المصابيح فيما نزل من القرآن فى اهل البيت (ع ).
اثـر ابـوالعباس احمد ( م ح 204 ق ) فرزند حسن اسفراينى ضرير, از مفسران و محدثين قرن سوم هجرى .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است كه تمامى كتب رجالى و فهارس از اين تفسير نام برده اند.
در اين تفسير آياتى كه در حق حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و فضائل خاندان عصمت و طهارت نازل گرديده به بحث و تفسير آنها پرداخته شده است .
ابـوالعباس نجاشى پس از اينكه اسفراينى را از مفسران ضرير مى خواند نام تفسير او را ذكر كرده و آنـرا چـنـين وصف مى كند ( له كتاب : المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهل بيت (ع ) و هو كتاب حسن كثير الفوائد ). و شيخ طوسى وى را در رجال خود قسمت فيمن لم يرو عن الائمه (ع ) ذكر نموده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى تفسير مذكور را در الذريعه ضبط كرده است .
مـنـابـع : جـامـع الرواة , 1/44; الذريعة , 21/78; رجال , ابن داوود, 25; رجال , شيخ طوسى , 454; رجال , نجاشى , 1/238; تنقيح المقال , 1/53; الفهرست , شيخ طوسى , 52; قاموس الرجال , تسترى , 1/418; معجم رجال الحديث , 2/70; معجم المؤلفين , 1/190; منتهى المقال , 32.
الاى التى نزلت فى اقوام باعيانهم
از ابـومنذر هشام ( م 204 يا 206 ق ) فرزند محمد بن سائب بن بشر كلبى كوفى , از علماى شيعه و تبارشناس عصر خويش .
ابوالعباس نجاشى مى گويد او داراى مؤلفات بسيارى است سپس پنجاه عنوان از مؤلفات او را نام برده است .
ابـن نـديم در الفهرست قسمت الكتب المصنفة فى تفسير القرآن نخست از تفسير پدرش نام برده سپس مى نويسد ( كتاب تفسير الاى الذى نزل فى اقوام باعيانهم لهشام بن الكلبى ). مـنابع : الاعلام , 8/87; اعيان الشيعة , 10/265; تاريخ ابن خلدون , 2/262; الذريعة , 4/234; رجال ,
نجاشى , 2/399; الفهرست , ابن نديم , 37, 108; لسان الميزان , 6/196; مرآة الجنان , 2/29; شذرات الذهب , 2/13; تفسير الواقدى .
اثـر ابـوعـبـداللّه محمد ( مدينه 130 - بغداد 207 ق ) فرزند عمر بن واقد اسلمى مدنى معروف به واقدى و از مؤرخين و مفسران و محدثين شيعه بود.
وى در اكـثـر عـلـوم آثار بسيار گران قدرى از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به طبع رسيده است .
سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة به تفصيل شرح حال وى را نگاشته و به نقل از ابن نديم چنين نوشته است : كان يتشيع حسن المذهب يلزم التقيه .
ذهـبـى در تـذكـرة الـحـفـاظ از وى نام برده و در سير اعلام النبلاء اقوال سنى هايى كه به خاطر تشيع اش او را جرح نموده اند ذكر كرده سپس قسمتى از تفسير او را آورده است .
تـفسير وى در يك جلد به عربى و به شيوه روائى كه طى كتب حديث عامه و خاصه نقل گرديده است .
خيرالدين زركلى در اعلام تفسير خطى او را معرفى كرده است ولى محل نسخه آنرا ذكر نكرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعه , 10/30; الاعلام , 6/311; تاريخ بغداد, 3/3-21; تذكرة الحفاظ, 1/348; تاريخ دمـشق , ابى عساكر, تلخيص ابن منصور, 23/131; البداية و النهاية , 9/363; شذرات الذهب , 2/18; كشف الظنون , 1/460 به بعد; مصفى المقال , 421; العبر, 1/353; ميزان الاعتدال , 3/662; فهرست , ابن نديم , 111; النجوم الزاهره , 2/184.
تفسير الفراء
اثـر ابـوزكـريـا يحيى ( 144 - 207 ق ) فرزند زياد الاقطع بن عبداللّه بن مروان ديلمى معروف به الفراء, از مفسران شيعه و نحويين اماميه در كوفه .
عـلـوم عـربى و لغت و نحو و تفسير را از شيوخ علماى شيعه اخذ كرد و از مشهورترين شاگردان كسائى است .
پـدر او زيـاد الاقطع هنگام قيام حسين بن على بن الحسن المثلث عليه ظلم هادى بن مهدى بن منصور خليفه عباسى به وى پيوست و در جنگ فخ در سال 169 ق دستش قطع گرديد و به زياد الاقطع شهرت يافت .
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير اكتفاء نكرده و به تاليف آثار قرآن پژوهى مختلف پرداخته است .
از جمله : الجمع و التثنية فى القرآن , تفسير غريب القرآن ; لغات القرآن ; مجاز القرآن ; المصادر فى القرآن ; تفسير المعانى فى القرآن .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه تفسير الفراء غير از تفسيرهاى مذكور است .
اين تفسير نزد ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) موجود بود و در اسباب النزول و مناقب نقل نموده است .
و همچنين از اين تفسير در تفسير فرات كوفى نقل شده است .
منابع : اعيان الشيعة , 10/290; الاعلام , زركلى , 8/145; ارشاد الاديب , 7/276; بغية الوعاة , 2/333; تـاريـخ الادب العربى , كارل بروكلمان , 2/199 - 201; تاسيس الشيعة , 69; تذكرة الحفاظ, 1/372; تـفـسـيـر فـرات كـوفى , 241; تهذيب التهذيب , 11/186; الذريعة , 4/298; رياض العلماء, 5/347; شـذرات الـذهـب , 2/19; طـبقات المفسرين , داودى , 366; طبقات الزبيدى , 4; ضحى اللاسلام , احمد امين , 2/307; الفهرست , ابن نديم , 37; معجم الدرسات القرانيه , 126; مفسران شيعه , 77.
تفسير يونس
اثر ابومحمد يونس ( م 208 ق ) فرزند عبدالرحمان , از اصحاب و مفسران و شيخ المحدثين اماميه .
در عـصر هشام بن عبدالملك خليفه اموى ( 105 - 125 ق ) متولد گرديد و غلام على بن يقطين بـود و حـديـث و عـلوم قرآن و تفسير را از محضر امام موسى كاظم (ع ) و حضرت على بن موسى الرضا (ع ) اخذ كرد.
شيخ طوسى او را از اصحاب امامين موسى كاظم و حضرت رضا (ع ) ضبط كرده است .
و نجاشى پس از توثيق وى او را وكيل حضرت على بن موسى الرضا (ع ) وصف نموده و امام (ع ) از علم او تمجيد و او را توثيق كرده اند.
فـضـل بـن شـاذان مى گويد: از ثقات شنيدم كه مى گفتند از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) استماع نموده اند كه امام (ع ) مى فرمودند يونس بن عبدالرحمان , سلمان زمان خويش است .
قـمـيـون او را طـعـن نموده اند ولى از طرف اصحاب ائمه , اتفاق كلمه بر توثيق و عظمت مقام و منزلت او هست .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسيرهاى شيعه و كتب معتبر حديث نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى , بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله دو اثر به نام كتاب فضل القرآن و كتاب تفسير القرآن .
على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از تفسير او بسيار نقل كرده است .
از جـمـله در تفسير آيه 75 سوره انعام و كذالك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون مـن الـمـوقنين از استادش هشام بن حكم از حضرت امام جعفر صادق (ع ) روايتى تفسيرى نقل كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 2/97 به بعد; اعيان الشيعة , 10/326; الاعلام , 8/261; تاسيس الشيعة , 328; تـهذيب الاحكام , 3/61 به بعد; تفسير القمى , 1/205; جامع الرواة , 2/356; الذريعة , 4/322; رجال , ابـن داود; رجـال , عـلامـه حـلى , 184; رجال , شيخ طوسى , 364; رجال , نجاشى , 2/420; رجال , كشى , 409; الفهرست , شيخ طوسى , 211; الفهرست , ابن نديم , 276; الكافى , 2/564 به بعد; هدية العارفين , 2/572.
تفسير يقطينى
اثـر ابـوجـعفر محمد ( زنده در 210 ق ) فرزند عيسى بن عبيد بن يقطين بن موسى , از مفسران و محدثان شيعه و از اصحاب ابوجعفر ثانى جواد(ع ) بوده و نيز از امام روايت كرده است .
مؤلفات مفسر را بيش از 18 عنوان ضبط كرده اند كه در علوم مختلف اسلامى است .
از جمله آنها كتاب تفسير قرآن كريم است .
شيخ طوسى در الفهرست و نيز ابن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير قرآن كريم مفسر را ضبط كرده اند.
عـلـى رغـم اينكه بعضى مفسر را به غلو متهم نموده اند ابوالعباس نجاشى در رجال خود مفسر را توثيق نموده و او را داراى روايات كثير و تصانيف نيكو مى خواند.
علامه حلى در كتاب رجال خويش روايات او را پذيرفتنى مى شمارد.
تفسير مفسر به زبان عربى و به شيوه روائى است .
تفسيرهاى روائى روايات مفسر را نقل و ضبط نموده اند.
منابع : الاستبصار, 3/155 به بعد; تاسيس الشيعة , 259; تهذيب الاحكام , 6/71 به بعد; جامع الرواة , 2/166; الـذريعة , 4/321; رجال , ابن داود, 508; رجال , برقى , 58; رجال , علامه حلى , 142; رجال , نـجـاشى , 218; رجال , كشى , 450; تنقيح المقال , 3/169; الفهرست , شيخ طوسى , 311; فهرست , ابـن نـديم , 312; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 421; معالم العلماء, 101; الكافى , 1/87 به بعد و ساير مجلدات ; مفسران شيعه , 78.
تفسير ابن همام صنعانى
اثـر امـام حـافـظ كـبـير ابوبكر عبدالرزاق ( 126 - 211 ق ) فرزند همام بن نافع حميرى يمانى , از مفسران و محدثان اماميه .
شيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق (ع ) شمرده است .
و فريقين عامه و خاصه وى را توثيق نموده اند و نيز ائمه مذاهب اسلامى از وى نقل حديث كرده اند و در كـتـب عـامه پس از توثيق او اظهار نارضايتى از تشيع وى دارند چون مفسر متجاهر به تشيع خود بود.
ذهبى در ميزان الاعتدال مى گويد.
مردى در مجلس و حضور وى نام معاويه را ياد كرد.
عبدالرزاق گفت : مجلس ما را با ذكر نام فرزندان ابى سفيان , آلوده مكن ( ميزان الاعتدال , 2/610 ). تـفـسـيـر ابـن همام كه نسخه هاى متعددى از آن امروزه در دست است , كهن ترين تفسير شيعى مـى بـاشـد كه از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از اين تفسير در فهرست كتابخانه هاى مصر و هندوستان و عراق ذكر شده است .
كـارل بـروكـلمان در تاريخ الادب العربى نسخه مصرى را از فهرست تذكرة النوادر ( 15 ) معرفى كرده است .
فرات كوفى از علماى شيعة در عصر غيبت صغرى در تفسير آيه 81 سوره طه و نيز در تفسير آيات ديگر از مفسر نقل كرده است .
و ايـن تـفـسير از جمله تفسيرهائى است كه به شيوه روائى مى باشد و روايات زيادى را از ابى عروة مـعـمـر بـن راشد صنعانى بصرى از اصحاب امام جعفر صادق (ع ) و ديگر اصحاب ائمه (ع ) هنگام تفسير آيات قرآن كريم نقل مى نمايد.
اين تفسير چنانكه كارل بروكلمان اظهار مى دارد در حيدرآباد دكن به چاپ رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 7/471; الاعلام , زركلى , 3/353; البداية و النهاية , 10/265; تذكرة الحفاظ, 1/364; تذكرة النوادر, 33; تفسير, فرات كوفى , 258 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/278; جامع الرواة , 1/456; الـذريعة , 4/250; رجال , برقى , 24; رجال , شيخ طوسى , 267; الطبقات الكبرى , ابن سعد, 5/399; طبقات المفسرين , داودى , 1/296; الرسالة المستطرفة , 40; شذرات الذهب فى اخبار من ذهـب , 2/27; الفهرست , ابن نديم , 228; معجم الدراسات القرآنيه , 111; مفسران شيعه , 80; ميزان الاعـتـدال , 2/608; الـنجوم الزاهرة , 2/202; نكت الهميان , 191; مرآة الجنان , يافعى , 2/52; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/303.
تفسير ابن ابى عمير
اثـر شـيـخ ابـواحـمـد محمد ( م 217 ق ) فرزند ابى عمير زياد بن عيسى ازدى بغدادى , از شيوخ مـحـدثـان امـامـيـه و اعاظم فقهاء و مفسران شيعه و از ثقات اصحاب ائمه ( امام موسى كاظم و حضرت رضا و حضرت جواد عليهم السلام ). شـيخ طوسى در كتاب خود الفهرست مى نويسد ائمه ثلاثه را درك كرد سپس او را به نيكى توثيق كرده است .
هارون الرشيد به خاطر تشيعش او را به زندان افكند به يك روايت چهار سال در زندان به سر برد, و بـعضى هفده سال ذكر نموده اند, و خواهرش مؤلفات او را دفن نمود و قسمتى از آثار وى از بين رفت .
در بعضى از كتب رجالى مؤلفات او نود و چهار عنوان ياد شده است .
جمع كثيرى از اكابر محدثان اماميه در حوزه او تربيت يافته اند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است .
نجاشى ( م 450 ق ) از طريق استادش شيخ مفيد با چهار واسطه از او نقل روايت مى كند.
و نيز طى تفسيرهاى روائى از آن بسيار نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار, 1/184 - 185 به بعد; تفسير قمى , 1/28 به بعد; تهذيب الاحكام , 1/101; جامع الـرواة , 2/50 - 56; رجـال , ابـن داود, 287; رجـال , شـيـخ طوسى , 388; رجال , نجاشى , 2/204; الفهرست , شيخ طوسى , 168; لسان الميزان , 5/331; رجال , كشى , 492; الكافى , 3/206 به بعد.
تفسير ابن دكين
اثـر ابونعيم فضل ( كوفه 130 - شهيد در 219 ق ) فرزند دكين , بن حماد تميمى كوفى , از علماى شيعه و اكابر مفسران و محدثين .
وى سـالـهـا كـرسـى تدريس حديث و تفسير را در كوفه و بغداد به خود اختصاص داد و جمعى از شيوخ در حوزه او ترتيب يافتند و نيز علما و محدثين فريفين او را توثيق نموده اند.
از مشهورترين شاگردان سنى وى بخارى و مسلم است كه پس از توثيق او از روايات و احاديث وى در كتب خويش نقل كرده اند.
تـفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى كتب تفسير عامه و خاصه و كتب معتبر حديث منقول است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعه , 8/398; الاعلام , 5/148; تذكرة الحفاظ, تهذيب الاحكام , 4/154 به بعد; تـهـذيـب الـتـهـذيب , 8/243; الذريعة , 4/240; رياض العلماء, 4/359; سير اعلام النبلاء, 10/142; شـذرات الـذهب , 2/46; طبقات المفسرين , داودى , 2/29; العبر, 1/377; الفهرست , شيخ طوسى , 87; الكافى , 6/465.
تفسير البرقى الكبير
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( م ب 220 ق ) فرزند خالد قمى برقى منسوب به برق رود از نواحى شهر قم , از ائمه حديث و تفسير و علماى شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت امام موسى كاظم و امام رضا, عليهما السلام است .
و نيز ايام حضرت جواد (ع ) را درك نمود و زنده بود.
شيخ طوسى او را در عداد اصحاب امام رضا (ع ) توثيق كرده است .
نـجـاشـى بعضى از مؤلفات مفسر را نام برده از جمله تفسير قرآن و كتاب التنزيل و التعبير سبك برقى در تفسير آيات قرآن و بيان معناى آيه به شيوه روائى است , و در تفسير آيات روايات را از چند طريق نقل مى نمايد.
روايت تفسيرى اش در تفاسير شيعه نقل شده است .
و نـيـز اسناد بسيارى از روايات به او منتهى مى گردد و روايات مفسر در كتب اربعه و بحارالانوار مجلسى و ساير كتب معتبر شيعه بالغ بر بيش از چهارصد مورد مى باشد.
وى پدر مفسر و محدث معروف شيعه ابوجعفر احمد بن محمد برقى صاحب كتاب المحاسن است كه كرارا به طبع رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/273; الاستبصار, 3/31; تاسيس الشيعة , 259; تفسير فرات كوفى , 558; جامع الرواة , 2/110; الذريعة , 4/263; رجال , ابن داود, 309; رجال , برقى , 50; رجال , شيخ طوسى , 368; رجـال , كـشى , 457; رجال , نجاشى , 2/220; تنقيح المقال 3/112; رجال , علامه حلى , 139; الـفـهـرسـت , شـيـخ طوسى , 291; مفسران شيعه , 77; مقدمه المحاسن به قلم سيد جلال الدين مـحـدث ; مـصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; الفهرست , ابن نديم , 276; من لا يحضره الفقيه , 3/158.
تفسير ابن اورمة
اثر ابوجعفر محمد ( م ب 221 ق ) فرزند اورمة قمى , از زعماى مفسران شيعه .
قـمـى هـا مـفسر را به غلو متهم نمودند ولى بين سالهاى 221 تا 254 ق توقيعى از جانب امام على الهادى (ع ) در پاكى و برائت مفسر از تهمت غلو براى مردم قم صادر گرديد.
از اوسـت تـفـسـير قرآن كريم كتاب ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و تفسير الباطن .
تـفـسـيـر وى بـه شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسير آيات قرآن كريم از تفسير وى بهره گرفته اند از جمله قسمتى از تفسير وى در ولايت در مجلد سوم كشف الغمه و تفسير كنزالعرفان عـلامـه بـرغـانـى ذكر شده است و در تفسير: ( عم يتساءلون عن النباء العظيم ) قال النبا العظيم الولاية و الراسخون فى العلم را اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ذكر نموده و ديگر موارد.
مـنـابـع : تـاسيس الشيعه , 331; تهذيب الاحكام , 9/226; الاستبصار, 4/137; جامع الرواة , 2/211; رجال , شيخ طوسى , 512; الفهرست , شيخ طوسى , 278; الكافى , 2/235 به بعد; معالم العلماء, 101; معجم رجال الحديث , 15/115.
تفسير ابن فضال كبير.
اثـر ابـومحمد حسن ( م 224 ق ) فرزند على بن فضال كوفى تيملى معروف به ابن فضال كبير, از علماى تفسير شيعه و ثقات محدثين اماميه و از خواص اصحاب حضرت رضا (ع ). وى در اوائل , فـطحى مذهب بوده و به امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا (ع ) ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حديث است و همچنين جزء مفسرين اماميه است كه چـنـد تفسير در فنون قرآن كريم نگاشته : كتاب الشواهد من كتاب اللّه ; الناسخ و المنسوخ ; تفسير قرآن كريم .
ابـن حـجر در لسان الميزان خود تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير و كتاب تفسير الشواهد من كتاب اللّه و ديگر مقالات او را نام برده است .
تفسير ابن فضال به شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود و كتب معتبر آنها را نقل كـرده انـد و ابـن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير او را ضبط كرده است و داودى در طـبـقات المفسرين تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ او را ذكر مى كند و اظهار مى دارد كه وى از مؤلفين و مفسرين شيعه است .
منابع : الاستبصار, 1/19, 3/9; تاسيس الشيعه , 334; تهذيب الاحكام , 4/221, 7/477, 8/97; تفسير القمى , 2/74 به بعد; جامع الرواة , 1/214; الذريعة , 4/245; رجال , برقى , 54; رجال , شيخ طوسى , 371; رجـال , عـلامـه حـلى , 37; رجال , كشى , 433; رجال , نجاشى , 1/127; الفهرست , ابن نديم , 278; الـفـهرست , شيخ طوسى , 93; القاموس , 3/214; كامل الزيارات , 26; لسان الميزان , 2/225; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 127.
تفسير ابن محبوب
اثر ابوعلى حسن ( 149 - 224 ق ) فرزند محبوب سراد يا زراد, از محدثين و مفسرين شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهم السلام بوده و نـيـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (ع ) روايت كرده است و اجماع كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
و ايـن تـفـسـير به شيوه روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه معصومين عليهم السلام بهره گرفته است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از تفسير وى نقل نموده اند.
بالغ بر بيش از هزار و پانصد و هيجده مورد از اسناد روايات به وى منتهى مى شود.
مـنابع : الاعلام , زركلى , 2/212; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 116; رجال , شيخ طوسى , 347; رجـال , عـلامـه حلى , 37; رجال , كشى , 488; طبقات المفسرين , داودى , 1/139; الفهرست , ابن نـديـم , 276; الـفـهرست , شيخ طوسى , 96; تهذيب الاحكام , 4/202; من لا يحضره الفقيه , 3/36; لسان الميزان , 2, 31; معجم الدراسات القرانية , 108; مفسران شيعه , 71; الاستبصار, 3/38; تفسير قمى , 1/45.
تفسير ابن مهزيار
از ابـوالـحـسـن عـلـى ( زنده در 229 ق ) فرزند مهزيار دورقى اهوازى از ائمه تفسير و حديث , از اصحاب ائمه ثلاثه ابى الحسن الرضا و ابى جعفر الجواد و ابى الحسن الثالث عليهم السلام و از وكلاء آنها بوده است .
و در كـتـب رجـالى او را توثيق نموده اند وى از جمله علماى اماميه هستند كه دو تفسير به قرآن كـريـم تـالـيـف نـموده است اولى تفسير قرآن كه به نام وى شهرت دارد و دومى كتاب الحروف القرآنيه است .
اين تفسير به زبان عربى مانند تفاسير آن عصر روائى است و از ائمه عليهم السلام نقل مى كند.
اين تفسير را ابن اخى زواده در سال 229 ق از مفسر روايت كرده است و همچنين برادرش ابراهيم بن مهزيار اين تفسير را روايت مى كند.
بعضى از مورخين مفسر را با برادرزاده اش على بن ابراهيم بن مهزيار كه تشرف به خدمت حضرت حجت ابن الحسن (ع ) يافت خلط كرده اند.
نجاشى پس از توثيق وى 35 عنوان از مؤلفات وى را ضبط كرده است .
مـنـابع : الاستبصار: 1/311; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 251; رجال , علامه حلى , 92; رجال , شيخ طوسى , 318; رجال , كشى , 459; رجال , نجاشى , 2/74; الكافى , 3/313; مفسران شيعه , 72; الفهرست , شيخ طوسى , 231.
جامع التفسير (جوامع التفسير)
اثـر شـريف موسى ( م ح 230 ق ) فرزند اسماعيل بن امام موسى بن جعفر (ع ), از علماى شيعه در مصر و از محدثين و مفسران اماميه .
وى حفيد امام موسى الكاظم (ع ) بود و مصر را مسكن خويش قرار داد.
تـبـار او را در مصر آل الكاظم و ( بنى كلثم ) مى خوانند و كلثم لقب محمد بن جعفر موسى بود و نيز محمد بن محمد بن الاشعث كندى از او روايت نموده است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
ابـوالـعباس نجاشى و شيخ طوسى اين تفسير را در الفهرست ضبط كرده اند و اين تفسير و روايات ديگر مفسر طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گرديده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 3/24 به بعد; تهذيب الانساب , 171; الذريعة , 5/46; رجال , نجاشى , 2/343; الشجرة المباركة , 89; الفخرى , 15; الفهرست , شيخ طوسى , 191; لباب الانساب , 2/441; المجدى , 122.
الناسخ و المنسوخ
اثـر شيخ ابوالحسن دارم ( م ح 230 ق ) فرزند قبيضة بن نهشل بن مجمع تميمى دارمى سائح , از مفسران اماميه و اصحاب حضرت امام رضا (ع ) است .
وى علوم تفسير و حديث را از حضرت رضا (ع ) اخذ كرده است از آثار ياد شده وى تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب الوجوه و النظائر مى باشد.
ابـوالـعـبـاس نـجـاشى با سه واسطه توسط استادش احمد بن على سيرافى تفسير دارم را روايت مى كند.
ايـن تـفـسـير به زبان عربى و بحث آن در آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم مى باشد و فعلا موجود نمى باشد.
مـنابع : تاسيس الشيعة , 334; جامع الرواة , 1/301; الذريعة , 24/11; رجال , نجاشى , 1/372; رجال , ابن داود, 147; معجم رجال الحديث , 7/86.
تفسير كندى (تفسير ابن اسباط)
اثر ابوالحسن على ( زنده در 230 ق ) فرزند اسباط بن سالم كندى الزطي مقرى كوفى , از اصحاب حضرت رضا (ع ) و امام الجواد (ع ) و از ثقات محدثين و مفسران شيعه .
وى حـديـث و عـلوم قرآن و فنون تفسير را از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) و ابى جعفر الثانى محمد الجواد (ع ) اخذ كرد.
سپس به تدريس حديث و فقه و تفسير در پرداخت و جمع غفيرى در حوزه او تربيت يافتند.
شـيـخ طـوسـى در رجـال خـود وى را با لقب كندى بياع الزطى كوفى معرفى نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا (ع ) و بعد در اصحاب حضرت الجواد (ع ) ذكر نموده است .
زطى نوعى از لباس هندى مى باشد.
كـتـب رجـالـى اتفاق كلمه دارند كه وى نخست فطحى بود و نامه هاى بسيارى بين او و على بن مهزيار مبادله گرديد سپس به حضرت امام جواد (ع ) ارجاع نمودند و على بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترك نمود.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى تفسيرهاى روائى شيعى بسيار نقل گرديده و در كتب معتبر حديث اماميه ذكر شده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/116; تهذيب الاحكام , 1/182; جامع الرواة , 1/554; رجال , ابن داود, 481; رجال , شيخ طوسى , 382, 403; رجال , علامه حلى , 99; رجال , كشى , 470; رجال , نجاشى , 2/73; الفهرست , شيخ طوسى , 116; تفسير قمى , 1/358; الذريعة , 4/240.
تفسير سوره يس
اثـر ابوالفضل سلمة ( م ح 240 ق ) فرزند خطاب قمى براوستانى ازدورقانى , از مفسران و محققان شيعه در عصر خود.
مـفـسـر از مـردم قـريه ازدورقان از توابع رى و از اكابر علماى اماميه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهما السلام بود.
جمعى از اكابر علماى اميه از مفسر روايت مى كنند و نيز داراى مؤلفات زيادى است .
تفسير وى به زبان عربى است .
سـيـد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى گويد تفسير وى به روايت از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است .
روايات وى در كتب مهم و منابع و مصادر شيعى نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار, 1/302, 2/312; اعيان الشيعه , 7/289; الذريعة , 4/344; رجال , ابن داود, 408; رجـال , نـجاشى , 1/422; كامل الزيارات , قولويه , 13; معالم العلماء, 57; مفسران شيعه , 69; معجم الرجال الحديث , 8/203.
تفسير مازنى
اثر ابوعثمان بكر ( 248 يا 249 ق ) فرزند محمد بن حبيب مازنى بصرى , از نحويين شيعه در بصره و لغويين و مفسرين اماميه و مورد وثوق شيعه و سنى مى باشد.
جمع كثيرى از مشاهير علماى نحو و عربية در حوزه او تربيت يافتند.
ياقوت حموى در معجم الادباء به تشيع وى تصريح نموده است سپس تفسير قرآن او را در مؤلفات وى ضبط كرده است .
ذهـبـى در سـيـر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مى نويسد ( لم يكن احد بعد سيبويه اعلم بالنحو من المازنى ) سپس او را به تقوى و صلاح و صاحب دين وصف نموده است .
در كتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحويين البصريين وى را در طبقه مفسرين ذكر نموده اند.
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعة , 3/594; الاعلام , 2/69; انباه الرواة , 1/242; تاريخ بغداد, 7/93; ايضاح الـمكنون , 1/482; تاسيس الشيعة , 71; بغية الوعاة , 1/463; الذريعة , 4/312; رجال , ابن داود, 73; رجال , نجاشى , 1/272; سير اعلام النبلاء, 1/270; شذرات الذهب , 2/113; العبر, 1/448; الفهرست , ابن نديم , 62; كشف الظنون , 1/412; الوافى بالوفيات , 10/211.
تفسير ابن وضاح
اثـر ابـومـحـمد عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند وضاح بن سعيد كوفى لؤلؤى ازدى , از ثقات مفسران شيعه و فقهاء اماميه .
وى از اصحاب حضرت امام موسى كاظم (ع ) ابوالعباس نجاشى توسط استادش حسين بن عبيداللّه غضائرى به پنج واسطه تفسير وى را روايت مى كند.
شيخ طوسى در باب الكنى در الفهرست خود تفسير او را ضبط كرده است .
تـفـسـير مذكور به زبان عربى از تفسيرهاى روائى است و مفسر در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات مروى از ائمه اطهار (ع ) گرفته است .
و همچنين از تفسير مفسر در كتب تفاسير روائى نقل گشته و از منابع تفسيرهاى روائى مفسران شيعه است .
مـنابع : الاستبصار, 4/143 به بعد; تفسير بحرالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); تفسير فرات كوفى , 408 بـه بـعـد; تـفسير قمى , 247 به بعد; تهذيب الاحكام , 2/259 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/63; الذريعة , 4/249; رجال , ابن داود, 215; رجال شيخ طوسى , 355; رجال , نجاشى , 2/10; الفهرست , شيخ طوسى , 369; مفسران شيعه , 72; الكافى , 7/430.
تفسير ابن الصلت
از ابـوطالب عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند صلت قمى تيمى از محدثين ثقه جليل , از اعلام مفسران اماميه .
حـديث و علوم قرآن را از امامين على بن موسى الرضا (ع ) و ابوجعفر محمد الجواد (ع ) اخذ كرد و نيز وكيل امام الجواد (ع ) بود.
خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـاى علمى مشهور قم مى باشند كه جمعى از فقها و محدثين از آن برخاسته اند.
تـفـسـيـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربى در يك جلد به شيوه روائى كه طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گشته است و نيز فرزند مفسر على بن عبداللّه بن صلت تفسير مذكور را از پدر خود روايت كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/204; جامع الرواة , 1/492; الذريعة , 4/243; رجال , ابن داود, 207; رجال , برقى , 55; رجال , شيخ طوسى , 380; رجال , علامه حلى , 105; رجال , كشى , 212; رجال , نجاشى , 2/13; الفهرست , شيخ طوسى , 192; من لا يحضره الفقيه , 4/148.
تفسير امام على الهادى عسكرى (ع )
از املاء امام ابوالحسن الثالث على الهادى (ع ) ( 212 - 254 ق ). تـفـسير مذكور به زبان عربى در يكصد و بيست جلد از املاء امام الهادى (ع ) بر ابوعلى الحسن بن خالد برقى ( زنده در 254 ق ) صاحب كتاب نوادر است كه ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) در معالم العلماء مى گويد ( الحسن بن خالد البرقى اخو محمد بن خالد من كتبه : تفسير العسكرى من املاء الامام (ع ) مائة و عشرون مجلدة ). شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة پس از ضبط اين تفسير در مؤلفات امام (ع ) مى نويسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن بن خالد تفسير عسكرى را بصورت مطلق بدون قيد ذكر نموده است و ظاهر امر مراد از العسكرى امام هادى (ع ) باشد كه نيز ملقب به صاحب عسكرى هستند.
شيخ طوسى در الفهرست مى نويسد كه ابوعلى حسن داراى كتاب مى باشد كه آن را برادرزاده اش ابوجعفر روايت كرده است .
شـيخ طوسى در رجال خود تصريح نموده است كه ابوعبداللّه محمد عصر امام على الهادى (ع ) را درك نـكـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد (ع ) وفات يافته و نيز چنانچه از ترتيب گفتار نجاشى استفاده مى گردد ابوعلى الحسن برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد كوچك تر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبناى علم تبارشناسى ابوعلى حسن عمر طولانى تر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است .
و در سـالـهاى امامت على الهادى (ع ) بين 220 ق لغايت وفات امام ( 254 ق ) يكصد و بيست جلد تفسير را از املاء امام (ع ) نگاشته است پس صحيح آن است كه اين تفسير از كتب ابوعلى حسن بن خالد برقى است و مى توان آن را تفسير عسكرى دانست چون از املاء امام (ع ) است .
آنـچـه كـه مسلم است اين تفسير از املاء امام على الهادى (ع ) است و فعلا موجود نيست و غير از تفسير از املاء امام عسكرى (ع ) امام يازدهم مى باشد كه مكررا به طبع رسيده است .
مـنـابع : تاسيس الشيعة , 330; جامع الرواة , 1/196; الذريعة , 4/283; رجال , ابن داود, 106; رجال , نجاشى , 1/176; الفهرست , شيخ طوس , 74; معالم العلماء, 34; معجم رجال الحديث , 4/317.
| | | |
المصابيح فيما نزل من القرآن فى اهل البيت (ع ).
اثـر ابـوالعباس احمد ( م ح 204 ق ) فرزند حسن اسفراينى ضرير, از مفسران و محدثين قرن سوم هجرى .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است كه تمامى كتب رجالى و فهارس از اين تفسير نام برده اند.
در اين تفسير آياتى كه در حق حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و فضائل خاندان عصمت و طهارت نازل گرديده به بحث و تفسير آنها پرداخته شده است .
ابـوالعباس نجاشى پس از اينكه اسفراينى را از مفسران ضرير مى خواند نام تفسير او را ذكر كرده و آنـرا چـنـين وصف مى كند ( له كتاب : المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهل بيت (ع ) و هو كتاب حسن كثير الفوائد ). و شيخ طوسى وى را در رجال خود قسمت فيمن لم يرو عن الائمه (ع ) ذكر نموده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى تفسير مذكور را در الذريعه ضبط كرده است .
مـنـابـع : جـامـع الرواة , 1/44; الذريعة , 21/78; رجال , ابن داوود, 25; رجال , شيخ طوسى , 454; رجال , نجاشى , 1/238; تنقيح المقال , 1/53; الفهرست , شيخ طوسى , 52; قاموس الرجال , تسترى , 1/418; معجم رجال الحديث , 2/70; معجم المؤلفين , 1/190; منتهى المقال , 32.
الاى التى نزلت فى اقوام باعيانهم
از ابـومنذر هشام ( م 204 يا 206 ق ) فرزند محمد بن سائب بن بشر كلبى كوفى , از علماى شيعه و تبارشناس عصر خويش .
ابوالعباس نجاشى مى گويد او داراى مؤلفات بسيارى است سپس پنجاه عنوان از مؤلفات او را نام برده است .
ابـن نـديم در الفهرست قسمت الكتب المصنفة فى تفسير القرآن نخست از تفسير پدرش نام برده سپس مى نويسد ( كتاب تفسير الاى الذى نزل فى اقوام باعيانهم لهشام بن الكلبى ). مـنابع : الاعلام , 8/87; اعيان الشيعة , 10/265; تاريخ ابن خلدون , 2/262; الذريعة , 4/234; رجال ,
نجاشى , 2/399; الفهرست , ابن نديم , 37, 108; لسان الميزان , 6/196; مرآة الجنان , 2/29; شذرات الذهب , 2/13; تفسير الواقدى .
اثـر ابـوعـبـداللّه محمد ( مدينه 130 - بغداد 207 ق ) فرزند عمر بن واقد اسلمى مدنى معروف به واقدى و از مؤرخين و مفسران و محدثين شيعه بود.
وى در اكـثـر عـلـوم آثار بسيار گران قدرى از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به طبع رسيده است .
سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة به تفصيل شرح حال وى را نگاشته و به نقل از ابن نديم چنين نوشته است : كان يتشيع حسن المذهب يلزم التقيه .
ذهـبـى در تـذكـرة الـحـفـاظ از وى نام برده و در سير اعلام النبلاء اقوال سنى هايى كه به خاطر تشيع اش او را جرح نموده اند ذكر كرده سپس قسمتى از تفسير او را آورده است .
تـفسير وى در يك جلد به عربى و به شيوه روائى كه طى كتب حديث عامه و خاصه نقل گرديده است .
خيرالدين زركلى در اعلام تفسير خطى او را معرفى كرده است ولى محل نسخه آنرا ذكر نكرده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعه , 10/30; الاعلام , 6/311; تاريخ بغداد, 3/3-21; تذكرة الحفاظ, 1/348; تاريخ دمـشق , ابى عساكر, تلخيص ابن منصور, 23/131; البداية و النهاية , 9/363; شذرات الذهب , 2/18; كشف الظنون , 1/460 به بعد; مصفى المقال , 421; العبر, 1/353; ميزان الاعتدال , 3/662; فهرست , ابن نديم , 111; النجوم الزاهره , 2/184.
تفسير الفراء
اثـر ابـوزكـريـا يحيى ( 144 - 207 ق ) فرزند زياد الاقطع بن عبداللّه بن مروان ديلمى معروف به الفراء, از مفسران شيعه و نحويين اماميه در كوفه .
عـلـوم عـربى و لغت و نحو و تفسير را از شيوخ علماى شيعه اخذ كرد و از مشهورترين شاگردان كسائى است .
پـدر او زيـاد الاقطع هنگام قيام حسين بن على بن الحسن المثلث عليه ظلم هادى بن مهدى بن منصور خليفه عباسى به وى پيوست و در جنگ فخ در سال 169 ق دستش قطع گرديد و به زياد الاقطع شهرت يافت .
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير اكتفاء نكرده و به تاليف آثار قرآن پژوهى مختلف پرداخته است .
از جمله : الجمع و التثنية فى القرآن , تفسير غريب القرآن ; لغات القرآن ; مجاز القرآن ; المصادر فى القرآن ; تفسير المعانى فى القرآن .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه تفسير الفراء غير از تفسيرهاى مذكور است .
اين تفسير نزد ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) موجود بود و در اسباب النزول و مناقب نقل نموده است .
و همچنين از اين تفسير در تفسير فرات كوفى نقل شده است .
منابع : اعيان الشيعة , 10/290; الاعلام , زركلى , 8/145; ارشاد الاديب , 7/276; بغية الوعاة , 2/333; تـاريـخ الادب العربى , كارل بروكلمان , 2/199 - 201; تاسيس الشيعة , 69; تذكرة الحفاظ, 1/372; تـفـسـيـر فـرات كـوفى , 241; تهذيب التهذيب , 11/186; الذريعة , 4/298; رياض العلماء, 5/347; شـذرات الـذهـب , 2/19; طـبقات المفسرين , داودى , 366; طبقات الزبيدى , 4; ضحى اللاسلام , احمد امين , 2/307; الفهرست , ابن نديم , 37; معجم الدرسات القرانيه , 126; مفسران شيعه , 77.
تفسير يونس
اثر ابومحمد يونس ( م 208 ق ) فرزند عبدالرحمان , از اصحاب و مفسران و شيخ المحدثين اماميه .
در عـصر هشام بن عبدالملك خليفه اموى ( 105 - 125 ق ) متولد گرديد و غلام على بن يقطين بـود و حـديـث و عـلوم قرآن و تفسير را از محضر امام موسى كاظم (ع ) و حضرت على بن موسى الرضا (ع ) اخذ كرد.
شيخ طوسى او را از اصحاب امامين موسى كاظم و حضرت رضا (ع ) ضبط كرده است .
و نجاشى پس از توثيق وى او را وكيل حضرت على بن موسى الرضا (ع ) وصف نموده و امام (ع ) از علم او تمجيد و او را توثيق كرده اند.
فـضـل بـن شـاذان مى گويد: از ثقات شنيدم كه مى گفتند از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) استماع نموده اند كه امام (ع ) مى فرمودند يونس بن عبدالرحمان , سلمان زمان خويش است .
قـمـيـون او را طـعـن نموده اند ولى از طرف اصحاب ائمه , اتفاق كلمه بر توثيق و عظمت مقام و منزلت او هست .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسيرهاى شيعه و كتب معتبر حديث نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى , بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله دو اثر به نام كتاب فضل القرآن و كتاب تفسير القرآن .
على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از تفسير او بسيار نقل كرده است .
از جـمـله در تفسير آيه 75 سوره انعام و كذالك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون مـن الـمـوقنين از استادش هشام بن حكم از حضرت امام جعفر صادق (ع ) روايتى تفسيرى نقل كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 2/97 به بعد; اعيان الشيعة , 10/326; الاعلام , 8/261; تاسيس الشيعة , 328; تـهذيب الاحكام , 3/61 به بعد; تفسير القمى , 1/205; جامع الرواة , 2/356; الذريعة , 4/322; رجال , ابـن داود; رجـال , عـلامـه حـلى , 184; رجال , شيخ طوسى , 364; رجال , نجاشى , 2/420; رجال , كشى , 409; الفهرست , شيخ طوسى , 211; الفهرست , ابن نديم , 276; الكافى , 2/564 به بعد; هدية العارفين , 2/572.
تفسير يقطينى
اثـر ابـوجـعفر محمد ( زنده در 210 ق ) فرزند عيسى بن عبيد بن يقطين بن موسى , از مفسران و محدثان شيعه و از اصحاب ابوجعفر ثانى جواد(ع ) بوده و نيز از امام روايت كرده است .
مؤلفات مفسر را بيش از 18 عنوان ضبط كرده اند كه در علوم مختلف اسلامى است .
از جمله آنها كتاب تفسير قرآن كريم است .
شيخ طوسى در الفهرست و نيز ابن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير قرآن كريم مفسر را ضبط كرده اند.
عـلـى رغـم اينكه بعضى مفسر را به غلو متهم نموده اند ابوالعباس نجاشى در رجال خود مفسر را توثيق نموده و او را داراى روايات كثير و تصانيف نيكو مى خواند.
علامه حلى در كتاب رجال خويش روايات او را پذيرفتنى مى شمارد.
تفسير مفسر به زبان عربى و به شيوه روائى است .
تفسيرهاى روائى روايات مفسر را نقل و ضبط نموده اند.
منابع : الاستبصار, 3/155 به بعد; تاسيس الشيعة , 259; تهذيب الاحكام , 6/71 به بعد; جامع الرواة , 2/166; الـذريعة , 4/321; رجال , ابن داود, 508; رجال , برقى , 58; رجال , علامه حلى , 142; رجال , نـجـاشى , 218; رجال , كشى , 450; تنقيح المقال , 3/169; الفهرست , شيخ طوسى , 311; فهرست , ابـن نـديم , 312; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 421; معالم العلماء, 101; الكافى , 1/87 به بعد و ساير مجلدات ; مفسران شيعه , 78.
تفسير ابن همام صنعانى
اثـر امـام حـافـظ كـبـير ابوبكر عبدالرزاق ( 126 - 211 ق ) فرزند همام بن نافع حميرى يمانى , از مفسران و محدثان اماميه .
شيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق (ع ) شمرده است .
و فريقين عامه و خاصه وى را توثيق نموده اند و نيز ائمه مذاهب اسلامى از وى نقل حديث كرده اند و در كـتـب عـامه پس از توثيق او اظهار نارضايتى از تشيع وى دارند چون مفسر متجاهر به تشيع خود بود.
ذهبى در ميزان الاعتدال مى گويد.
مردى در مجلس و حضور وى نام معاويه را ياد كرد.
عبدالرزاق گفت : مجلس ما را با ذكر نام فرزندان ابى سفيان , آلوده مكن ( ميزان الاعتدال , 2/610 ). تـفـسـيـر ابـن همام كه نسخه هاى متعددى از آن امروزه در دست است , كهن ترين تفسير شيعى مـى بـاشـد كه از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از اين تفسير در فهرست كتابخانه هاى مصر و هندوستان و عراق ذكر شده است .
كـارل بـروكـلمان در تاريخ الادب العربى نسخه مصرى را از فهرست تذكرة النوادر ( 15 ) معرفى كرده است .
فرات كوفى از علماى شيعة در عصر غيبت صغرى در تفسير آيه 81 سوره طه و نيز در تفسير آيات ديگر از مفسر نقل كرده است .
و ايـن تـفـسير از جمله تفسيرهائى است كه به شيوه روائى مى باشد و روايات زيادى را از ابى عروة مـعـمـر بـن راشد صنعانى بصرى از اصحاب امام جعفر صادق (ع ) و ديگر اصحاب ائمه (ع ) هنگام تفسير آيات قرآن كريم نقل مى نمايد.
اين تفسير چنانكه كارل بروكلمان اظهار مى دارد در حيدرآباد دكن به چاپ رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 7/471; الاعلام , زركلى , 3/353; البداية و النهاية , 10/265; تذكرة الحفاظ, 1/364; تذكرة النوادر, 33; تفسير, فرات كوفى , 258 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/278; جامع الرواة , 1/456; الـذريعة , 4/250; رجال , برقى , 24; رجال , شيخ طوسى , 267; الطبقات الكبرى , ابن سعد, 5/399; طبقات المفسرين , داودى , 1/296; الرسالة المستطرفة , 40; شذرات الذهب فى اخبار من ذهـب , 2/27; الفهرست , ابن نديم , 228; معجم الدراسات القرآنيه , 111; مفسران شيعه , 80; ميزان الاعـتـدال , 2/608; الـنجوم الزاهرة , 2/202; نكت الهميان , 191; مرآة الجنان , يافعى , 2/52; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/303.
تفسير ابن ابى عمير
اثـر شـيـخ ابـواحـمـد محمد ( م 217 ق ) فرزند ابى عمير زياد بن عيسى ازدى بغدادى , از شيوخ مـحـدثـان امـامـيـه و اعاظم فقهاء و مفسران شيعه و از ثقات اصحاب ائمه ( امام موسى كاظم و حضرت رضا و حضرت جواد عليهم السلام ). شـيخ طوسى در كتاب خود الفهرست مى نويسد ائمه ثلاثه را درك كرد سپس او را به نيكى توثيق كرده است .
هارون الرشيد به خاطر تشيعش او را به زندان افكند به يك روايت چهار سال در زندان به سر برد, و بـعضى هفده سال ذكر نموده اند, و خواهرش مؤلفات او را دفن نمود و قسمتى از آثار وى از بين رفت .
در بعضى از كتب رجالى مؤلفات او نود و چهار عنوان ياد شده است .
جمع كثيرى از اكابر محدثان اماميه در حوزه او تربيت يافته اند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است .
نجاشى ( م 450 ق ) از طريق استادش شيخ مفيد با چهار واسطه از او نقل روايت مى كند.
و نيز طى تفسيرهاى روائى از آن بسيار نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار, 1/184 - 185 به بعد; تفسير قمى , 1/28 به بعد; تهذيب الاحكام , 1/101; جامع الـرواة , 2/50 - 56; رجـال , ابـن داود, 287; رجـال , شـيـخ طوسى , 388; رجال , نجاشى , 2/204; الفهرست , شيخ طوسى , 168; لسان الميزان , 5/331; رجال , كشى , 492; الكافى , 3/206 به بعد.
تفسير ابن دكين
اثـر ابونعيم فضل ( كوفه 130 - شهيد در 219 ق ) فرزند دكين , بن حماد تميمى كوفى , از علماى شيعه و اكابر مفسران و محدثين .
وى سـالـهـا كـرسـى تدريس حديث و تفسير را در كوفه و بغداد به خود اختصاص داد و جمعى از شيوخ در حوزه او ترتيب يافتند و نيز علما و محدثين فريفين او را توثيق نموده اند.
از مشهورترين شاگردان سنى وى بخارى و مسلم است كه پس از توثيق او از روايات و احاديث وى در كتب خويش نقل كرده اند.
تـفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى كتب تفسير عامه و خاصه و كتب معتبر حديث منقول است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعه , 8/398; الاعلام , 5/148; تذكرة الحفاظ, تهذيب الاحكام , 4/154 به بعد; تـهـذيـب الـتـهـذيب , 8/243; الذريعة , 4/240; رياض العلماء, 4/359; سير اعلام النبلاء, 10/142; شـذرات الـذهب , 2/46; طبقات المفسرين , داودى , 2/29; العبر, 1/377; الفهرست , شيخ طوسى , 87; الكافى , 6/465.
تفسير البرقى الكبير
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( م ب 220 ق ) فرزند خالد قمى برقى منسوب به برق رود از نواحى شهر قم , از ائمه حديث و تفسير و علماى شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت امام موسى كاظم و امام رضا, عليهما السلام است .
و نيز ايام حضرت جواد (ع ) را درك نمود و زنده بود.
شيخ طوسى او را در عداد اصحاب امام رضا (ع ) توثيق كرده است .
نـجـاشـى بعضى از مؤلفات مفسر را نام برده از جمله تفسير قرآن و كتاب التنزيل و التعبير سبك برقى در تفسير آيات قرآن و بيان معناى آيه به شيوه روائى است , و در تفسير آيات روايات را از چند طريق نقل مى نمايد.
روايت تفسيرى اش در تفاسير شيعه نقل شده است .
و نـيـز اسناد بسيارى از روايات به او منتهى مى گردد و روايات مفسر در كتب اربعه و بحارالانوار مجلسى و ساير كتب معتبر شيعه بالغ بر بيش از چهارصد مورد مى باشد.
وى پدر مفسر و محدث معروف شيعه ابوجعفر احمد بن محمد برقى صاحب كتاب المحاسن است كه كرارا به طبع رسيده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/273; الاستبصار, 3/31; تاسيس الشيعة , 259; تفسير فرات كوفى , 558; جامع الرواة , 2/110; الذريعة , 4/263; رجال , ابن داود, 309; رجال , برقى , 50; رجال , شيخ طوسى , 368; رجـال , كـشى , 457; رجال , نجاشى , 2/220; تنقيح المقال 3/112; رجال , علامه حلى , 139; الـفـهـرسـت , شـيـخ طوسى , 291; مفسران شيعه , 77; مقدمه المحاسن به قلم سيد جلال الدين مـحـدث ; مـصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; الفهرست , ابن نديم , 276; من لا يحضره الفقيه , 3/158.
تفسير ابن اورمة
اثر ابوجعفر محمد ( م ب 221 ق ) فرزند اورمة قمى , از زعماى مفسران شيعه .
قـمـى هـا مـفسر را به غلو متهم نمودند ولى بين سالهاى 221 تا 254 ق توقيعى از جانب امام على الهادى (ع ) در پاكى و برائت مفسر از تهمت غلو براى مردم قم صادر گرديد.
از اوسـت تـفـسـير قرآن كريم كتاب ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و تفسير الباطن .
تـفـسـيـر وى بـه شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسير آيات قرآن كريم از تفسير وى بهره گرفته اند از جمله قسمتى از تفسير وى در ولايت در مجلد سوم كشف الغمه و تفسير كنزالعرفان عـلامـه بـرغـانـى ذكر شده است و در تفسير: ( عم يتساءلون عن النباء العظيم ) قال النبا العظيم الولاية و الراسخون فى العلم را اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) ذكر نموده و ديگر موارد.
مـنـابـع : تـاسيس الشيعه , 331; تهذيب الاحكام , 9/226; الاستبصار, 4/137; جامع الرواة , 2/211; رجال , شيخ طوسى , 512; الفهرست , شيخ طوسى , 278; الكافى , 2/235 به بعد; معالم العلماء, 101; معجم رجال الحديث , 15/115.
تفسير ابن فضال كبير.
اثـر ابـومحمد حسن ( م 224 ق ) فرزند على بن فضال كوفى تيملى معروف به ابن فضال كبير, از علماى تفسير شيعه و ثقات محدثين اماميه و از خواص اصحاب حضرت رضا (ع ). وى در اوائل , فـطحى مذهب بوده و به امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا (ع ) ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حديث است و همچنين جزء مفسرين اماميه است كه چـنـد تفسير در فنون قرآن كريم نگاشته : كتاب الشواهد من كتاب اللّه ; الناسخ و المنسوخ ; تفسير قرآن كريم .
ابـن حـجر در لسان الميزان خود تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير و كتاب تفسير الشواهد من كتاب اللّه و ديگر مقالات او را نام برده است .
تفسير ابن فضال به شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود و كتب معتبر آنها را نقل كـرده انـد و ابـن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير او را ضبط كرده است و داودى در طـبـقات المفسرين تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ او را ذكر مى كند و اظهار مى دارد كه وى از مؤلفين و مفسرين شيعه است .
منابع : الاستبصار, 1/19, 3/9; تاسيس الشيعه , 334; تهذيب الاحكام , 4/221, 7/477, 8/97; تفسير القمى , 2/74 به بعد; جامع الرواة , 1/214; الذريعة , 4/245; رجال , برقى , 54; رجال , شيخ طوسى , 371; رجـال , عـلامـه حـلى , 37; رجال , كشى , 433; رجال , نجاشى , 1/127; الفهرست , ابن نديم , 278; الـفـهرست , شيخ طوسى , 93; القاموس , 3/214; كامل الزيارات , 26; لسان الميزان , 2/225; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 127.
تفسير ابن محبوب
اثر ابوعلى حسن ( 149 - 224 ق ) فرزند محبوب سراد يا زراد, از محدثين و مفسرين شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهم السلام بوده و نـيـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق (ع ) روايت كرده است و اجماع كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
و ايـن تـفـسـير به شيوه روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه معصومين عليهم السلام بهره گرفته است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از تفسير وى نقل نموده اند.
بالغ بر بيش از هزار و پانصد و هيجده مورد از اسناد روايات به وى منتهى مى شود.
مـنابع : الاعلام , زركلى , 2/212; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 116; رجال , شيخ طوسى , 347; رجـال , عـلامـه حلى , 37; رجال , كشى , 488; طبقات المفسرين , داودى , 1/139; الفهرست , ابن نـديـم , 276; الـفـهرست , شيخ طوسى , 96; تهذيب الاحكام , 4/202; من لا يحضره الفقيه , 3/36; لسان الميزان , 2, 31; معجم الدراسات القرانية , 108; مفسران شيعه , 71; الاستبصار, 3/38; تفسير قمى , 1/45.
تفسير ابن مهزيار
از ابـوالـحـسـن عـلـى ( زنده در 229 ق ) فرزند مهزيار دورقى اهوازى از ائمه تفسير و حديث , از اصحاب ائمه ثلاثه ابى الحسن الرضا و ابى جعفر الجواد و ابى الحسن الثالث عليهم السلام و از وكلاء آنها بوده است .
و در كـتـب رجـالى او را توثيق نموده اند وى از جمله علماى اماميه هستند كه دو تفسير به قرآن كـريـم تـالـيـف نـموده است اولى تفسير قرآن كه به نام وى شهرت دارد و دومى كتاب الحروف القرآنيه است .
اين تفسير به زبان عربى مانند تفاسير آن عصر روائى است و از ائمه عليهم السلام نقل مى كند.
اين تفسير را ابن اخى زواده در سال 229 ق از مفسر روايت كرده است و همچنين برادرش ابراهيم بن مهزيار اين تفسير را روايت مى كند.
بعضى از مورخين مفسر را با برادرزاده اش على بن ابراهيم بن مهزيار كه تشرف به خدمت حضرت حجت ابن الحسن (ع ) يافت خلط كرده اند.
نجاشى پس از توثيق وى 35 عنوان از مؤلفات وى را ضبط كرده است .
مـنـابع : الاستبصار: 1/311; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 251; رجال , علامه حلى , 92; رجال , شيخ طوسى , 318; رجال , كشى , 459; رجال , نجاشى , 2/74; الكافى , 3/313; مفسران شيعه , 72; الفهرست , شيخ طوسى , 231.
جامع التفسير (جوامع التفسير)
اثـر شـريف موسى ( م ح 230 ق ) فرزند اسماعيل بن امام موسى بن جعفر (ع ), از علماى شيعه در مصر و از محدثين و مفسران اماميه .
وى حفيد امام موسى الكاظم (ع ) بود و مصر را مسكن خويش قرار داد.
تـبـار او را در مصر آل الكاظم و ( بنى كلثم ) مى خوانند و كلثم لقب محمد بن جعفر موسى بود و نيز محمد بن محمد بن الاشعث كندى از او روايت نموده است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
ابـوالـعباس نجاشى و شيخ طوسى اين تفسير را در الفهرست ضبط كرده اند و اين تفسير و روايات ديگر مفسر طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گرديده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 3/24 به بعد; تهذيب الانساب , 171; الذريعة , 5/46; رجال , نجاشى , 2/343; الشجرة المباركة , 89; الفخرى , 15; الفهرست , شيخ طوسى , 191; لباب الانساب , 2/441; المجدى , 122.
الناسخ و المنسوخ
اثـر شيخ ابوالحسن دارم ( م ح 230 ق ) فرزند قبيضة بن نهشل بن مجمع تميمى دارمى سائح , از مفسران اماميه و اصحاب حضرت امام رضا (ع ) است .
وى علوم تفسير و حديث را از حضرت رضا (ع ) اخذ كرده است از آثار ياد شده وى تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب الوجوه و النظائر مى باشد.
ابـوالـعـبـاس نـجـاشى با سه واسطه توسط استادش احمد بن على سيرافى تفسير دارم را روايت مى كند.
ايـن تـفـسـير به زبان عربى و بحث آن در آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم مى باشد و فعلا موجود نمى باشد.
مـنابع : تاسيس الشيعة , 334; جامع الرواة , 1/301; الذريعة , 24/11; رجال , نجاشى , 1/372; رجال , ابن داود, 147; معجم رجال الحديث , 7/86.
تفسير كندى (تفسير ابن اسباط)
اثر ابوالحسن على ( زنده در 230 ق ) فرزند اسباط بن سالم كندى الزطي مقرى كوفى , از اصحاب حضرت رضا (ع ) و امام الجواد (ع ) و از ثقات محدثين و مفسران شيعه .
وى حـديـث و عـلوم قرآن و فنون تفسير را از حضرت على بن موسى الرضا (ع ) و ابى جعفر الثانى محمد الجواد (ع ) اخذ كرد.
سپس به تدريس حديث و فقه و تفسير در پرداخت و جمع غفيرى در حوزه او تربيت يافتند.
شـيـخ طـوسـى در رجـال خـود وى را با لقب كندى بياع الزطى كوفى معرفى نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا (ع ) و بعد در اصحاب حضرت الجواد (ع ) ذكر نموده است .
زطى نوعى از لباس هندى مى باشد.
كـتـب رجـالـى اتفاق كلمه دارند كه وى نخست فطحى بود و نامه هاى بسيارى بين او و على بن مهزيار مبادله گرديد سپس به حضرت امام جواد (ع ) ارجاع نمودند و على بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترك نمود.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى تفسيرهاى روائى شيعى بسيار نقل گرديده و در كتب معتبر حديث اماميه ذكر شده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/116; تهذيب الاحكام , 1/182; جامع الرواة , 1/554; رجال , ابن داود, 481; رجال , شيخ طوسى , 382, 403; رجال , علامه حلى , 99; رجال , كشى , 470; رجال , نجاشى , 2/73; الفهرست , شيخ طوسى , 116; تفسير قمى , 1/358; الذريعة , 4/240.
تفسير سوره يس
اثـر ابوالفضل سلمة ( م ح 240 ق ) فرزند خطاب قمى براوستانى ازدورقانى , از مفسران و محققان شيعه در عصر خود.
مـفـسـر از مـردم قـريه ازدورقان از توابع رى و از اكابر علماى اماميه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهما السلام بود.
جمعى از اكابر علماى اميه از مفسر روايت مى كنند و نيز داراى مؤلفات زيادى است .
تفسير وى به زبان عربى است .
سـيـد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى گويد تفسير وى به روايت از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است .
روايات وى در كتب مهم و منابع و مصادر شيعى نقل شده است .
مـنـابع : الاستبصار, 1/302, 2/312; اعيان الشيعه , 7/289; الذريعة , 4/344; رجال , ابن داود, 408; رجـال , نـجاشى , 1/422; كامل الزيارات , قولويه , 13; معالم العلماء, 57; مفسران شيعه , 69; معجم الرجال الحديث , 8/203.
تفسير مازنى
اثر ابوعثمان بكر ( 248 يا 249 ق ) فرزند محمد بن حبيب مازنى بصرى , از نحويين شيعه در بصره و لغويين و مفسرين اماميه و مورد وثوق شيعه و سنى مى باشد.
جمع كثيرى از مشاهير علماى نحو و عربية در حوزه او تربيت يافتند.
ياقوت حموى در معجم الادباء به تشيع وى تصريح نموده است سپس تفسير قرآن او را در مؤلفات وى ضبط كرده است .
ذهـبـى در سـيـر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مى نويسد ( لم يكن احد بعد سيبويه اعلم بالنحو من المازنى ) سپس او را به تقوى و صلاح و صاحب دين وصف نموده است .
در كتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحويين البصريين وى را در طبقه مفسرين ذكر نموده اند.
مـنـابـع : اعـيـان الـشـيـعة , 3/594; الاعلام , 2/69; انباه الرواة , 1/242; تاريخ بغداد, 7/93; ايضاح الـمكنون , 1/482; تاسيس الشيعة , 71; بغية الوعاة , 1/463; الذريعة , 4/312; رجال , ابن داود, 73; رجال , نجاشى , 1/272; سير اعلام النبلاء, 1/270; شذرات الذهب , 2/113; العبر, 1/448; الفهرست , ابن نديم , 62; كشف الظنون , 1/412; الوافى بالوفيات , 10/211.
تفسير ابن وضاح
اثـر ابـومـحـمد عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند وضاح بن سعيد كوفى لؤلؤى ازدى , از ثقات مفسران شيعه و فقهاء اماميه .
وى از اصحاب حضرت امام موسى كاظم (ع ) ابوالعباس نجاشى توسط استادش حسين بن عبيداللّه غضائرى به پنج واسطه تفسير وى را روايت مى كند.
شيخ طوسى در باب الكنى در الفهرست خود تفسير او را ضبط كرده است .
تـفـسـير مذكور به زبان عربى از تفسيرهاى روائى است و مفسر در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات مروى از ائمه اطهار (ع ) گرفته است .
و همچنين از تفسير مفسر در كتب تفاسير روائى نقل گشته و از منابع تفسيرهاى روائى مفسران شيعه است .
مـنابع : الاستبصار, 4/143 به بعد; تفسير بحرالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); تفسير فرات كوفى , 408 بـه بـعـد; تـفسير قمى , 247 به بعد; تهذيب الاحكام , 2/259 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/63; الذريعة , 4/249; رجال , ابن داود, 215; رجال شيخ طوسى , 355; رجال , نجاشى , 2/10; الفهرست , شيخ طوسى , 369; مفسران شيعه , 72; الكافى , 7/430.
تفسير ابن الصلت
از ابـوطالب عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند صلت قمى تيمى از محدثين ثقه جليل , از اعلام مفسران اماميه .
حـديث و علوم قرآن را از امامين على بن موسى الرضا (ع ) و ابوجعفر محمد الجواد (ع ) اخذ كرد و نيز وكيل امام الجواد (ع ) بود.
خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـاى علمى مشهور قم مى باشند كه جمعى از فقها و محدثين از آن برخاسته اند.
تـفـسـيـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربى در يك جلد به شيوه روائى كه طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گشته است و نيز فرزند مفسر على بن عبداللّه بن صلت تفسير مذكور را از پدر خود روايت كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/204; جامع الرواة , 1/492; الذريعة , 4/243; رجال , ابن داود, 207; رجال , برقى , 55; رجال , شيخ طوسى , 380; رجال , علامه حلى , 105; رجال , كشى , 212; رجال , نجاشى , 2/13; الفهرست , شيخ طوسى , 192; من لا يحضره الفقيه , 4/148.
تفسير امام على الهادى عسكرى (ع )
از املاء امام ابوالحسن الثالث على الهادى (ع ) ( 212 - 254 ق ). تـفـسير مذكور به زبان عربى در يكصد و بيست جلد از املاء امام الهادى (ع ) بر ابوعلى الحسن بن خالد برقى ( زنده در 254 ق ) صاحب كتاب نوادر است كه ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) در معالم العلماء مى گويد ( الحسن بن خالد البرقى اخو محمد بن خالد من كتبه : تفسير العسكرى من املاء الامام (ع ) مائة و عشرون مجلدة ). شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة پس از ضبط اين تفسير در مؤلفات امام (ع ) مى نويسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن بن خالد تفسير عسكرى را بصورت مطلق بدون قيد ذكر نموده است و ظاهر امر مراد از العسكرى امام هادى (ع ) باشد كه نيز ملقب به صاحب عسكرى هستند.
شيخ طوسى در الفهرست مى نويسد كه ابوعلى حسن داراى كتاب مى باشد كه آن را برادرزاده اش ابوجعفر روايت كرده است .
شـيخ طوسى در رجال خود تصريح نموده است كه ابوعبداللّه محمد عصر امام على الهادى (ع ) را درك نـكـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد (ع ) وفات يافته و نيز چنانچه از ترتيب گفتار نجاشى استفاده مى گردد ابوعلى الحسن برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد كوچك تر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبناى علم تبارشناسى ابوعلى حسن عمر طولانى تر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است .
و در سـالـهاى امامت على الهادى (ع ) بين 220 ق لغايت وفات امام ( 254 ق ) يكصد و بيست جلد تفسير را از املاء امام (ع ) نگاشته است پس صحيح آن است كه اين تفسير از كتب ابوعلى حسن بن خالد برقى است و مى توان آن را تفسير عسكرى دانست چون از املاء امام (ع ) است .
آنـچـه كـه مسلم است اين تفسير از املاء امام على الهادى (ع ) است و فعلا موجود نيست و غير از تفسير از املاء امام عسكرى (ع ) امام يازدهم مى باشد كه مكررا به طبع رسيده است .
مـنـابع : تاسيس الشيعة , 330; جامع الرواة , 1/196; الذريعة , 4/283; رجال , ابن داود, 106; رجال , نجاشى , 1/176; الفهرست , شيخ طوس , 74; معالم العلماء, 34; معجم رجال الحديث , 4/317.
| | | |
