ثواب القرآن
اثر عبداللّه محمد ( م ح 254 ق ) فرزند حسان رازى زينبى از مفسران شيعه در قرن سوم هجرى و از اصـحـاب حـضرت امام على الهادى (ع ) روايات و احاديث وى در كتب معتبر حديث شيعه نقل شده است از جمله كتب اربعه .
تـفـسير ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و ساير مؤلفات مفسر به شيوه روائى است و نيز مفسر داراى تـفـسـير ديگرى به نام تفسير ( انا انزلناه ) مى باشد و ابوالعباس نجاشى هر دو تفسير و ساير مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش ابن شاذان قزوينى با سه واسطه روايت مى نمايد و نيز شيخ الطائفه شيخ طوسى تفسيرهاى مذكور را از طريق ابن ابى جيد روايت مى كند.
مـنـابـع : تـهذيب الاحكام , 3/249 به بعد; الذريعة ; جامع الرواة , 2/88; رجال , طوسى , 42; رجال , نـجـاشـى , 2/226; الـفهرست شيخ طوسى , 173; معجم رجال الحديث , 15/190, معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 121.
تفسير معلى
اثر ابوالحسن معلى ( م ح 255 ق ) فرزند محمد بصرى از مفسران اماميه , فقيه محدث .
ابوالعباس نجاشى ضمن ضبط تفسير او, وى را مضطرب الحديث وصف نموده ولى در كتب رجالى او را تـوثـيـق كـرده اند و آقاى خوئى در معجم رجال الحديث مى نويسد كه قول نجاشى مضطرب الحديث مانعى از توثيق وى نمى گردد.
افرادى مانند ابوالقاسم جعفر معروف به ابن قولويه ( م 367 ق ) در كامل الزيارات و شيخ كلينى در كـافى و شيخ صدوق در امالى و حسين عامر اشعرى قمى در كتاب خود و ابوالحسن على قمى در تفسير خود معروف به تفسير قمى از اين تفسير نيز زياد نقل كرده اند.
تـفـسـيـر مـورد بحث از تفسيرهاى روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است ولى فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسير, قمى مجلد اول ; تفسير كنزالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); الذريعة , 4/314; رجال , ابن داود, 349; رجال , نجاشى , 2/365; تنقيح المقال , 3/33; الكافى , 5/510 به بعد; كامل الزيارات , 135; معجم رجال الحديث , 18/257; مفسران شيعه , 77.
تفسير ابومحمد اهوازى
[ تـفـسـير الحسين اهوازى ], اثر ابومحمد الحسين ( م ح 257 ق ) فرزند سعيد بن مهران اهوازى كوفى , از اصحاب امام رضا (ع ) و امام محمد جواد (ع ). تـفـسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى كه طى كتب تفسيرهاى شيعى از آن بسيار نقل گرديده است از جمله فرات كوفى در تفسير خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم روايات آن را از اهـوازى نـقل نموده است و اكثر آن روايات در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
و از جمله هنگام تفسير آيه 208 سوره بقره يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة با ذكر سند سلم را ولايت على بن ابى طالب (ع ) مى شمارد.
هـمـچـنـين هنگام تفسير آيه 119 سوره توبه يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقين از حسين بن سعيد اهوازى به اسنادش نقل شده است كه چون اين آيه نازل شد حضرت رسول (ص ) فرمودند اين آيه در حق پسر عم من على بن ابى طالب (ع ) نازل شده كه از صادقين است .
و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى از تفسير وى بسيار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسير آيه 68 سوره مباركه انعام و اذا رايت الذين يخوضون فى اياتنا فاعرض عنهم حتى يخوضوا فى حديث غيره و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين از حسين بن سعيد اهوازى با ذكر سند از رسول اكرم (ص ) آمده است مؤمن كه به خدا و روز قـيـامـت ايـمان آورده است هرگز در مجلسى كه سب امام (ع ) و يا غيبت مسلمان گردد حاضر نمى شود.
شيخ طوسى ( م 460 ق ) در الفهرست پس از توثيق وى او را از اصحاب حضرت رضا (ع ) و حضرت جـواد (ع ) و امام هادى (ع ) ذكر كرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسير قرآن وى را ذكر نموده و آنها را روايت مى كند.
عـمـر رضـا كـحـالـه در معجم المؤلفين پس از ذكر تفسير او به غلط وى را در سال 300 ق زنده مـى خواند كه قطعا اشتباه است وى عصر امام الهادى ( م 254 ق ) را درك كرده و اوائل نيمه دوم قرن سوم وفات يافته است .
مـنـابع : الاستبصار, 2/169; تاسيس الشيعة , 328; تفسير فرات الكوفى , 66; تفسير القمى , 1/204; تنقيح المقال , 1/632 - 330; تهذيب الاحكام , 7/89; الذريعة , 4/272; رجال , ابن داود, 132; رجال , كـشـى , 461; رجـال , نـجـاشى , 1/171 - 176; رجال , علامه حلى , 49; الفهرست , ابن نديم , 277; الـفـهرست , شيخ طوسى , 83 - 84; الكافى , 2/585 به بعد; معجم المؤلفين , 4/10; لسان الميزان , 2/284.
تفسير امام حسن عسكرى (ع )
از امـلاء امـام ابـومـحـمد حسن عسكرى (ع ) ( 232 - 260 ق ) امام يازدهم از ائمه اثنى عشر (ع ) و سيزدهمين معصوم از چهارده معصوم (ع ). ايـن تـفـسير را امام حسن عسكرى (ع ) بر ابويعقوب يوسف بن محمد بن زياد و ابوالحسن على بن سـيـار كـه از ثقات شيعه اماميه هستند از سال 254 ق كه حضرت به امامت پرداختند لغايت سال 260 ق كـه سـنـه وفـات امـام (ع ) است املاء فرموده اند و آن را شيخ صدوق ( م 381 ق ) از طرق مختلف از ابويعقوب يوسف و ابوالحسن على روايت مى كند.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة طى استدلال مفصل در ده صفحه اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) يقينى و مسلم غير قابل انكار مى داند.
دكـتر محمدحسين ذهبى كه يك سنى است در كتاب خود التفسير و المفسرون بخشى مفصل به بيان نكات اعتقادى از ديدگاه خود مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل تفسير استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الكتاب و بخشهاى بسيارى از سوره بقره تا آيه 108.
جلد دوم : شامل آيات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسير آيه 153.
سپس بزرگترين آيه قرآن كريم آيه 282 سوره بقره يعنى آيه تداين .
نسخه هاى خطى اين تفسير در اكثر كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است و نخستين بار در تـهـران به سال 1268 ق چاپ سنگى سپس مجددا تجديد چاپ گرديده و در سال 1409 ق در قـم تـوسـط مؤسسه المهدى به طبع رسيده و حجة الاسلام رضا استادى بر آن مقدمه اى مشروح نوشته است و در آن صحت صدور اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) مسلم و قطعى نشمرده است .
اين تفسير در قرون متمادى توسط علماء و مفسران ايرانى تبار مكررا به فارسى ترجمه شده است .
از جـمـله : 1) ترجمه فارسى توسط ابوالحسن على فرزند حسن زوارى ( زنده در سال 947 ق ) از مفسران عصر صفوى .
نسخه هايى از اين ترجمه امروزه در دست مى باشد.
مترجم داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ترجمة الخواص مى باشد.
2) ترجمه اين تفسير به قلم ميرزا ابوالقاسم حسينى ذهبى شيرازى مشهور به ميرزا بابا.
3) ترجمه ديگرى به قلم مولى عبداللّه بن نجم الدين معروف به فاضل قندهارى ( م 311 ق ). 4) ترجمه تفسير مزبور به زبان اردو موسوم به آثار حيدرى فى ترجمة تفسير العسكرى به قلم سيد شريف حسين صاحب هندى كه با تقريظ سيد نجم الحسن لكنهوى در هندوستان به طبع رسيده است .
مـنـابع : تفسير, امام حسن عسكرى (ع ) چاپهاى مختلف ; التفسير و المفسرون , 2/79 - 98; اعيان الـشيعة , 2/40 - 44; الذريعة , 4/89 - 90 و 283 - 293; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 134; فـهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 2/71 - 72; سفينة البحار, 1/259; الاعلام , 2/200.
تفسير عياشى
اثر ابوالنصر محمد ( م ب 460 ق ) فرزند مسعود بن عياش سلمى تميمى سمرقندى كوفى معروف به عياشى , از اعاظم محدثين و مفسررين اماميه .
عياشى حدود 260 ق وارد عراق گرديد و از شيوخ علماى شيعه در كوفه و بغداد تفسير و حديث و ساير علوم اسلامى را فراگرفت .
ايـن تـفسير كه به شيوه و سبك روائى تاليف گرديده است در تفسير آيات قرآنى , مناقب خاندان عصمت و طهارت (ع ) را با ذكر ماثوره درج كرده است .
جلد اول اين تفسير كه شامل سوره حمد تا آخر سوره الكهف است در دسترس قرار دارد.
مجلد دوم اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نسخه قديمى از اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نـسـخـه قـديـمى از اين تفسير را علامه مجلسى ( م 1111 ق ) ديده است كه مانند نسخه هاى موجود در حال حاضر اسناد آن حذف شده است .
ايـن تـفـسـيـر در سـال 1380 ق در قـم بـه تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى و با مقدمه علامه طباطبايى صاحب تفسير الميزان جزء اول از فاتحة الكتاب تا سوره انعام و جلد دوم از سوره اعراف تا پايان سوره كهف به چاپ رسيده سپس مكررا تجديد طبع يافته است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى نام تفسير و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش در روايـات ابـوعـبداللّه بن شاذان قزوينى به دو واسطه روايت مى كند شيخ صدوق ( م 381 ق ) و شـيـخ تـلعكبرى ( م 385 ق ) كه از شاگردان فرزند مفسر جعفر عياش هستند بواسطه فرزندان مفسر تفسير وى را روايت مى كنند.
از ابـن عـيـاشـى تـفسير ديگرى به نام سجود القرآن كه مربوط به تفسير آيات سجده است روايت گرديده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/56; الاعلام , زركلى , 7/95; الذريعة , 4/295; تاسيس الشيعة , 260, 332; الـفـهرست , ابن نديم , 194; الفهرست , شيخ طوسى , 317; رجال , ابن داود, 335; رجال , نجاشى , 2/247; مـعـالـم الـعلماء, 99; فهرست الفبائى كتب خطى , كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 138; معجم رجال الحديث , 17/224; مفسران شيعه , 79; نوابغ الرواة فى رابعة المثات , 305.
تفسير فضل بن شاذان
اثـر ابـومـحـمـد الـفـضل ( م 260 ق ) فرزند شاذان بن خليل رازى نيشابورى , از علماى تفسير و متكلمين و فقهاى اماميه از ثقات اصحاب ائمه ثلاثه حضرت على بن موسى الرضا و على الهادى و حسن عسكرى عليهم السلام .
نـجـاشـى از قـول ابوالقاسم يحيى بن زكريا كنجى مؤلفات وى را 180 عنوان ياد كرده است و 48 عنوان آن را نام برده است .
ابن نديم در الفهرست در چند محل از فضل بن شاذان نام برده است .
و او را از مـؤلـفـيـن شـيـعه ضبط كرده و نيز تفسير قرآن كريم و كتاب القراءآت او را كه به شيوه اشعريان نوشته شده است معرفى مى كند.
علامه حلى پس از توثيق وى مى نويسد كه : نمى توان از ذكر او چشم پوشيد چرا كه رئيس طايفه ماست , خداوند از او خشنود باشد .
احاديث او را در تفاسير روائى در تفسير آيات قرآن نقل كرده اند.
داوودى در طـبـقات المفسرين وى را از مفسران شيعى ياد كرده و دو تفسير از او نام برده است : تفسير قرآن و تفسير القراءآت قرآن .
مـنابع : الاستبصار, 3/362; الاعلام , زركلى , 5/149; تاسيس الشيعه , 344; الذريعة , 4/300; رجال , ابـن داود, 272; رجـال , علامه حلى , 132; رجال , كشى , 451; رجال , نجاشى , 2/168; رجال , شيخ طوسى , 240 و 434; الفهرست , ابن نديم , 29; الفهرست , شيخ طوسى , 254; مفسران شيعه , 77; نـوابـغ الرواة فى رابعة المئات , 217; تهذيب الاحكام , 72/6; الكافى , 3/419, 4/331, 6/143; من لا يحضره الفقيه , 1/195, 200; طبقات المفسرين داودى , 2/30.
القراءآت ; تفسير التنزيل و التحريف
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 268 ق ) فرزند محمد بن سيار بصرى اصفهانى كاتب معروف به سيارى و منسوب به جدش سيار, از محققين بنام اماميه و اكابر مفسران شيعه .
مفسر در عصر امام حسن عسكرى (ع ) كاتب آل طاهر بود.
حديث و تفسير را از امامين على الهادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام اخذ كرد.
مـفسر از مشايخ سلامة بن محمد مهزيار است و ثقة الاسلام كلينى بر روايات مفسر اعتماد كرده و ابن ادريس در مستطرفات از مولفات وى و تفسير او نقل مى كند.
و عده اى از علما از تفسير او نقل كرده اند.
عـلامـه مـيـرزا حـسـين نورى نسخه اى از اين تفسير را داشته است و در كتاب خويش مستدرك الـوسـائل از ايـن تـفسير نقل مى نمايد و همچنين نسخه نفيسى در كتابخانه شيخ محمد سماوى مـوجـود بوده است و شيخ حسن بن سليمان حلى از اين تفسير به نام التنزيل و التحريف ياد كرده است .
سعد بن عبداللّه در كتاب مختصر بصائر نقل مى نمايد.
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است از جمله : ثواب القرآن و از ديگر آثار وى كتاب الغارات ; النوادر; الطب .
الـفـهرست سال وفات وى را 368 ق ياد كرده است و احتمالا اشتباه است چون ابن حجر در لسان الميزان وى را از علماى اواخر مائه سوم ذكر نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 3/116; الاستبصار, 1/37; الاعلام , زركلى , 1/209; تاسيس الشيعة , 366; جامع الرواة , 1/67; الذريعة , 17/52; رجال , ابن داود, 422; رجال , علامه حلى , 203; رجال , كشى , 505; رجـال , نـجاشى , 1/211; رجال , شيخ طوسى , 411, 427; الفهرست , شيخ طوسى , 44; لسان الميزان , 1/252; معالم العلماء, 13; معجم رجال الحديث , 2/282, 284.
تفسير ابن فضال صغير
اثر ابوالحسن على ( 206 - ب 270 ق ) فرزند حسن بن فضال كوفى معروف به ابن فضال صغير, از مفسران اماميه و علماى فقه و حديث و از اصحاب امام دهم و امام يازدهم عليهما السلام .
مفسر و پدرش ابن فضال كبير فطحى مذهب بودند.
اجماع علماى رجالى بر اين عقيده اند كه ابن فضال كبير از عقيده خود عدول كرد.
نجاشى و شيخ طوسى پدر و پسر را توثيق مى كنند.
علامه حلى در رجال خود مى نويسد چنانچه ابن فضال صغير هم از مذهب خود عدول نكرده باشد مـن او را تـوثـيـق كـرده و بر روايات وى اعتماد دارم اگرچه مذهب فاسد داشته باشد [ فطحيه عـبـداللّه بـن امـام جـعـفر الصادق را كه هفتاد روز بعد از پدرش زنده بود امام مى دانند و سيزده امامى اند ].
مفسر از آن دسته از مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير در علوم قرآن كريم اكتفا نكرده و داراى تفاسير متعدد است .
نـجاشى در رجال خود بيش از چهل عنوان از مؤلفات او را ضبط كرده و از جمله آنها كتاب تفسير قرآن و كتاب التنزيل من القرآن و التحريف است .
تـفسيرهاى مفسر به همان شيوه روائى است كه در قرن سوم رواج داشت و احاديث و روايات را از ائمه اطهار (ع ) در تفسير آيات قرآن كريم نقل مى كرده است .
در كتب معتبر شيعه و تفاسير مفسران اماميه روايات او بسيار است .
از جـمـلـه در تـفسير فرات الكوفى كه به چاپ رسيده است و تفسير كنزالعرفان ملا محمد صالح بـرغـانى و ديگر تفاسير چاپى و خطى و همچنين از تفسير او در كتاب التوحيد نيز چاپ گرديده است .
داوودى در طبقات المفسرين خويش وى را از مفسرين شيعه ياد كرده و كتاب فضائل القرآن را از تفاسير وى ضبط كرده است .
مـنـابـع : الاسـتـبـصـار, 1/146, 2/7, 4/168; تاسيس الشيعة , 335; تهذيب الاحكام , 4/7, 9/322; الـذريـغـة , 4/245; رجـال , ابـن داود, 483; رجـال , علامه حلى , 93; رجال , كشى , 445; رجال , نـجـاشـى , 2/82; طبقات المفسرين , داودى , 1/397; الفهرست , شيخ طوسى , 2216; عيون اخبار الـرضـا, 1/129, 210; كامل الزيارات , ابن قولويه , 35; معالم العلماء, 65; مفسران شيعه , 71; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 274.
نوادر علم القرآن
اثـر شـيـخ ابوالحسن محمد ( م ح 275 ق ) فرزند احمد بن محمد بن حارث معروف به حارثى , از محدثين و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و ابوالعباس نجاشى آن را از طريق استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى روايت مى كند.
و هـمـچـنـيـن شيخ طوسى در الفهرست آن را ضبط كرده و روايت مى كند و نيز در كتاب رجال خويش مفسر را در قسم ( فى من لم يروعن الائمه (ع ) ) ذكر مى نمايد.
مـنـابـع : جامع الرواة , 2/62; الذريعة , 24/347; رجال , شيخ طوسى , 512; رجال , نجاشى , 2/300; الفهرست , شيخ طوسى , 177; معجم رجال الحديث , 15/18.
تفسير برقى صغير
اثر شيخ ابوجعفر احمد ( م 274 يا 280 ق ) فرزند محمد بن خالد قمى برقى منسوب به برق رود از قراء شهر قم از محدثين اماميه و مفسرين شيعه .
جـدش را يـوسف بن عمر والى عراق به زندان افكند و پس از شهادت زيد بن على او را به شهادت رساند.
خالد كه در آن هنگام كودك بود با پدرش عبدالرحمن به قم گريخت سپس به قريه برق رود پناه برد.
مفسر از جمله علماى شيعه است كه به تاليف چندين تفسير در علوم قرآن كريم پرداخت و نيز در ساير علوم مؤلفات زيادى دارد.
از مؤلفات وى در فنون و تفسير قرآن تفسير برقى صغير; كتاب فضل القرآن ; كتاب التاويل .
مشهورترين مؤلفات مفسر كتاب المحاسن اوست كه شامل رواياتى در تفسير آيات قرآنى مى باشد و اكثر مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از كتاب المحاسن نقل نموده اند.
تفسير مورد بحث هم مانند كتاب المحاسن به شيوه روائى بوده است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته و اسناد جمله اى از روايات به ابوجعفر احمد برقى منتهى مى گردد و در كتب اربعه و ساير كتب معتبر شيعه ذكر شده است .
داوودى در طبقات المفسرين پس از ذكر تفسير وى به نام فضائل القرآن او را چنين وصف كرده ( و اصـلـه كـوفـى مـن كبار الرافضه ) نجاشى و شيخ طوسى كه تفسيرهاى او را نام برده اند به سه واسطه از وى روايت كرده اند.
مـنابع : الاستبصار, 1/149, 3/251; تفسير البرغانى , 1/62; جامع الرواة , 1/63; رجال , ابن داود, 40; رجـال , عـلامـه حـلى , 14; رجال , شيخ طوسى , 398; رجال , نجاشى , 1/204; طبقات المفسرين , داودى , 1/72; الـشيعه و فنون الاسلام , 76; الذريعة , 4/263; الفهرست , ابن نديم , 276; الفهرست , شـيخ طوسى , 37; كامل الزيارت , 49; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; معالم العلماء, 11; الكافى , 5/357.
تفسير محمد بن العباس
شيخ محمد ( م ح 280 ق ) فرزند عباس , از محدثين و مفسران شيعه .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى و طى تفسيرهاى روائى شيعه از آن نقل شده است .
و مـفسر پس از ذكر آيه در تفسير آن از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است و على بن ابراهيم قمى با يك واسطه از مفسر در تفسير خود معروف به تفسير القمى روايت كرده است .
مـفـسر غير از ابوعبداللّه محمد بن العباس معروف به ابن الحجام صاحب تفسير و غير از ابوعبداللّه محمد بن عباس غاضرى متوفى حدود سال 300 ق مى باشد كه هر سه آنها در اسم و نام پدر و كنيه متحد و هم زمان هستند.
مـنابع : الاستبصار, 4/18 به بعد; تفسير القمى , 2/294 به بعد; تهذيب الاحكام , 6/51 به بعد; جامع الرواة , 2/134; الفهرست , شيخ طوسى , 180; معجم رجال الحديث , 16/197.
تفسير القرآن العظيم
اثر ابومحمد سهل ( 200 يا 201 - 283 ق ) فرزند عبداللّه تسترى يا شوشترى .
در شوشتر قبر وى مزار معروف است از ائمه صوفيه و اكابر متكلمين عصر خود بود.
عـرفـان و تـصـوف را از دائى خـود محمد بن تسوار فراگرفت و در مكه معظمه با شيخ ذالفنون مـصرى ملاقات داشته و از وى استماع حديث نموده است تفسير مذكور قبلا در هندوستان چاپ گرديده و در چاپخانة السعادة قاهره تجديد چاپ گرديده است .
قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين با استناد به گفته هاى او قائل به تشيع او شده است .
اين تفسير قديميترين تفسير عرفانى قرآن به شمار مى آيد.
مـنـابـع : الاعلام , زركلى , 3/143; حلية الاولياء, 10/189 - 212; خزينة الاصفياء, 2/163; آثار عجم , 371; تحفة الاحباب , 141; شذرات الذهب , 2/182 - 184; طبقات الصوفية , 206; كشف المحجوب , 112; معجم المطبوعات العربية و المعربة , 1/635; مفسران شيعه , 76; نفحات الانس , 45; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/429 - 430.
تفسير ابى حنيفه دينورى
مفسر ابوحنيفه احمد ( م 282 ق ) فرزند داود بن وتند معروف به دينورى از مشاهير علماى نحو و لغت منجم مفسر مؤرخ شيعى و ايرانى تبار است .
ابـوحـيـان توحيدى نيشابورى ( م 380 ق ) در وصف دينورى مى نويسد او حكمت و فلسفه و بيان عـرب را بـا يـك ديـگر آميخته و در هر فنى يد طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بين مـتـقـدمين و متاخرين چنانچه ثقلين جمع گردند و تا پايان جهان فضائل آنان را ستايش نمايند هرگز حق آنها اداء نگشته است يكى از اين سه تن ابوحنيفه دينورى است .
تفسير دينورى در سيزده جلد به زبان عربى بوده و چنانچه از ساير مؤلفاتش استفاده مى گردد به شيوه كلامى و ادبى و فلسفى است و نيز ابوريحان توحيدى آن را در سيزده جلد مى خواند و تمامى شرح حال نويسان آن را از مؤلفات و آثار وى ضبط كرده اند است .
دينور با كسر دال و ياء و فتح نون و واو و سكون راء شهرى است واقع بين كنگاور و كرمانشاه .
منابع : الاخبار الطوال , م - ذ; انباه الرواة , 1/41; ايضاح المكنون , 1/43; بغية الوعاة , 1/306; البداية و الـنـهـايـة , 11/72; الذريعة , 4/252; سير اعلام النبلاء, 13/422; طبقات المفسرين , داودى , 1/42; الـفـهـرسـت , ابن نديم , 86; كشف الظنون , 1/108; معجم الادباء, 3/26; معجم المؤلفين , 1/218; اعلام , 1/123; نزهة الالباء, 305.
تفسير ثقفى
اثـر ابواسحق ابراهيم ( م 283 ق ) فرزند محمد بن سعيد ثقفى كوفى اصفهانى از زعماى شيعه در كوفه و اصفهان و مفسرين .
ثقفى ابتدا زيدى مذهب بود, سپس از عقيده خود عدول كرد و به اماميه اثنى عشريه گرويد.
و از كوفه به اصفهان هجرت نمود و كرسى تدريس مناقب و حديث و فقه اهل البيت عليهم السلام را بـدسـت گـرفت تا اينكه در اصفهان فوت كرد و نيز جدش سعيد بن مسعود برادر ابى عبيد بن مـسعود عم مختار است كه حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) او را والى خود در مدائن تعيين نموده بود و حضرت امام حسن (ع ) در روز ساباط به او پناه برد.
ابن حجر در لسان الميزان مى گويد ( كان غاليا فى الزفض ) مؤلفات ديگر ثقفى از جمله دو تفسير قرآن و ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين (ع ) را ياد كرده اند و ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( من الثقات العلماء المصنفين ). داوودى در طبقات المفسرين خود تفسير قرآن وى را ضبط كرده است .
تـفـسـير وى به شيوه روائى است و نيز روايات او در كتب معتبر شيعه ذكر شده و ابوالحسن على قـمـى و هـمـچـنين ابن قولويه و صدوق و سيد ابن طاووس روايت او را در مؤلفات خويش ذكور نموده اند.
منابع : تاريخ اصفهان , ابن نديم , 1/187; تفسير, قمى , 2/335; الذريعة , 4/268; طبقات المفسرين , داودى , 1/18; رجـال , ابن داود, 17; رجال , شيخ طوسى , 451; الفهرست , شيخ طوسى , 16; لسان الميزان , 1/102; رجال , علامه حلى , 5; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 8; معالم العلماء, 3; كامل الزيارات , ابن قولويه , 186; مفسران شيعه , 77.
تفسير حبرى
اثر ابوعبداللّه حسين ( م 286 ق ) فرزند حكم بن مسلم كوفى حبرى از علماى تفسير و محدثين و فقهاى عصر خويش .
وى شيعى مسلك و زيدى مذهب بوده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى به شيوه روائى و كلامى است .
حـبـرى در ايـن تـفسير بسيارى از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خـانـدان عـصـمت و نبوت (ع ) است جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است مستندا به رسول اللّه (ص ) به تفسير آنها پرداخته است .
نظم اين اثر به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
امـروزه چـند نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كتابخانه مجمع علمى ازبكى تاشكند به شماره 2988 و ايـن نسخه در شوال 661 ق از نسخه مدرسه مستنصريه كه بخط ابوالحسن على بن هلال بـغـدادى معروف به ابن البواب ( م 413 ق ) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخط يـاقـوت مـسـتـعصمى مورخه 696 ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 401 موجود است .
اين تفسير به نام (ما نزل من القرآن فى اهل البيت ع ) به تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى در قم بـه سـال 1359 ق بـه طـبع رسيده و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحيرى معرفى گرديده است .
سـپـس بـا تـحـقـيق كامل و مقدمه اى مبسوط از سيد محمدرضا حسينى جلالى كه در پايان آن فهارس آيات قرآن و احاديث و الفاظ خاصه آمده چاپ گرديده است .
گفتنى است كه اين تفسير در كتب احاديث و فهارس به نامهاى مختلف ذكر شده است .
نسخه تاشكند به نام تنزيل الايات المنزله فى مناقب اهل البيت (ع ) معرفى گرديده است .
در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن فى على بن ابى طالب (ع ) معرفى گرديده است .
ابن شهر آشوب در معالم العلماء مؤلف را الحيرى مى خواند و نام اين تفسير را ما نزل من القرآن فـى اهـل البيت (ع ) ضبط كرده است كه تمامى آنها يكى هستند و نيز فرات كوفى در جاى جاى تفسيرش 35 مورد از او در فضائل اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان طهارت نقل نموده است .
منابع : تفسير الحبرى مقدمه به قلم سيد محمدرضا حسينى جلالى , 9 - 230; معالم العلماء, 144; لسان الميزان , 2/201 - 202.
معانى القرآن
اثـر يـحـيـى ( مدينه 220 - صعده 298 ق ) فرزند حسين بن القاسم ملقب به الهادى الى الحق از احفاد حضرت على بن ابى طالب (ع ), از ائمه و علماى زيديه و مردى سلحشور بود.
در 283 ق ابـوالـعـتـاهـيـة هـمـدانى از ملوك يمن يحيى را به يمن دعوت نمود و با او به عنوان اميرالمؤمنين بيعت كرد و ساير عشاير نيز با او بيعت نمودند.
يحيى عليه بنى العباس قيام كرد و بالاخره تمام يمن را متصرف شد.
وى نخستين سلطان زيدى در يمن است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در 9 جلد بزرگ , و در تمامى قرآن از سوره فاتحه الى سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اكثر علماى زيديه مى باشد و نسخ متعددى امروزه در يمن از آن موجود است .
يـحيى الهادى الى الحق داراى تاليفات زيادى است كه صاحب كتاب مؤلفات الزيديه 74 عنوان از آنها را ياد كرده است .
از آن جـمـلـه است : تفسير الامام الهادى الى الحق , اين تفسير در 6 جلد از سوره منافقون تا سورة النباء كه در تتمه و تكمله تفسير جدش القاسم بن ابراهيم و عمويش تاليف كرده است .
تفسير آية الكرسى
ابـن تـفـسـيـر بـه زبـان عربى در بيان آيه 256 سوره بقره ( آية الكرسى ) با مذاق زيدى مفسر آن مى باشد كه در يك جلد و در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
مـنـابـع : هر سه تفسير فوق الذكر; اعلام , زركلى , 8/141; بلوغ المرام , 146; الفهرست , ابن النديم , 194; معجم المؤلفين , 13/191 - 192; مؤلفات الزيديه , 1/314, 3/32; هدية العارفين , 2/517.
تفسير خزاز
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 295 ق ) فرزند حسن خزاز, از علماء مفسر اماميه .
شيخ طوسى در كتاب خود الفهرست تفسير قرآن وى را ضبط كرده است و نيز ساير كتب رجالى او را از مفسران شيعه ذكر نموده اند و تفسير وى به شيوه تفسيرهاى روائى است و به زبان عربى .
مـنـابـع : جـامع الرواة , 1/45; الذريعة , 4/273; رجال , ابن داود, 25; الفهرست , شيخ طوسى , 60; معجم رجال الحديث , 2/84; مفسران شيعه , 78.
فضل القرآن
اثر شيخ ابوجعفر محمد ( م 290 ق ) فرزند حسن بن فروخ صفار, از علماى حديث و مفسران شيعه .
عـلـوم اسـلامـى و حديث و تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) فراگرفت و نيز از جمع كثيرى از اكابر محدثين شيعه اخذ حديث كرد.
سپس كرسى تدريس را به دست گرفت و جمعى از اكابر علماء شيعه در حوزه او تربيت يافتند.
تـفسير وى به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى طى تفسيرهاى روائى و كتب حديث شيعه و كتب اربعه نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى تفسير مذكور را توسط استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى و ابوحسين على بن احمد اشعرى با سه واسطه روايت مى كند.
مفسر صاحب كتاب بصائر الدرجات است كه مكررا در ايران و نجف اشرف به طبع رسيده است .
مـنابع : الاستبصار, 1/65; ايضاح المكنون , 1/185; جامع الرواة , 2/93; الذريعة , 16/271; رجال , ابن داود, 307; رجـال , شـيـخ طـوسـى , 436; رجال , نجاشى , 2/252; الفهرست , شيخ طوسى , 170; هدية العارفين , 2/24; تهذيب الاحكام , 1/93.
| | | |
ثواب القرآن
اثر عبداللّه محمد ( م ح 254 ق ) فرزند حسان رازى زينبى از مفسران شيعه در قرن سوم هجرى و از اصـحـاب حـضرت امام على الهادى (ع ) روايات و احاديث وى در كتب معتبر حديث شيعه نقل شده است از جمله كتب اربعه .
تـفـسير ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و ساير مؤلفات مفسر به شيوه روائى است و نيز مفسر داراى تـفـسـير ديگرى به نام تفسير ( انا انزلناه ) مى باشد و ابوالعباس نجاشى هر دو تفسير و ساير مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش ابن شاذان قزوينى با سه واسطه روايت مى نمايد و نيز شيخ الطائفه شيخ طوسى تفسيرهاى مذكور را از طريق ابن ابى جيد روايت مى كند.
مـنـابـع : تـهذيب الاحكام , 3/249 به بعد; الذريعة ; جامع الرواة , 2/88; رجال , طوسى , 42; رجال , نـجـاشـى , 2/226; الـفهرست شيخ طوسى , 173; معجم رجال الحديث , 15/190, معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 121.
تفسير معلى
اثر ابوالحسن معلى ( م ح 255 ق ) فرزند محمد بصرى از مفسران اماميه , فقيه محدث .
ابوالعباس نجاشى ضمن ضبط تفسير او, وى را مضطرب الحديث وصف نموده ولى در كتب رجالى او را تـوثـيـق كـرده اند و آقاى خوئى در معجم رجال الحديث مى نويسد كه قول نجاشى مضطرب الحديث مانعى از توثيق وى نمى گردد.
افرادى مانند ابوالقاسم جعفر معروف به ابن قولويه ( م 367 ق ) در كامل الزيارات و شيخ كلينى در كـافى و شيخ صدوق در امالى و حسين عامر اشعرى قمى در كتاب خود و ابوالحسن على قمى در تفسير خود معروف به تفسير قمى از اين تفسير نيز زياد نقل كرده اند.
تـفـسـيـر مـورد بحث از تفسيرهاى روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است ولى فعلا وجود ندارد.
منابع : تفسير, قمى مجلد اول ; تفسير كنزالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); الذريعة , 4/314; رجال , ابن داود, 349; رجال , نجاشى , 2/365; تنقيح المقال , 3/33; الكافى , 5/510 به بعد; كامل الزيارات , 135; معجم رجال الحديث , 18/257; مفسران شيعه , 77.
تفسير ابومحمد اهوازى
[ تـفـسـير الحسين اهوازى ], اثر ابومحمد الحسين ( م ح 257 ق ) فرزند سعيد بن مهران اهوازى كوفى , از اصحاب امام رضا (ع ) و امام محمد جواد (ع ). تـفـسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى كه طى كتب تفسيرهاى شيعى از آن بسيار نقل گرديده است از جمله فرات كوفى در تفسير خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم روايات آن را از اهـوازى نـقل نموده است و اكثر آن روايات در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
و از جمله هنگام تفسير آيه 208 سوره بقره يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة با ذكر سند سلم را ولايت على بن ابى طالب (ع ) مى شمارد.
هـمـچـنـين هنگام تفسير آيه 119 سوره توبه يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقين از حسين بن سعيد اهوازى به اسنادش نقل شده است كه چون اين آيه نازل شد حضرت رسول (ص ) فرمودند اين آيه در حق پسر عم من على بن ابى طالب (ع ) نازل شده كه از صادقين است .
و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى از تفسير وى بسيار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسير آيه 68 سوره مباركه انعام و اذا رايت الذين يخوضون فى اياتنا فاعرض عنهم حتى يخوضوا فى حديث غيره و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين از حسين بن سعيد اهوازى با ذكر سند از رسول اكرم (ص ) آمده است مؤمن كه به خدا و روز قـيـامـت ايـمان آورده است هرگز در مجلسى كه سب امام (ع ) و يا غيبت مسلمان گردد حاضر نمى شود.
شيخ طوسى ( م 460 ق ) در الفهرست پس از توثيق وى او را از اصحاب حضرت رضا (ع ) و حضرت جـواد (ع ) و امام هادى (ع ) ذكر كرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسير قرآن وى را ذكر نموده و آنها را روايت مى كند.
عـمـر رضـا كـحـالـه در معجم المؤلفين پس از ذكر تفسير او به غلط وى را در سال 300 ق زنده مـى خواند كه قطعا اشتباه است وى عصر امام الهادى ( م 254 ق ) را درك كرده و اوائل نيمه دوم قرن سوم وفات يافته است .
مـنـابع : الاستبصار, 2/169; تاسيس الشيعة , 328; تفسير فرات الكوفى , 66; تفسير القمى , 1/204; تنقيح المقال , 1/632 - 330; تهذيب الاحكام , 7/89; الذريعة , 4/272; رجال , ابن داود, 132; رجال , كـشـى , 461; رجـال , نـجـاشى , 1/171 - 176; رجال , علامه حلى , 49; الفهرست , ابن نديم , 277; الـفـهرست , شيخ طوسى , 83 - 84; الكافى , 2/585 به بعد; معجم المؤلفين , 4/10; لسان الميزان , 2/284.
تفسير امام حسن عسكرى (ع )
از امـلاء امـام ابـومـحـمد حسن عسكرى (ع ) ( 232 - 260 ق ) امام يازدهم از ائمه اثنى عشر (ع ) و سيزدهمين معصوم از چهارده معصوم (ع ). ايـن تـفـسير را امام حسن عسكرى (ع ) بر ابويعقوب يوسف بن محمد بن زياد و ابوالحسن على بن سـيـار كـه از ثقات شيعه اماميه هستند از سال 254 ق كه حضرت به امامت پرداختند لغايت سال 260 ق كـه سـنـه وفـات امـام (ع ) است املاء فرموده اند و آن را شيخ صدوق ( م 381 ق ) از طرق مختلف از ابويعقوب يوسف و ابوالحسن على روايت مى كند.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة طى استدلال مفصل در ده صفحه اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) يقينى و مسلم غير قابل انكار مى داند.
دكـتر محمدحسين ذهبى كه يك سنى است در كتاب خود التفسير و المفسرون بخشى مفصل به بيان نكات اعتقادى از ديدگاه خود مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل تفسير استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الكتاب و بخشهاى بسيارى از سوره بقره تا آيه 108.
جلد دوم : شامل آيات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسير آيه 153.
سپس بزرگترين آيه قرآن كريم آيه 282 سوره بقره يعنى آيه تداين .
نسخه هاى خطى اين تفسير در اكثر كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است و نخستين بار در تـهـران به سال 1268 ق چاپ سنگى سپس مجددا تجديد چاپ گرديده و در سال 1409 ق در قـم تـوسـط مؤسسه المهدى به طبع رسيده و حجة الاسلام رضا استادى بر آن مقدمه اى مشروح نوشته است و در آن صحت صدور اين تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) مسلم و قطعى نشمرده است .
اين تفسير در قرون متمادى توسط علماء و مفسران ايرانى تبار مكررا به فارسى ترجمه شده است .
از جـمـله : 1) ترجمه فارسى توسط ابوالحسن على فرزند حسن زوارى ( زنده در سال 947 ق ) از مفسران عصر صفوى .
نسخه هايى از اين ترجمه امروزه در دست مى باشد.
مترجم داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ترجمة الخواص مى باشد.
2) ترجمه اين تفسير به قلم ميرزا ابوالقاسم حسينى ذهبى شيرازى مشهور به ميرزا بابا.
3) ترجمه ديگرى به قلم مولى عبداللّه بن نجم الدين معروف به فاضل قندهارى ( م 311 ق ). 4) ترجمه تفسير مزبور به زبان اردو موسوم به آثار حيدرى فى ترجمة تفسير العسكرى به قلم سيد شريف حسين صاحب هندى كه با تقريظ سيد نجم الحسن لكنهوى در هندوستان به طبع رسيده است .
مـنـابع : تفسير, امام حسن عسكرى (ع ) چاپهاى مختلف ; التفسير و المفسرون , 2/79 - 98; اعيان الـشيعة , 2/40 - 44; الذريعة , 4/89 - 90 و 283 - 293; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 134; فـهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 2/71 - 72; سفينة البحار, 1/259; الاعلام , 2/200.
تفسير عياشى
اثر ابوالنصر محمد ( م ب 460 ق ) فرزند مسعود بن عياش سلمى تميمى سمرقندى كوفى معروف به عياشى , از اعاظم محدثين و مفسررين اماميه .
عياشى حدود 260 ق وارد عراق گرديد و از شيوخ علماى شيعه در كوفه و بغداد تفسير و حديث و ساير علوم اسلامى را فراگرفت .
ايـن تـفسير كه به شيوه و سبك روائى تاليف گرديده است در تفسير آيات قرآنى , مناقب خاندان عصمت و طهارت (ع ) را با ذكر ماثوره درج كرده است .
جلد اول اين تفسير كه شامل سوره حمد تا آخر سوره الكهف است در دسترس قرار دارد.
مجلد دوم اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نسخه قديمى از اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نـسـخـه قـديـمى از اين تفسير را علامه مجلسى ( م 1111 ق ) ديده است كه مانند نسخه هاى موجود در حال حاضر اسناد آن حذف شده است .
ايـن تـفـسـيـر در سـال 1380 ق در قـم بـه تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى و با مقدمه علامه طباطبايى صاحب تفسير الميزان جزء اول از فاتحة الكتاب تا سوره انعام و جلد دوم از سوره اعراف تا پايان سوره كهف به چاپ رسيده سپس مكررا تجديد طبع يافته است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى نام تفسير و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش در روايـات ابـوعـبداللّه بن شاذان قزوينى به دو واسطه روايت مى كند شيخ صدوق ( م 381 ق ) و شـيـخ تـلعكبرى ( م 385 ق ) كه از شاگردان فرزند مفسر جعفر عياش هستند بواسطه فرزندان مفسر تفسير وى را روايت مى كنند.
از ابـن عـيـاشـى تـفسير ديگرى به نام سجود القرآن كه مربوط به تفسير آيات سجده است روايت گرديده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/56; الاعلام , زركلى , 7/95; الذريعة , 4/295; تاسيس الشيعة , 260, 332; الـفـهرست , ابن نديم , 194; الفهرست , شيخ طوسى , 317; رجال , ابن داود, 335; رجال , نجاشى , 2/247; مـعـالـم الـعلماء, 99; فهرست الفبائى كتب خطى , كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 138; معجم رجال الحديث , 17/224; مفسران شيعه , 79; نوابغ الرواة فى رابعة المثات , 305.
تفسير فضل بن شاذان
اثـر ابـومـحـمـد الـفـضل ( م 260 ق ) فرزند شاذان بن خليل رازى نيشابورى , از علماى تفسير و متكلمين و فقهاى اماميه از ثقات اصحاب ائمه ثلاثه حضرت على بن موسى الرضا و على الهادى و حسن عسكرى عليهم السلام .
نـجـاشـى از قـول ابوالقاسم يحيى بن زكريا كنجى مؤلفات وى را 180 عنوان ياد كرده است و 48 عنوان آن را نام برده است .
ابن نديم در الفهرست در چند محل از فضل بن شاذان نام برده است .
و او را از مـؤلـفـيـن شـيـعه ضبط كرده و نيز تفسير قرآن كريم و كتاب القراءآت او را كه به شيوه اشعريان نوشته شده است معرفى مى كند.
علامه حلى پس از توثيق وى مى نويسد كه : نمى توان از ذكر او چشم پوشيد چرا كه رئيس طايفه ماست , خداوند از او خشنود باشد .
احاديث او را در تفاسير روائى در تفسير آيات قرآن نقل كرده اند.
داوودى در طـبـقات المفسرين وى را از مفسران شيعى ياد كرده و دو تفسير از او نام برده است : تفسير قرآن و تفسير القراءآت قرآن .
مـنابع : الاستبصار, 3/362; الاعلام , زركلى , 5/149; تاسيس الشيعه , 344; الذريعة , 4/300; رجال , ابـن داود, 272; رجـال , علامه حلى , 132; رجال , كشى , 451; رجال , نجاشى , 2/168; رجال , شيخ طوسى , 240 و 434; الفهرست , ابن نديم , 29; الفهرست , شيخ طوسى , 254; مفسران شيعه , 77; نـوابـغ الرواة فى رابعة المئات , 217; تهذيب الاحكام , 72/6; الكافى , 3/419, 4/331, 6/143; من لا يحضره الفقيه , 1/195, 200; طبقات المفسرين داودى , 2/30.
القراءآت ; تفسير التنزيل و التحريف
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 268 ق ) فرزند محمد بن سيار بصرى اصفهانى كاتب معروف به سيارى و منسوب به جدش سيار, از محققين بنام اماميه و اكابر مفسران شيعه .
مفسر در عصر امام حسن عسكرى (ع ) كاتب آل طاهر بود.
حديث و تفسير را از امامين على الهادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام اخذ كرد.
مـفسر از مشايخ سلامة بن محمد مهزيار است و ثقة الاسلام كلينى بر روايات مفسر اعتماد كرده و ابن ادريس در مستطرفات از مولفات وى و تفسير او نقل مى كند.
و عده اى از علما از تفسير او نقل كرده اند.
عـلامـه مـيـرزا حـسـين نورى نسخه اى از اين تفسير را داشته است و در كتاب خويش مستدرك الـوسـائل از ايـن تـفسير نقل مى نمايد و همچنين نسخه نفيسى در كتابخانه شيخ محمد سماوى مـوجـود بوده است و شيخ حسن بن سليمان حلى از اين تفسير به نام التنزيل و التحريف ياد كرده است .
سعد بن عبداللّه در كتاب مختصر بصائر نقل مى نمايد.
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است از جمله : ثواب القرآن و از ديگر آثار وى كتاب الغارات ; النوادر; الطب .
الـفـهرست سال وفات وى را 368 ق ياد كرده است و احتمالا اشتباه است چون ابن حجر در لسان الميزان وى را از علماى اواخر مائه سوم ذكر نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 3/116; الاستبصار, 1/37; الاعلام , زركلى , 1/209; تاسيس الشيعة , 366; جامع الرواة , 1/67; الذريعة , 17/52; رجال , ابن داود, 422; رجال , علامه حلى , 203; رجال , كشى , 505; رجـال , نـجاشى , 1/211; رجال , شيخ طوسى , 411, 427; الفهرست , شيخ طوسى , 44; لسان الميزان , 1/252; معالم العلماء, 13; معجم رجال الحديث , 2/282, 284.
تفسير ابن فضال صغير
اثر ابوالحسن على ( 206 - ب 270 ق ) فرزند حسن بن فضال كوفى معروف به ابن فضال صغير, از مفسران اماميه و علماى فقه و حديث و از اصحاب امام دهم و امام يازدهم عليهما السلام .
مفسر و پدرش ابن فضال كبير فطحى مذهب بودند.
اجماع علماى رجالى بر اين عقيده اند كه ابن فضال كبير از عقيده خود عدول كرد.
نجاشى و شيخ طوسى پدر و پسر را توثيق مى كنند.
علامه حلى در رجال خود مى نويسد چنانچه ابن فضال صغير هم از مذهب خود عدول نكرده باشد مـن او را تـوثـيـق كـرده و بر روايات وى اعتماد دارم اگرچه مذهب فاسد داشته باشد [ فطحيه عـبـداللّه بـن امـام جـعـفر الصادق را كه هفتاد روز بعد از پدرش زنده بود امام مى دانند و سيزده امامى اند ].
مفسر از آن دسته از مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير در علوم قرآن كريم اكتفا نكرده و داراى تفاسير متعدد است .
نـجاشى در رجال خود بيش از چهل عنوان از مؤلفات او را ضبط كرده و از جمله آنها كتاب تفسير قرآن و كتاب التنزيل من القرآن و التحريف است .
تـفسيرهاى مفسر به همان شيوه روائى است كه در قرن سوم رواج داشت و احاديث و روايات را از ائمه اطهار (ع ) در تفسير آيات قرآن كريم نقل مى كرده است .
در كتب معتبر شيعه و تفاسير مفسران اماميه روايات او بسيار است .
از جـمـلـه در تـفسير فرات الكوفى كه به چاپ رسيده است و تفسير كنزالعرفان ملا محمد صالح بـرغـانى و ديگر تفاسير چاپى و خطى و همچنين از تفسير او در كتاب التوحيد نيز چاپ گرديده است .
داوودى در طبقات المفسرين خويش وى را از مفسرين شيعه ياد كرده و كتاب فضائل القرآن را از تفاسير وى ضبط كرده است .
مـنـابـع : الاسـتـبـصـار, 1/146, 2/7, 4/168; تاسيس الشيعة , 335; تهذيب الاحكام , 4/7, 9/322; الـذريـغـة , 4/245; رجـال , ابـن داود, 483; رجـال , علامه حلى , 93; رجال , كشى , 445; رجال , نـجـاشـى , 2/82; طبقات المفسرين , داودى , 1/397; الفهرست , شيخ طوسى , 2216; عيون اخبار الـرضـا, 1/129, 210; كامل الزيارات , ابن قولويه , 35; معالم العلماء, 65; مفسران شيعه , 71; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 274.
نوادر علم القرآن
اثـر شـيـخ ابوالحسن محمد ( م ح 275 ق ) فرزند احمد بن محمد بن حارث معروف به حارثى , از محدثين و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و ابوالعباس نجاشى آن را از طريق استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى روايت مى كند.
و هـمـچـنـيـن شيخ طوسى در الفهرست آن را ضبط كرده و روايت مى كند و نيز در كتاب رجال خويش مفسر را در قسم ( فى من لم يروعن الائمه (ع ) ) ذكر مى نمايد.
مـنـابـع : جامع الرواة , 2/62; الذريعة , 24/347; رجال , شيخ طوسى , 512; رجال , نجاشى , 2/300; الفهرست , شيخ طوسى , 177; معجم رجال الحديث , 15/18.
تفسير برقى صغير
اثر شيخ ابوجعفر احمد ( م 274 يا 280 ق ) فرزند محمد بن خالد قمى برقى منسوب به برق رود از قراء شهر قم از محدثين اماميه و مفسرين شيعه .
جـدش را يـوسف بن عمر والى عراق به زندان افكند و پس از شهادت زيد بن على او را به شهادت رساند.
خالد كه در آن هنگام كودك بود با پدرش عبدالرحمن به قم گريخت سپس به قريه برق رود پناه برد.
مفسر از جمله علماى شيعه است كه به تاليف چندين تفسير در علوم قرآن كريم پرداخت و نيز در ساير علوم مؤلفات زيادى دارد.
از مؤلفات وى در فنون و تفسير قرآن تفسير برقى صغير; كتاب فضل القرآن ; كتاب التاويل .
مشهورترين مؤلفات مفسر كتاب المحاسن اوست كه شامل رواياتى در تفسير آيات قرآنى مى باشد و اكثر مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از كتاب المحاسن نقل نموده اند.
تفسير مورد بحث هم مانند كتاب المحاسن به شيوه روائى بوده است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته و اسناد جمله اى از روايات به ابوجعفر احمد برقى منتهى مى گردد و در كتب اربعه و ساير كتب معتبر شيعه ذكر شده است .
داوودى در طبقات المفسرين پس از ذكر تفسير وى به نام فضائل القرآن او را چنين وصف كرده ( و اصـلـه كـوفـى مـن كبار الرافضه ) نجاشى و شيخ طوسى كه تفسيرهاى او را نام برده اند به سه واسطه از وى روايت كرده اند.
مـنابع : الاستبصار, 1/149, 3/251; تفسير البرغانى , 1/62; جامع الرواة , 1/63; رجال , ابن داود, 40; رجـال , عـلامـه حـلى , 14; رجال , شيخ طوسى , 398; رجال , نجاشى , 1/204; طبقات المفسرين , داودى , 1/72; الـشيعه و فنون الاسلام , 76; الذريعة , 4/263; الفهرست , ابن نديم , 276; الفهرست , شـيخ طوسى , 37; كامل الزيارت , 49; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; معالم العلماء, 11; الكافى , 5/357.
تفسير محمد بن العباس
شيخ محمد ( م ح 280 ق ) فرزند عباس , از محدثين و مفسران شيعه .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى و طى تفسيرهاى روائى شيعه از آن نقل شده است .
و مـفسر پس از ذكر آيه در تفسير آن از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است و على بن ابراهيم قمى با يك واسطه از مفسر در تفسير خود معروف به تفسير القمى روايت كرده است .
مـفـسر غير از ابوعبداللّه محمد بن العباس معروف به ابن الحجام صاحب تفسير و غير از ابوعبداللّه محمد بن عباس غاضرى متوفى حدود سال 300 ق مى باشد كه هر سه آنها در اسم و نام پدر و كنيه متحد و هم زمان هستند.
مـنابع : الاستبصار, 4/18 به بعد; تفسير القمى , 2/294 به بعد; تهذيب الاحكام , 6/51 به بعد; جامع الرواة , 2/134; الفهرست , شيخ طوسى , 180; معجم رجال الحديث , 16/197.
تفسير القرآن العظيم
اثر ابومحمد سهل ( 200 يا 201 - 283 ق ) فرزند عبداللّه تسترى يا شوشترى .
در شوشتر قبر وى مزار معروف است از ائمه صوفيه و اكابر متكلمين عصر خود بود.
عـرفـان و تـصـوف را از دائى خـود محمد بن تسوار فراگرفت و در مكه معظمه با شيخ ذالفنون مـصرى ملاقات داشته و از وى استماع حديث نموده است تفسير مذكور قبلا در هندوستان چاپ گرديده و در چاپخانة السعادة قاهره تجديد چاپ گرديده است .
قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين با استناد به گفته هاى او قائل به تشيع او شده است .
اين تفسير قديميترين تفسير عرفانى قرآن به شمار مى آيد.
مـنـابـع : الاعلام , زركلى , 3/143; حلية الاولياء, 10/189 - 212; خزينة الاصفياء, 2/163; آثار عجم , 371; تحفة الاحباب , 141; شذرات الذهب , 2/182 - 184; طبقات الصوفية , 206; كشف المحجوب , 112; معجم المطبوعات العربية و المعربة , 1/635; مفسران شيعه , 76; نفحات الانس , 45; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/429 - 430.
تفسير ابى حنيفه دينورى
مفسر ابوحنيفه احمد ( م 282 ق ) فرزند داود بن وتند معروف به دينورى از مشاهير علماى نحو و لغت منجم مفسر مؤرخ شيعى و ايرانى تبار است .
ابـوحـيـان توحيدى نيشابورى ( م 380 ق ) در وصف دينورى مى نويسد او حكمت و فلسفه و بيان عـرب را بـا يـك ديـگر آميخته و در هر فنى يد طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بين مـتـقـدمين و متاخرين چنانچه ثقلين جمع گردند و تا پايان جهان فضائل آنان را ستايش نمايند هرگز حق آنها اداء نگشته است يكى از اين سه تن ابوحنيفه دينورى است .
تفسير دينورى در سيزده جلد به زبان عربى بوده و چنانچه از ساير مؤلفاتش استفاده مى گردد به شيوه كلامى و ادبى و فلسفى است و نيز ابوريحان توحيدى آن را در سيزده جلد مى خواند و تمامى شرح حال نويسان آن را از مؤلفات و آثار وى ضبط كرده اند است .
دينور با كسر دال و ياء و فتح نون و واو و سكون راء شهرى است واقع بين كنگاور و كرمانشاه .
منابع : الاخبار الطوال , م - ذ; انباه الرواة , 1/41; ايضاح المكنون , 1/43; بغية الوعاة , 1/306; البداية و الـنـهـايـة , 11/72; الذريعة , 4/252; سير اعلام النبلاء, 13/422; طبقات المفسرين , داودى , 1/42; الـفـهـرسـت , ابن نديم , 86; كشف الظنون , 1/108; معجم الادباء, 3/26; معجم المؤلفين , 1/218; اعلام , 1/123; نزهة الالباء, 305.
تفسير ثقفى
اثـر ابواسحق ابراهيم ( م 283 ق ) فرزند محمد بن سعيد ثقفى كوفى اصفهانى از زعماى شيعه در كوفه و اصفهان و مفسرين .
ثقفى ابتدا زيدى مذهب بود, سپس از عقيده خود عدول كرد و به اماميه اثنى عشريه گرويد.
و از كوفه به اصفهان هجرت نمود و كرسى تدريس مناقب و حديث و فقه اهل البيت عليهم السلام را بـدسـت گـرفت تا اينكه در اصفهان فوت كرد و نيز جدش سعيد بن مسعود برادر ابى عبيد بن مـسعود عم مختار است كه حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) او را والى خود در مدائن تعيين نموده بود و حضرت امام حسن (ع ) در روز ساباط به او پناه برد.
ابن حجر در لسان الميزان مى گويد ( كان غاليا فى الزفض ) مؤلفات ديگر ثقفى از جمله دو تفسير قرآن و ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين (ع ) را ياد كرده اند و ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( من الثقات العلماء المصنفين ). داوودى در طبقات المفسرين خود تفسير قرآن وى را ضبط كرده است .
تـفـسـير وى به شيوه روائى است و نيز روايات او در كتب معتبر شيعه ذكر شده و ابوالحسن على قـمـى و هـمـچـنين ابن قولويه و صدوق و سيد ابن طاووس روايت او را در مؤلفات خويش ذكور نموده اند.
منابع : تاريخ اصفهان , ابن نديم , 1/187; تفسير, قمى , 2/335; الذريعة , 4/268; طبقات المفسرين , داودى , 1/18; رجـال , ابن داود, 17; رجال , شيخ طوسى , 451; الفهرست , شيخ طوسى , 16; لسان الميزان , 1/102; رجال , علامه حلى , 5; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 8; معالم العلماء, 3; كامل الزيارات , ابن قولويه , 186; مفسران شيعه , 77.
تفسير حبرى
اثر ابوعبداللّه حسين ( م 286 ق ) فرزند حكم بن مسلم كوفى حبرى از علماى تفسير و محدثين و فقهاى عصر خويش .
وى شيعى مسلك و زيدى مذهب بوده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى به شيوه روائى و كلامى است .
حـبـرى در ايـن تـفسير بسيارى از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين (ع ) و خـانـدان عـصـمت و نبوت (ع ) است جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است مستندا به رسول اللّه (ص ) به تفسير آنها پرداخته است .
نظم اين اثر به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
امـروزه چـند نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كتابخانه مجمع علمى ازبكى تاشكند به شماره 2988 و ايـن نسخه در شوال 661 ق از نسخه مدرسه مستنصريه كه بخط ابوالحسن على بن هلال بـغـدادى معروف به ابن البواب ( م 413 ق ) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخط يـاقـوت مـسـتـعصمى مورخه 696 ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 401 موجود است .
اين تفسير به نام (ما نزل من القرآن فى اهل البيت ع ) به تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى در قم بـه سـال 1359 ق بـه طـبع رسيده و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحيرى معرفى گرديده است .
سـپـس بـا تـحـقـيق كامل و مقدمه اى مبسوط از سيد محمدرضا حسينى جلالى كه در پايان آن فهارس آيات قرآن و احاديث و الفاظ خاصه آمده چاپ گرديده است .
گفتنى است كه اين تفسير در كتب احاديث و فهارس به نامهاى مختلف ذكر شده است .
نسخه تاشكند به نام تنزيل الايات المنزله فى مناقب اهل البيت (ع ) معرفى گرديده است .
در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن فى على بن ابى طالب (ع ) معرفى گرديده است .
ابن شهر آشوب در معالم العلماء مؤلف را الحيرى مى خواند و نام اين تفسير را ما نزل من القرآن فـى اهـل البيت (ع ) ضبط كرده است كه تمامى آنها يكى هستند و نيز فرات كوفى در جاى جاى تفسيرش 35 مورد از او در فضائل اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان طهارت نقل نموده است .
منابع : تفسير الحبرى مقدمه به قلم سيد محمدرضا حسينى جلالى , 9 - 230; معالم العلماء, 144; لسان الميزان , 2/201 - 202.
معانى القرآن
اثـر يـحـيـى ( مدينه 220 - صعده 298 ق ) فرزند حسين بن القاسم ملقب به الهادى الى الحق از احفاد حضرت على بن ابى طالب (ع ), از ائمه و علماى زيديه و مردى سلحشور بود.
در 283 ق ابـوالـعـتـاهـيـة هـمـدانى از ملوك يمن يحيى را به يمن دعوت نمود و با او به عنوان اميرالمؤمنين بيعت كرد و ساير عشاير نيز با او بيعت نمودند.
يحيى عليه بنى العباس قيام كرد و بالاخره تمام يمن را متصرف شد.
وى نخستين سلطان زيدى در يمن است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در 9 جلد بزرگ , و در تمامى قرآن از سوره فاتحه الى سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اكثر علماى زيديه مى باشد و نسخ متعددى امروزه در يمن از آن موجود است .
يـحيى الهادى الى الحق داراى تاليفات زيادى است كه صاحب كتاب مؤلفات الزيديه 74 عنوان از آنها را ياد كرده است .
از آن جـمـلـه است : تفسير الامام الهادى الى الحق , اين تفسير در 6 جلد از سوره منافقون تا سورة النباء كه در تتمه و تكمله تفسير جدش القاسم بن ابراهيم و عمويش تاليف كرده است .
تفسير آية الكرسى
ابـن تـفـسـيـر بـه زبـان عربى در بيان آيه 256 سوره بقره ( آية الكرسى ) با مذاق زيدى مفسر آن مى باشد كه در يك جلد و در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
مـنـابـع : هر سه تفسير فوق الذكر; اعلام , زركلى , 8/141; بلوغ المرام , 146; الفهرست , ابن النديم , 194; معجم المؤلفين , 13/191 - 192; مؤلفات الزيديه , 1/314, 3/32; هدية العارفين , 2/517.
تفسير خزاز
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 295 ق ) فرزند حسن خزاز, از علماء مفسر اماميه .
شيخ طوسى در كتاب خود الفهرست تفسير قرآن وى را ضبط كرده است و نيز ساير كتب رجالى او را از مفسران شيعه ذكر نموده اند و تفسير وى به شيوه تفسيرهاى روائى است و به زبان عربى .
مـنـابـع : جـامع الرواة , 1/45; الذريعة , 4/273; رجال , ابن داود, 25; الفهرست , شيخ طوسى , 60; معجم رجال الحديث , 2/84; مفسران شيعه , 78.
فضل القرآن
اثر شيخ ابوجعفر محمد ( م 290 ق ) فرزند حسن بن فروخ صفار, از علماى حديث و مفسران شيعه .
عـلـوم اسـلامـى و حديث و تفسير را از امام حسن عسكرى (ع ) فراگرفت و نيز از جمع كثيرى از اكابر محدثين شيعه اخذ حديث كرد.
سپس كرسى تدريس را به دست گرفت و جمعى از اكابر علماء شيعه در حوزه او تربيت يافتند.
تـفسير وى به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى طى تفسيرهاى روائى و كتب حديث شيعه و كتب اربعه نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى تفسير مذكور را توسط استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى و ابوحسين على بن احمد اشعرى با سه واسطه روايت مى كند.
مفسر صاحب كتاب بصائر الدرجات است كه مكررا در ايران و نجف اشرف به طبع رسيده است .
مـنابع : الاستبصار, 1/65; ايضاح المكنون , 1/185; جامع الرواة , 2/93; الذريعة , 16/271; رجال , ابن داود, 307; رجـال , شـيـخ طـوسـى , 436; رجال , نجاشى , 2/252; الفهرست , شيخ طوسى , 170; هدية العارفين , 2/24; تهذيب الاحكام , 1/93.
| | | |
