضات الجنات , 7/95; الروضة النضرة , 524; فوائد الـرضـوية , 167; مصفى المقال , 164; معجم الدراسات القرآنية , 8; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 268; معجم المؤلفين , 4/91; مفسران شيعه 161.
الامان من النيران
اثر ميرزا عبداللّه ( تبريز 1066 - اصفهان 1130 ق ) فرزند عيسى بيك معروف به افندى , از مشاهير علماى اماميه رجالى و صاحب رياض العلماء.
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى شامل تمامى قرآن است از سوره حمد لغايت سوره ناس چنانكه خود او در شرح حال خويش مى نويسد.
مـفـسر پس از ذكر آيه كريمه قرآن تمامى اخبار و احاديث مرويه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ) را در ذيل آيه كه در ارتباط با آن است ذكر نموده و آيات قرآن كريم را از طريق روايات و احاديث شرح و بيان مى كند.
بـراى ميرزا عبداللّه افندى دو تفسير ديگر نام برده اند: 1) تفسير سورة الواقعة , در يك جلد به زبان فارسى و به شيوه روائى است .
پس از ذكر آيه تمامى روايات و احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را گرد آورده و به فارسى ترجمه مى كند و ذيل آن آيه مى آورد.
2) حاشيه و شرح آيات احكام فاضل الجواد, اين اثر در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن و شرح و تعليق بر آيات احكام فاضل الجواد به نام مسالك الافهام الى آيات الاحكام مى باشد.
مـنـابـع : الاجـازة الـكـبيرة , 146; الاعلام , 4/112; اعيان الشيعة , 8/64; الذريعة , 2/343; روضات الـجـنـات , 4/255; سفينة البحار, 2/124; الفوائد الرضويه , 253; الكنى و الالقاب , 2/48; الكواكب المنتثرة , 449; مقدمه رياض العلماء, 1/13; مصفى المقال , 240; معجم المؤلفين , 6/99.
ايناس سلطان المؤمنين
از سـيـد مـحـمـد ( 1071 - 1139 ق ) فرزند سيد على بن سيد حيدر عاملى مكى معروف به سيد محمد حيدر, از متكلمين شيعه و حكيم متاله .
اين اثر را در بيان و شرح و تفسير آيات الاحكام اصليه و فرعيه فقه قرآن تدوين كرده است .
و تـفسير خود را به نام شاه سلطان حسين صفوى تاليف نموده و سيد رضى الدين فرزند مؤلف در اجازه خود به سيد نصراللّه حائرى از اين تفسير به عنوان اقتباس علوم الدين ياد كرده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانى در اصفهان موجود است .
سـيـد محمد حيدر تفسير ديگرى دارد كه از آن به نام تفسير آيه قال اجعلنى على خزائن الارض , نقل كرده اند و آن به شيوه كلامى آيه 55 سوره يوسف است .
منابع : امل المل 1/160; تكملة امل المل , 358; فوائد الرضوية , 567; لؤلؤة البحرين , 103; مفسران شيعة , 159; الذريعة , 1/41, 4/322.
مرآة الانوار و مشكوة الاسرار
از شـيـخ ابـوالحسن ( م ح 1140 ق ) فرزند شيخ محمد طاهر عاملى اصفهانى , از علما و محدثين شيعه .
اين تفسير به شيوه روائى است داراى مقدمه مبسوط در علوم قرآن كه بين تفسيرها كم نظير است و شامل سه مقدمه و هر مقاله داراى چند فصل است .
فصل اول در بحث اينكه قرآن داراى بطون و آيات قرآنى داراى تاويلاتى است .
فصل دوم در بطون قرآن و تاويلات آن .
فصل سوم تناسب ظواهر يا بطون .
فصل چهارم وجوب ايمان به ظاهر قرآن .
فصل پنجم در بيان علم قرآن كه نزد اهل بيت عليهم السلام است .
مـقـدمـه اين تفسير مستقلا در 1295 ق در تهران چاپ سنگى شده و سهوا بنام شيخ عبداللطيف كازرونى نسبت داده شده است و سپس بارها تجديد چاپ شده است .
مـنابع : اصل تفسير چاپ سال 1374 ق ; الذريعه الى تصانيف الشيعة , 20/264; مؤلفين كتب چاپى فارسى عربى , 1/153.
مجمع التفاسير
اثر شيخ ملا محمد ( م 1140 ق ) فرزند على بن حسين نجار شوشترى , از علما و مفسرين اماميه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف تمام قرآن كريم را از سوره حمد لغايت سوره ناس با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) مورد بحث و تفسير قرار داده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نخست تحت عنوان تفسير ابن النجار المتاخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسير ياد كرده است كه هر دو يكى هستند.
نسخه اصل بخط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 10/9; الاجازة الكبيرة , 178; تذكره شوشتر, 161; الذريعة 4/249, 20/24; الكواكب المنتثرة , 706.
تحصيل الاطمينان فى مطالب زبدة البيان
اثـر مـيـر مـحـمد ابراهيم ( 1069 - 1149 ق ) فرزند مير محمد معصوم تبريزى قزوينى , از علما و متكلمين اماميه .
عبدالنبى قزوينى در تتميم امل المل وى را درياى بى كران و جامع فنون و علوم وصف مى كند.
تـفـسـيـر مورد بحث شرحى است بر تفسير زبدة البيان فى تفسير آيات الاحكام من القرآن مقدس اردبيلى .
مـؤلـف تـفـسير خود را به شيوه روائى و شرح استدلالى مبسوط در چند مجلد با بهره از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) نگاشته است اين اثر مانند كتب فقهى شامل تمام ابواب فقهيه آغاز آن از كتاب طهارات و پايان آن ديات است .
محقق شهير آقا جمال خوانسارى استاد مؤلف در 1117 ق تقريظى بر اين كتاب نگاشته كه علامهه مير حسينا فرزند مؤلف استاد سيد بحرالعلوم آن را در كتاب معارج الاحكام خود ذكر نموده است .
مـجـلـد اول تـا پـايان كتاب صلاة نسخه اصل به خط مؤلف با تقريظ آقا جمال خوانسارى از كتب خـطى كـتـابخانه آل حاج سيد جوادى ( احفاد مؤلف ) در قزوين محفوظ است و پيش نويس ساير مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سيد جوادى موجود بوده است .
مـنابع : الاعلام , 1/74; اعيان الشيعة , 2/227; تتميم امل المل , 52; الذريعة , 3/396; شجره طيبه , 48; فـوائد الـرضـويـة , 381; ريـحانة الادب , 4/449; مجله حوزه شماره 58 سال 1372 ش , 187; معجم الدراسات القرآنيه , 62; معجم المؤلفين , 1/114; نجوم السماء 265; الكواكب المنتثرة , 15.
الاقتباس و التضمين من كتاب اللّه المبين
اثر ابوالرياض ابراهيم ( زنده در 1150 ق ) فرزند شيخ على بن حسن بلادى بحرانى , از علماى شيعه در بحرين .
مؤلف تفسير خويش را به آيات قرآن كريم كه در اثبات عقائد اصول دين است از توحيد لغايت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب 1) تفسير آيات واجب و حسن و قبح .
2) آيات نبوت .
3) آيات امامت اميرالمؤمنين (ع ). 4) در ذكر سائر ائمه (ع ). 5) آيات معاد و ارواح و اجساد مى باشد.
مفسر تمام آيات قرآن را نظما تفسير نموده است .
نـسـخـه اى از ايـن اثر به خط شاگردش شيخ عبداللّه شويكى در كتابخانه سيد حسن كاظمى در كاظمين موجود است .
منابع : الذريعه الى تصانيف الشيعة , 2/266; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 26.
قلائد الدرر فى بيان آيات الاحكام بالاثر
(آيـات الاحـكـام جزائرى ), مفسر شيخ احمد ( م 1151 ق ) فرزند شيخ اسماعيل جزائرى نجفى , از فقهاء و علماى اماميه .
ايـن تـفـسـير در شرح و بيان آيات الاحكام قرآن است و مفسر با بهره از روايات به فقه قرآن مجيد پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف را شيخ آقابزرگ در نجف اشرف نزد شيخ صالح جزائرى مشاهده نموده و در نجف اشرف در 1963 م در سه مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : الاجازة الكبيرة , 47; تتميم امل المل , 58; الذريعة , 17/161; الاعلام , 1/98; ايضاح المكنون , 1/5; لـؤلـؤة البحرين , 111; ماضى النجف و حاضرها, 2/80; معجم الدراسات القرآنيه , 235; معجم المؤلفين العراقيين , 1/72; مفسران شيعة , 167; هدية العارفين , 1/172.
تفسير مدرسى
اثـر سـيـد مـيـر صدرالدين محمد ( م 1154 ق ) فرزند نصيرالدين محمد طباطبائى زواره اى , از علماى مدرسين عصر خويش .
اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از سوره هاى قرآن كريم از جمله سوره قدر و سوره توحيد و سوره يس و غيره مى باشد.
مـفسر با بهره از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به شيوه كلامى به تفسير آيات سوره هاى مذكور پرداخته است .
نسخه هاى اين تفسير در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
مير صدرالدين يزدى دو تفسير ديگر دارد: 1) شرح و تعليقات على تفسير صافى , كه در يك جلد به زبـان عـربـى و بـه شـيـوه كلامى و روائى و حواشى و تعليقاتى است بر تفسير ملا محسن فيض با مشرب عرفانى .
2) الحاشية على تفسير البيضاوى , كه تعليقاتى است بر انوار التنزيل قاضى بيضاوى .
و آن به شيوه عرفانى در يك جلد به زبان عربى تاليف شده است .
كتابهاى فوق در كتابخانه آل مدرسى يزد موجود است .
منابع : الذريعة , 6/42; بعد الكواكب المنتثرة , 377.
تفسير نورالتوفيق و كشف التدقيق
تفسير ملا محسن نحوى , اثر شيخ ملا محسن ( م ب 1160 ق ) فرزند محمدطاهر طالقانى قزوينى , معروف به ملا محسن نحوى از علماء منطق و فلسفه و كلام .
اين اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى است .
مـفـسر پس از ذكر آيات قرآن كريم با مشرب منطقى و فلسفى خويش با بهره از روايات و احاديث ائمـه مـعـصومين (ع ) به تفسير مى پردازد و اين تفسير شامل تمام قرآن مجيد است از سوره حمد لغايت سوره ناس شامل مقدمه مبسوط در فضيلت قرآن كريم و آداب تلاوت .
ايـن تـفـسـيـر كـه در نـوع خود كم نظير است از بهترين ميراث فرهنگى علوم قرآن كريم از قرن دوازدهم هجرى محسوب مى گردد.
يـك دوره از ايـن كتاب به خط مؤلف در كتابخانه ملا محمد صالح برغانى در كربلا موجود است و نـسـخـه جـلـد اول كـه شامل يك ثلث قرآن است از مخطوطاتت كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم مى باشد.
و يك دوره نزد احفاد مفسر در قزوين موجود است .
منابع : اعيان الشيعه , 9/46; الذريعه , 4/312, 24/364; الكواكب المنتثرة , 637; مجله حوزه شماره 58, 1372 ش , 185; معجم المؤلفين , 8/186.
تفسير ملا رفيعا
اثر ملا رفيع الدين ( 1070 - 1161 ق ) فرزند فرج جيلانى خراسانى معروف به ملا رفيعا, از فلاسفه و ائمه فتوى .
بـر اثر نزديكى او با نادرشاه افشار وى را متهم به تسنن نمودند ولى علامه سيد حسين قزوينى ( م 1208 ق ) اسـتـاد سـيـد مـهـدى بـحرالعلوم در كتاب خود اللئالى الثمينه او را از اين تهمت مبرا مى داند.
ايـن تـفـسير در يك مجلد يا چند رساله متفرق به زبان عربى و شيوه كلامى شامل بخشى از قرآن كـريـم است از جمله آيه 124 سوره البقره و اذ بتلى ابراهيم ربه و آيه 56 سوره و الذاريات و ما خلقت الجن و الانس الا ليبعدون و آيه 17 سوره الليل و سيجنبها الاتقى .
مـؤلف به سبك كلامى و حكمى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته و هنگام تفسير قوله تعالى ( لا يـنـال عـهـدى الـظـالـمين ) با مشرب فلسفى خود و از طريق عقل هنگام تفسير لا ينال عهدى الـظـالـمـين به طرز زيبائى به اثبات عصمت امام (ع ) مى پردازد و نيز خلافت خلفاى سه گانه را مردود دانسته و احتمالا تفسير اين آيه با تفسير ديگر وى بنام اثبات العصمة يكى باشد چون در آن كتاب همين آيه را عنوان نموده است .
هـمـچنين هنگام تفسير آيه و سيجنبها الاتقى از طريق عقل با مشرب فلسفى خويش گفته هاى فخر رازى بر افضليت ابوبكر را رد كرده است .
صاحب الذريعة نسخه اى از اين كتاب را در كتابخانه رضوى معرفى مى كند.
مـلا رفيعا را دو تفسير ديگر ذكر كرده اند بدين قرار: 1) الحاشية على تفسير البيضاوى , ردى است بر تفسير انوارالتنزيل قاضى ابوسعيد بيضاوى كه مورد توجه علماى اماميه بوده است .
2) المحكم و العزيز, كه عبدالنبى قزوينى در النقض آن را تذكر داده است .
مـنابع : الاجازة الكبيرة , 138; اعيان الشيعة , 7/33; تتميم امل المل , 159; الذريعة , 1/97, 4/327, 283; سلافة العصر, 499; فوائد الرضويه , 535; الكواكب المنتثرة , 283; لؤلؤة البحرين , 90.
تفسير كحلانى
اثر سيد عزالدين محمد امام البدر ( كحلان 1099 - صنعاء 1182 ق ) فرزند سيد اسماعيل كحلانى صنعانى معروف به الامير, از علما و ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه كلامى و روائى مى باشد.
مؤلف آياتى را كه مد نظر او بوده گردآورى نموده و همچنين به سؤال بعضى معاصرين پاسخ داده است .
نسخه اى از اين تفسير ( شماره 246 ) در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
سيد عزالدين امام البدر تاليفات متعدده ديگرى ( حدود 120 عنوان ) دارد كه ذيلا تفسيرهاى او را نقل مى كنيم : 1) مفاتيح الرضوان فى تفسيرالذكر باليات القرآن , اين اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از آيات قرآن است .
2) حكاية المنقول فى القرآن الكريم , در بواطن و اسرار آيات .
3) الايضاح البيان فى قصص القرآن , در يك جلد شامل بخشى از آيات قرآن كه در قصص انبياء نازل گرديده است تاليفات مؤلف كلا به زبان عربى است و غالبا در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : ابـجـدالـعلوم , 868; الاعلام , 6/38; ايضاح المكنون , 1/51; البدرالطالع , 2/133; توضيح الافـكـار, 1/73; تـحـفـة الاخوان , 57; الدر الفريد, 9; فهرست الازهريه , 1/475; معجم المؤلفين , 9/56; مؤلفات الزيدية , 1/187; هدية العارفين , 2/338.
قرن سيزدهم :
تحفة الغرائب
اثـر شـيـخ مـحـمـد ( م ح 1200 ق ) فرزند شيخ محمد بن ابى سعيد هروى الهى , از رياضيدانان و مفسران اماميه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
اين تفسير گزيده اى است از تفسير جواهرالقرآن احمد بن محمد تميمى قمى كه مؤلف نسخه آن را در سـفـر مـكـه هـنـگـام اقـامـت در مـدينه منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نمود با افـزايـشـهـايى در خواص سوره ها و دفع سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد ائمه اثنى عشر ( چنانكه خود در مقدمه تصريح نموده است , تدوين كرده است .
عناوين ابواب چنين است .
باب اول ): آيات و خواص سوره هاى در كشف قلوب و صفاى باطن .
باب دوم ) آيات و خواص سوره هاى در طلب جاه و منصب عالى .
باب سوم ) آيات و خواص سوره هاى در گشايش كارها و فتح رزق و فتوحات .
باب چهارم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع امراض و بيمارى .
باب پنجم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع سحر و جن و مانند اينها.
باب ششم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع دشمنان و حسودان .
باب هفتم ) آيات و خواص سوره هاى در اداى قرض و حفظ بدن .
باب هشتم ) آيات و خواص سوره هاى در دفع حرام خوردن و ناسزا گفتن .
باب نهم ) آيات و خواص سوره هاى در اظهار دفاين و معادن .
باب دهم ) آيات و خواص سوره هاى در تسخير ارواح و جن .
باب يازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در محبت و الفت ميان طالب و مطلوب .
باب دوازدهم ) آيات و خواص سوره هاى در اوراد متفرقه به هر نيت .
منزوى در فهرست نسخه هاى خطى فارسى مى نويسد آقاى دانش پژوه اين تفسير را نشناخته و در فهرست مشار از كمال الدين محمد فسوى شيرازى دانسته شده است .
اين تفسير در الذريعه و ساير فهارس به نام شيخ محمد هروى ضبط شده است و نسخه هاى خطى آن بسيار است .
از جـمله سه نسخه به شماره 6115 و 6826 و 7092 در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم و يك نسخه به شماره 9658 در كتابخانه آستان قدس .
گفتنى است كه اين اثر در 1268 ق در ايران طبع گرديده است .
مـنـابـع : الـذريـعه , 3/456; فهرست الفبائى آستان قدس , 115; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى , 16/115; فـهـرسـت الهيات , 1/187; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/108; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 5/723.
تفسير طسوجى حائرى
اثـر شـيـخ مـلا عبدالنبى ( خوى 1117 - كربلا 1203 ) فرزند شريف الدين محمد شريف طسوجى حائرى , از علماى شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است .
مؤلف در اين اثر خود تمامى قرآن كريم را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) تفسير و تاويل كرده است .
نـسـخـه اى از ايـن تـفسير نزد شاگردش ميرزا حسين زنوزى موجود بوده و از آن در كتاب خود رياض الجنة بسيار نقل مى كند.
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسيرى است بزرگ داراى نكته هاى بديع و سخنانى زيبا شاگردش زنوزى در رياض الجنة بسيار از اين تفسير نقل مى كند و نسخه اى از آن نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 8/129; الذريعة , 4/281; دانشمندان آذربايجان , 267; الكرام البررة , 2/802; تفسير شيعه , 139.
تفسير بهبهانى
اثـر مـلا عـلـى ( م 1206 ق ) فـرزنـد قطب الدين بهبهانى , از مفسران شيعه ( - بهبهانى , على بن قطب الدين ). مؤلف صاحب دو تفسير است : 1) نخستين تفسير او در سه مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است , كه مؤلف آن را به سبك تفسير صافى ملا محسن فيض كاشانى ( م 1091 ق ) نگاشته است .
امـا اندكى مبسوطتر از آن است و تفسير آيات را با تكيه به احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) به دست مى دهد.
مجلد اول آن از سوره فاتحه تا آخر سوره توبه و مجلد ديگر آن تفسير بقيه قرآن كريم را دربردارد.
مـجـلـد اول اين تفسير را شيخ آقابزرگ تهرانى نزد سيد محمد رضا فرزند سيد احمد بهبهانى در كربلا ديده است .
و دو مـجـلد ديگر از مخطوطات كتابخانه شيخ محمد سماوى بوده كه قسمتى از اين كتابخانه به كتابخانه آية اللّه حكيم منتقل گرديده است .
2) تفسير دوم او تفسير بى نقطه است در سه مجلد بزرگ , به زبان عربى و به شيوه كلامى و ادبى .
مـؤلـف اين اثر را تنها با حروف بى نقطه نگاشته است كه خودكارى دشوار و طاقت فرسا و مستلزم تكليف بسيار است ولى بعضى از قدما آن را نوعى هنر و هنرنمايى مى شمرده اند.
مـجـلـد اول اين تفسير از سوره حمد تا سوره يونس و مجلد دوم از سوره هود تا سوره عنكبوت و مجلد سوم از سوره روم تا پايان قرآن است .
مؤلف آن را با تاسى به كتاب سواطع الالهام فيض بن مبارك هندى نگاشته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى هر سه مجلد آن را در كتابخانه شيخ محمد سماوى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/293; مكارم الثار, 1/307; تفسير شيعه و تفسير نويسان آن مكتب , 139; مفسران شيعة , 180.
تفسير نور عليشاه
اثـر شيخ محمد على طبسى ( م 1212 ق ) فرزند فيض عليشاه عبدالحسين طبسى معروف به نور عليشاه , اديب و عارف و مفسر شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف نظما سوره بقره را با مشرب عرفانى خود تفسير و تاويل نموده است .
شـيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى از اين تفسير را كه در كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار محفوظ است معرفى نموده است .
| | | |
