بخش چهارم : اشارات تفسيرى درباره سوره حمد از ساير آثار حضرت امام (س )
اهميت و فضيلت سوره حمد 
ففاتحة الكتاب التكوينى الالهى الذى صنفه ، تعالى جده ، بيد قدرتة الكاملة ،التى فيها كل الكتاب ، بالوجود الجمعى الالهى ، المنزه عن الكثرة المقدس عن الشين والكدورة : بوجه هو عالم العقول المجردة و الروحانيين من الملائكة ، والتعينالاول للمشيئة و بوجه عبارة عن نفس المشيئة ، فانها مفتاح غيب الوجود و فى الريارةالجامعة : ((بكم فتح الله ))⁽²⁵⁵⁾ لتوافق اءفقهم عليهم السلام ، لاءفق المشيئة ، كماقال الله تعلى .
پس سرآغاز كتاب تكوينى الهى خداوند، كه بلند است مقامجلال و عظمت او، با دست قدرت كامل خويش نگاشته ، و تمام كتاب به طريق وجود جمعىالهى ، كه از كثرت منزه است و از پيرايه و كدورت مبرا، در آن هست ، از يك نظر همان عالمعقول مجرد و ملائكه روحانى و تعين اول مشيت است و از نظر ديگر نفس مشيت است ، كه مشيتخود كليد غيب الوجود است و در زيارت جامعه آمده است : ((خداى به توسط شما آغاز كرد))زيرا افق وجودى ائمه معصوم ، موافق افق مشيت الهى است همان طور كه خداوند اين معنا راچنين حكاية عن هذاالمعنى : ثم دنا فتدلى فكان قاب قوسين اءو اءدنى ⁽²⁵⁶⁾. و هم ،عليهم السلام ، من جهة الولاية متحدون : اءولنا، محمد، اءوسطنا محمد، آخرنا محمد، كلنامحمد، كلنا نور واحد⁽²⁵⁷⁾.
و لكون فاتحة الكتاب فيها كل الكتاب ، و الفاتحة باعتبار الوجود الجمعى فى (بسمالله الرحمن الرحيم ) و هوفى باء((بسم الله )) و هو فى نقطة تحت الباء،قال على عليه السلام ، على ما نسب اليه : (( ((اناالنقطة ⁽²⁵⁸⁾)) و ورد: بالباءظهرالوجود و بالنقطة تميز العابد عن المعبود.
و خاتمه الكتاب الالهى و التصنيف الربانى عالم الطبيعة وسجل الكون (و هذا) بحسب قوس النزول ، والا فالختم و الفتح واحد؛ فان ماتنزل من سماءالالهية عرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة مما حكايت فرموده است :((پس نزديك و نزديكتر شد، پس به اندازه طول دوكمال يا كمتر بود)) و ائمه معصوم از نظر ولايت متحدند: ((آغاز و ميان و انجام ما محمد است ،همه محمديم و همه يك نوريم )).
و از آن رو كه تمام كتاب در سوره فاتحه است و فاتحه به اعتبار وجود جمعى در ((بسمالله الرحمن الرحيم )) و آن باى ((بسم الله )) و آن در نقطه زير ((باء)) على عليهالسلام ، آن طور كه به وى نسبت دهند فرمود: ((نقطه منم )) و آمده است كه ، ((وجود با((با)) پديد آمده و عابد با نقطه زير ((با)) از معبود جدا شد)).
و خاتمه اين كتاب الهى و اين تصنيف ربانى ، عالم طبيعت و جهان ناپايدار حوادث و زمانيتاست و اين به حسب قوس نزول است وگرنه كه سرانجام و سرآغاز يكى است ؛ زيرا آنچهاز آسمان الوهيت فرود آمده ، در روزى كه به اندازه تعدون ، و هذا وجه خاتمية النبىالمكرم و الرسول الهاشمى المعظم الذى هو اول الوجود، كما ورد: ((نحن السابقونالاخرون ))⁽²⁵⁹⁾.
و بين فاتحة الكتاب و خاتمته سور و آيات و ابواب وفصول فان اعتبرالوجود المطلق ، و التصنيف الاالهى المنسق بمراتبه و منازله كتاباواحدا، يكون كل عالم من العوالم الكلية بابا و جرء من ابوابه و اجزائه وكل عالم من العوالم الجزئيته سورة و فصلا، وكل مرتبة من مراتب كل عالم او كل جزء من اجزائه آية و كلمة و كاءن قوله تعالى (و من آياتهاءن خلقكم من تراب ثم اذ اءنتم بشر تنتشرون ⁽²⁶⁰⁾) الى آخرالايات ، راجع الى هذاالاعتبار.
و ان اعتبرت سلسلة الوجود كتبا متعددة و تصانيف متكثرة ، يكونكل هزار سال مى شمريم به سوى او بالا رفته است در اين وجه خاتميت نبى مكرم ورسول هاشمى مكرم است ، كه اوست اول وجود، چنان كه وارد شده : ((پيشى گيرندگانپس آينده ماييم )).
و ميان سرآغاز و پايان كتاب الهى سوره ها و آيه ها و بابها و فصلهايى هست . پس اگروجود مطلق و اين تصنيف منظم الهى را با مراتب و منازلى كه دارد، كتاب واحدى به شمارآورديم . هر يك از عوالم جزيى ، سوره اى و فصلى ، و هر يك از مراتب هر عالم يا هر جزءاز اجزاى آن ، آيه اى و كلمه اى خواهد بود و شايد كهقول خداوند تعالى : ((و از نشانه هاى اوست كه شما را از خاك آفريد پس آن گاه شمابشرهايى هستيد كه در زمين مى پراكنيد...)) بدين اعتبار راجع باشد
و اگر سلسله وجود را كتابهاى بسيار و مصنفات بى شمار بيانگاريم ، هر عالم عالم كتابا مستقلا له ابواب و آيات و كلمات ، باعتبار المراتب و الانواع و الافراد و كاءنقوله تعالى (لا رطب و لايابس الا فى كتاب مبين ⁽²⁶¹⁾) بحسب هذاالاعتبار.
و ان جمعنا بين الاعتبارين يكون الوجود المطلق كتابا له مجلدات ،كل مجلد، له ابواب و فصول و آيات و بينات .
شرح دعاى سحر، ص 52 - 53
كتابى خواهد بود مستقل كه بابها و آيه ها و كلماتى دارد به اعتبار مراتب و انواع وافراد خود و شايد كه قول خداوند تعالى ((هيچ تر و خشكى جز آن كه در كتابىروشنگر هست )) ناظر به اين اعتبار باشد.
و اگر هر دو اعتبار را با هم بيامرزيم ، وجود مطلق كتابى خواهد بود كه داراى مجلداتىاست ، هر يك مشتمل بر بابها و فصلها و آيه ها و بينه ها.
سوره حمد كه در قرآن هست و اولين سوره است و براى نماز قرار دادند و نماز بدون حمد،گفتند نماز نيست ⁽²⁶²⁾، همين سوره حمد تمام معارف درش هست منتها آن كه نكته سنجباشد، بايد درش تاءمل كند. خوب ؛ ما اهلش نيستيم ما مى گوييم كه الحمدلله يعنىشايسته است . الحمدلله رب العالمين يعنى شايسته است خدا كه همه حمدها براى او باشداما قرآن اين را نمى گويد قرآن مى گويد كه اصلا حمدى واقع نمى شود در جايى ، الابراى خدا، آن هم كه بت پرست است حمد است ، آن هم براى خداست ، خودش ‍ نمى داند.اشكال ، ندانستن و جهالت ماهاست . آن كه مى گويد كه اياك نعبد واياك نستعين نه معنايشاين است كه ما همه استعانت از تو انشاءالله مى خواهيم واينها،نخير!بالفعل اين طورى است كه به غير خدا، استعانت اصلا نيست ، اصلا قدرت ديگرنيست چه قدر ديگر ما داريم غير قدرت خدا؟ آن كه تو دارى غير از قدرت خداست ؟ نه ايناست كه ما انشاءالله عبادت مى كنيم براى خدا، ان شاءالله استعانت مى كنيم از خدا واقعيتاين طورى است ، واقعيت اين است كه عبادت به غير خدا، مدح ، اصلا در دنيا به غير خداواقع نمى شود، هيچ مدحى . اينهايى كه مدح مى كنند از مثلا شياطين و سلاطين وامثال اينها، اينها نمى فهمند كه اينها مدح خداست . اينها غفلت از اين دارند، لكن مدح بهكمال است ، مدح براى نقصان نيست مدح براىكمال است و آن هايى كه هر كس از هركس استعانت ، ستعانت از خداست اين سوره ، اين را مىگويد و اگر براى اهلش - آنهايى كه اهل مسائل هستند - همين يك سوره قرآن تحقق پيدابكند، تمام مشكلات حل مى شود، براى اين كه وقتى انسان ديد كه همه چيز از اوست ،ديگر از هيچ قدرتى نمى ترسد ما كه از قدرت ها مى ترسيم براى اين است كهخيال ميكنيم قدرت اين است وقتى انسان قدرت را قدرت او دانست ، وقتى انسان همه چيز رااز او دانست . اين ديگر نمى تواند كه از ديگرى بترسد همه خوف هاى ما از باب اين استكه نفهميديم كه قدرت ، يك قدرت است و آن قدرت هم براى نفع همه است ، آن قدرت همبراى نفع همه افراد و جامعه و تمام بشر / آن قدرت / به كار گرفته شده است ، براىنفع آنهاست .
بيانات امام (س ) در تاريخ 5 / 6 / 64 صحيفه نور، ج 19، ص 21.
تفسير: بسم الله الرحمن الرحيم 
ان لحقيقة ((بسم الله الرحيم )) مراتب من الوجود ومراحل من النزول والصعود، بل لها حقائق متكثره بحسب العوالم و النشئات ؛ و لها تجلياتفى قلوب الساليكن ، بمناسبة مقاماتهم و حالاتهم ؛ و ان التسمية المذكورة فىاول كل سرة من السور القرآنية غيرها فى سورة اخرى بحسب الحقيقة ؛ وان بعضها عظيم وبعضها اعظم ، و بعضها محيط و بعضها محاط؛ و حقيقتها فىكل سورة تعرف من التدبر فى حقيقة السورة التى ذكرت التسمية فيها لافتتاحها .
حقيقت ((بسم الله الرحمن الرحيم )) داراى مراتبى از وجود و مراحلى ازنزول و صعود است ؛ و به حسب عوالم و نشآت حقايق متكثرى داشته و دردل سالكان ، به مناسبت مقامات و حالات آنان ، تجلياتى دارد و تسميه اى كه در آغاز هرسوره اى از سوره هاى قرآن ، به حسب حقيقت غير از تسميه مذكور در سوره ديگر است ؛بعضى از اين تسميه ها بزرگند و بعضى بزرگتر، برخى محيطند و برخى ديگرمحاط، و حقيقت معناى تسميه در هر سوره ، از تدبر در معناى سوره اى كه در آغاز آن آمدهاست دانسته مى شود.
فالتى ذكرت لافتتاح اصل الوجود و مراتبها غير التى ذكرت لافتتاح مرتبة منمراتبة ؛ و انما يعرف ذلك الراسخون فى العلم مناهل بيت الوحى
و لهذا روى عن اميرالمؤ منين وسيد الموحدين ؛ صلوات الله و سلامه عليه : ((انكل ما فى القرآن فى الفاتحة ، و كل ما فى الفاتحة فى بسم الله الرحمن الرحيم ، وكل ما فيه فى الباء، و كل ما فى الباء فى النقطة ، و انا نقطة تحت الباء⁽²⁶³⁾
و هذاالخصوصية لم تكن لسائر التسميات ، فان فاتحة الكتاب مشتملة على جميع سلسلةالوجود و قوسى النزول و الصعود، من فواتيحه و خواتيمه ، من ((الحمدلله )) الى ((يومالدين )) بطريق التفصيل و جميع حالات العبد و مقاماته منطوية فى قوله (اياك نعبد) الىآخرالسورة المباركة ؛ و تمام الدائرة الموجودة فى الفاتحة بطريقالتفصيل موجودة
بنابراين آنچه براى گشايش اصل وجود و مراتب آن آمده ، غير از آن كه براى گشايشمرتبه اى از مراتب وجود آمده است و اين حقيقت را راسخان در علم ازاهل بيت وحى و نبوت دانند و بس .
و از اين رو از اميرمؤ منان و سيد موحدان ، صلوات الله و سلامه عليه ، روايت شده است :((هر آن چه در قرآن است در سوره فاتحه هست ؛ و هرچه در آن است در ((با)) و آنچه در((با)) است در نقطه هست و من نقطه زير ((با)) هستم )).
و اين خصوصيت در ديگر تسميه ها نيست ، چه فاتحة الكتاب به طريقتفصيل مشتمل بر تمام سلسله وجود و قوس نزول و صعود است ، از فاتحه ها تا خاتمههاى آن ، و از ((الحمدلله )) تا ((يوم الدين )) و همه حالات بنده و مقامات او درقول خداوند ((اياك نعبد)) تا اخر سوره مباركه درج شده است و تمام دايره اى كه به طورتفصيل در فاتحه آمده است ، در ((الرحمن الرحيم )) به طور جمع و در ((اسم )) به فى ((الرحمن الرحيم )) بطريق الجمع ، و فى الاسم ، بطريق جمع الجمع ، و فى الباءالمختفى فيها الف بطريق احدية جمع الجمع و فى النقطة التى تحت الباءالساريةفيها احدية سر جمع الجمع و هذه الاحاطة و الاطلاق لم تكن الا فى فاتحة الكتاب الالهى ،التى بها فتح الوجود و ارتباط العابد بالمعبود.
فحقيقة هذه التسمية جمعا و تفصيلا عبارة عن الفيض المقدس الاطلاقى و الحق المخلوق به ،و هو اءعظم الاءسماء الاليهة و اءكبرها،
و الخليفة التى تربى سلسلة الوجود من الغيب و الشهود فى قوسىالنزول و الصعود و سائر التسميات من تعينات هذاالاسم الشريف و مراتبه ؛بل كل تسمية ذكرت لفتح فعل من الافعال كالاءكل و الشرب و الوقاع و غيرها يكون تعينامن تعينات هذاالاسم المطلق ، كل بحسب حده و مقامه ولا يكون الاسم المذكور فيها، هذاالاسمالاعظم ، بل هو اجل من ان يتعلق بهذه الافعال الخسيسة بقمام اطلاقه و سريانه .
طريق جمع الجمع ، و در ((با)) كه الف ذات در آن پنهان است به طريق احديت جمع الجمع، و در نقطه زير ((با)) كه در آن جارى است به طريق احديت سر جمع الجمع آمده است واين احاطه و اطلاق جز در فاتحه كتاب الهى نيست ، كه به آن وجود آغاز شد و عابد بامعبود مربوط گشت .
و حقيقت اين تسميه چه جمعى و چه تفصيلى عبارت است از فيض مقدس اطلاقى و حق مخلوقبه توسط آن و اين عظميترين و بزرگترين اسماى الهى است ؛ و خليفه اى است كهسلسله وجود از غيب و شهود، در قوس نزول و صعود را مربى است و ديگر تسميات ازتعينات اين اسم شريف و از مراتب آنند: و هر تسميه اى كه براى آغاز هر كار ازقبيل خوردن و نوشيدن و مقاربت و غير آن ذكر مى شود، تعينى از تيعنات اين اسم مطلقاست ، هر كدام بر حسب حد و مقام خود، و آن اسم كه در چنين تسميات مى آيد اين اسم اعظمالهى نيست : كه اين به سبب مقام اطلاق و سريان خود برتر از آن است كه بدين كارهاىدون تعلق گيرد.
فالاسم فى مقام الاكل و الشرب مثلا عبارة عن تعين الاسم الاعظم بتعينالاكل و الشارب اءو ارادتهما اءو ميلهما؛ فان جميعها من تعيناته ؛ والمعينات وان كانت متحدةمع المطلق لكن المطلق لم يكن مع التعين باطلاقه و سريانه .
قال بعض المشايخ من ارباب السير والسلوك ، رضوان الله عليه ،⁽²⁶⁴⁾، فى كتابهاسرارالصلاة ما هذه عبارتة : ((ولاباءس للاشارة برد بعض ما حدث بيناهل العلم من الاشكال فى قراءة بسملة السور من دون تعيين السسورة ، و قراءتها بقصدسورة اخرى غيرالسورة المقروة بلحاظ ان البسملة فىكل سورة آية منها غيرالبسملة فى السورد الاءخرى ، لما ثبت انها نزلت فىاول كل سورة الا سورة براءة .
پس اسم ، از باب مثال ، در مقام خوردن و نوشيدن عبارت است از تعين اسم اعظم كه ازتعين خورنده و نوشنده يا از اراده خوردن و نوشيدن و ياميل به خوردن و نوشيدن مى ايد و اين امور تماما از تعينات اسم اعظمند؛ و متعينات گرچهخود با مطلق متحدند اما مطلقى كه با قيد همراه شده است ديگر به حالت اطلاق و سريانسابق نيست .
يكى از مشايخ سير و سلوك در كتاب خود اسرارالصلاة عبارتى بدين شرح ذكر كردهاست : ((بد نيست به مساءله اى اشاره كنيم كهمحل نزاع علم واقع شده ؛ و آن در صورتى است كه شخصى بسمله را بدون تعيين سورهخاصى بخواند و يا آن را به قصد سوره اى غير از آن چه بر زبان آورد،اشكال از آن جا ناشى مى شود كه بسمله هر سوره جزيى از آن سوره و غير از بسملهسوره ديگر است ؛ چون ثابت شده است كه بسمله يك بار در آغاز هر سوره قرآن غير ازسوره برائت نازل شده است .
فتعيين قرآنية هذا الالفاظ انما هو بقصد حكاية ما قراءهجبرئيل ، عليه السلام على رسول الله ، صلى الله عليه و آله ؛ و الا فلا حقيقة لها غيرذلك .
و على ذلك يلزم فى قرآنية الايات ان يقصد منها ما قراءهجبرئيل ، عليه السلام و ما قراء جبرئيل عليه السلام ، فى ((الفاتحة )) حقيقة بسلمة((الفاتحة )) و هكذا بسملة كل سورة لاتكون آية منها الا بقصد بسملة هذه السورة فاذا لميقصدالتعين ، فلاتكون آية من هذه السورة بل ولا تكون قرآنا .
و الجواب عن ذلك كله ان للقرآن كله حقائق فى العوالم ، و لها تاءثيرات مخصوصة ؛ وليست حقيقتها مجرد مقرويتها من جبرئيل عع ، بل المقرويةلجبرئيل لاربط لها فى الماهية و البسملة ايضا آية واحدة نزلت فىاول كل سورة ؛ فلا تختلف بنزولها مع كل سورة حقيقتها و ليست بسملة "الحمد " مثلا الابسمل "الاخلاص ".
پس قرآنى بودن اين الفاظ از آن روست كه مى خواهيم آنچه راجبرئيل بر پيامبر(ص ) خوانده است تكرار كنيم ، وگرنه اين الفاظ حقيقت ديگرى جز آنچه گفته شد ندارند.
بنابراين قرآنى بودن آيات مستلزم است كه از آنها آنچهجبرئيل خوانده است اراده شود؛ و آنچه جبرئيل در سوره فاتحه خوانده ، در حقيقت همانبسمله فاتحه است نه چيز ديگر. و همين طور بسلمه هر سوره در صورتى آيه اى از آنسوره خواهد بود كه به قصد همان سوره خوانده شود. پس اگر قصد تعيين سوره نباشد،نه آيه اى از سوره برائت شده است ، و نه حتى آيه اى از قرآن .
((و پاسخ اين ايرادات آن است كه مجموع قرآن حقايقى در عوالم مختلف داشته و ازتاءثيرات خاصى برخوردار است ؛ و حقيقت آن تنها خوانده شدن توسطجبرئيل نيست ، بلكه قرائت جبرئيل ربطى به ماهيت قرآن ندارد بسمله هم آيه اى واحد استكه در آغاز همه سور نازل شده ؛ پس حقيقت آن بانازل شدنش با هر سوره تغيير نخواهد كرد و بسمله سوره حمد چيزى جز همان بسملهسوره ولا يلزم ان يقصد فى كل سورة خصوص بسملتها بمجرد نزولها مرات ؛ و الايجب ان يقصد فى ((الفاتحة )) ايضا تعيين مانزل اولا او ثانيا؛ لاءنها ايضا نزلت مرتين ، فلا ضير ان لا يقصد بالبسملة خصوصيةالسورة ؛ بل لا يضر قصد سورة و قراءة البسملة بهذا القصد ثم قراءة سورة اخرى وليس ‍ هذاالاختلاف الا كاختلاف القصد الخارج عن تعيين الماهيات ⁽²⁶⁵⁾ انتهى ما اردناه .
و هذاالكلام منه ، قدس الله نفسه الزكية ، غريب ؛ فان كلامالقائل المذكور اءن تكررالنرول موجب لاختلاف حقيقة البسلمة ، و قوله بلزوم قصد ماقراء جبرئيل على رسول الله ،صلى الله عليه و آله ، و ان كان غير صحيح ولكنكبالنظر الى ما مرذكره ، و التدبر فيما علا المره وانكشف سره يتضح لك حقيقة الامربقدر الاستعداد، وينكشف لك ان حقيقة البسملة مختلفة فىاوائل السور بل التسميد تختلف باختلاف الاشخاص ، و فى
و نزول مكرر بسمله ، به تنهايى مستلزم آن نيست كه در هر سوره بسمله خاص همان سورهاراده شود، وگرنه لازم خواهد آمد كه سوره فاتحه يكى از دو سوره اى را كه باراول يا بار دوم نازل شد اراده كنيم ؛ چه در دو مرتبه اى كه اين سورهنازل شد بسمله آن نيز نازل آمد پس ضررى ندارد كه از بسمله سوره اى خاص اراده نكينمو بلكه قصد خواندن يك سوره بخصوص و قرائت بسلمه به همين قصد و بعد خواندنسوره اى ديگر هم بى اشكال است و اين چندگانگى ، چيز جز چندگانگى ارادت نيست كهاز عينيت ماهيات خارج است ))
و چنين كلامى از ايشان ، قدس الله نفس الزكية ، غريب است ؛ چهقائل مورد نظر تكرار نزول مايه اختلاف حقيقت بسمله مى داند. البتهقول او كه قصد او كه قصد قرائت آنچه را جبرئيل بر پيامبر(ص ) خوانده لازم شمردهاست ، درست نيست ؛ اما تو حقيقت امر را با توجه به آنچه گذشت ، به قدر استمعاردرخواهى يافت كه حقيقت بسلمه در آغاز سوره هاى قرآن مختلف است بلكه تسميه بااختلاف شخص واحد باختلاف الحالات و الواردات و المقامات ، و تختلف ، باختلافالمتعلقات ، و الحمدلله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا.
شرح دعاى سحر ص 87 - 91
اشخاص هم اختلاف مى يابد؛ و حتى در مورد شخص واحد، با اختلاف حالات و واردات ومقامات مختلف مى شود، و به اعتبار متعلقات هم اختلاف پيدا مى كند و الحمدلله اءولا آخرا وظاهرا و باطنا.
بايد دانست كه بسم الله در هر سوره به حسب مسلكاهل معرفت متعلق است به خود آن سوره ، نه به ((استعين )) ياامثال آن . زيرا كه ((اسم الله )) تمام مشيت است به حسب مقام ظهورى ؛ و مقام فيض اقدساست به حسب تجلى احدى ؛ و مقام جمع احدى اسماست به حسب مقام واحديت ؛ وجيمع عالم استبه اعتبار احديت جمع ، كه كون جامع است و مراتب وجود است در سلسله طوليه صعوديه ونزوليه ، و هر يك از هويات عينيه است در سلسله عرضيه و به حسب هر اعتبارى در اسممعناى ((الله )) فرق مى كند، زيرا كه آن مسماى آن اسماست ؛ در لفظ و مظهر آن در معناست، معناى اسم ((بسم الله )) مختلف شود، بلكه به حسب هر فعلى ازافعال كه مبدوبه ((بسم الله )) است معانى آن مختلف شود، و آن متعلق به همانفعل است و عارف به مظاهر و ظهورات اسماى الهيه شهود كند كه جميعافعال و اعمال و اعيان و اعراض به اسم شريف اعظم و قمام مشيت مطلقه ظاهر و متحقق است ؛پس در مقام ايتان آن عمل و ايجاد آن متذكر اين معنا شود در قلب ، و سريان دهد آن را تامرتبه طبيعت و ملك خود و گويد: بسم الله . يعنى به مقام مشيت مطلقه صاحب مقام رحمانيت ،كه بسط وجود است ، و مقام رحيميت است كه بسط مقامكمال وجود است ، يا صاحب مقام رحمانيت ، كه مقام تجلى به ظهور و بسط وجود است ، و مقامرحيميت ، كه مقام تجلى به باطنيت و قبض وجود است آكل و اءشرب و اكتب و افعل كذا و كذا .
پس ، سالك الى الله و عارف بالله در نظرى جميعافعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن بيند؛ و در اين نظر سلطان وحدتغلبه كند و ((بسم الله )) را در جميع سوره قرآنيه و در جميعافعال و اعمال به يك معنا داند، و در نظرى كه متوجه عالم فرق و فرق الفرق شود،براى هر بسم الله در اول هر سوره و در بدو شروع هر عملى معنايى ببيند و مشاهده كندغير ديگرى .
اربعين ، ص 651 - 652.
تفسير الحمدلله رب العالمين 
اءنت كنت ذا قلب منور بنور فهم القرآن بعد تطهيره من ارجاس التعلق الى الطبيعةفانه قرآن كريم و كتاب مكنون فى لوح محفوظ لايسمه الاالمطهرون لوجدت هذه اللطيفةفى آيات لايسمها العامة فهذا قوله تعالى ( الحمدلله رب العالمين ) قصر جميع المحامدعليه تعالى و اءرجع كل محمدة اليه ، فلولا انكل كمال و جمال كماله و جماله بالذات و بحسب الحقيقة ، لم يكن وجه لصحة هذاالقصر .
پس دل تو، بعد از پاك شدن از پليديهاى وابستگى به طبيعت ، اگر به نور فهم قرآنروشن باشد (كه اين قرآن كريم است ، وكتابى است نها: در لوح محفوظ كه جزپاكيزگى كسى آن را لمس نكند) اين مطلب دقيق را در آياتى كه عامه مردم را بدان دستنرسد خواهى يافت پس اين ((الحمدلله رب العالمين ))قول خداوند است كه تمامى ستايشها را در او محصور كرده و هر ستايشى را بدوبازگردانيده است و اگر هر كمال و جمالى ، ذاتا و حقيقتاكمال و جمال او نبود اين حصر و قصر وجهى نداشت .
ولو اضفت الى ذلك ما عند اهل المعرفة من ان قوله (بسم الله الرحمن الرحيم ) متعلقبقوله (الحمدلله )ترى ان المحامد من كل حامد انما يقع باسم الله فباسه يكونكل حمدلله تعالى فهوالحامد و المحمود. .
طلب و اراده ، ص 84.
و اگر آنچه اهل معرفت برآنند بر اين بيفزايى ، كه گويند: ((بسم الله الرحمن الرحيم)) متعلق است به ((الحمدلله )) خواهى ديد كه حمدهاى هيچ حامدى جز با اسم الله واقعنمى شود؛ پس به اسم الله است كه هر حمدى براى او صورت مى گيرد؛ و حمد كننده وحمد شونده تنها اوست .
تفسير الرحمن 
فان مقام الرحمانية هى مقم بسط الوجود و مقام الرحيمية التى هى مقام بسطكمال الوجود من ذاك المقام و هو اءحدية جمعهما، و لهذاجعل الرحمن الرحيم تابيعن لاسم الله ، فى قوله تعالى : (بسم الله الرحن الرحيم ).
و قالالشيخ العربى فى فتو حاته : ((ظهر العالم ببسم الله الرحمن الرحيم )) انتهى⁽²⁶⁶⁾.
طلب وارده ، ص 116، 117.
مقام رحمانيت كه مقام بسط وجود، و مقام رحيميت كه مقام بسطكمال وجود است ، از مقام مشيت مطلقه و مقام كثرت و تعين سرچشمه مى گيرد؛ و آن نسبته بهاين دو، حكم جمعى دارد و به همين دليل ((الرحمن الرحيم )) در آيه ((بسم الله الرحمنالرحيم )) تابع اسم ((الله )) قرار داده شده اند و ابن عربى در كتاب بتوحات خودگويد: ((جهان با بسم الله الرحمن الرحيم پديد آمد)).
الرحمة الرحمانية مقام بسط الوجود، و الرحمة الرحيمية مقام بسطكمال الوجود فبالرحمة الرحمانية ظهر الوجود، و بالرحمة الرحيميةيصل كل موجود الى كماله المعنوى و هدايته الباطنية و لهذا ورد: ((يا رحمن الدنيا و رحيمالاخرة ⁽²⁶⁷⁾)) و ((الرحمن بجميع خلقه و الرحيم بالمؤ منين خاصة ⁽²⁶⁸⁾)) فبحقيقةالرحمانية افاض الوجود على الماهيات المعدومةوالهياكل الهالكة ؛ و بحقيقة الرحيمية هدى كلا صراطه المستقيم ، و كان بروز سلطنةالرحيمية و طلوع دولتها فى النشاءة الاخرة اكثر.
و فى بعض الآثار: ((يارحمن الدنيا و الاخرة و رحيمهما⁽²⁶⁹⁾)) و ذلك باعتبار ايجادالعشق الطبيعى فى كل موجود و ايكاله عليه السير لى كماله ، و التدريج الى مقامه فىالنشاءة الدنياوية و فى النشاءة الاخرة و بروز .
رحمت رحمانى مقم بسط وجود است و رحمت رحيمى مقام بسطكمال وجود پس وجود با رحمت رحمانى پديدار شد و هر پديده اى با رحمت رحيمى است بهكمال معنوى و هدايت باطنى خويش مى رسد و بدين لحاظ وارد شده است : ((اى رحمان در اينسراى و رحيم در آن سرا)) و ((رحمان به همه آفريده ها و رحيم تنها به مؤ منان )) پس باحقيقت رحمانى خويش وجود را بر ماهيات معدوم وهياكل نيست شونده ارزانى داشته باشد و حقيقت رحيمى همه را به راه راست خود رهنمون شدهست و ظهور است سلطنت رحيميت حق تعالى و طلوع دولت آن در عالم آخرت بيشتر است .
و در برخى آثار آمده است : ((اى رحمان در اين و آن سرا و هم رحيم در اين و آن )) و اينبدان اعتبار است كه خداوند عشق طبيعى را در هر موجودى نهاده و سير بسوىكمال و گام نهادن روبه مقام شايسته وى را در حيات دنيا و آخرت يوم الحصاد، وايصال كل الى فعلية و كماله : اماالنفوس الطاهرة الزكية فالى مقامات القرب والكرامات ، و الجنات التى عرضها كعرض السماوات ؛ اماالنفوس المنكوسة السبعية ، والبهيمية و الشيطانية فالى النيران و دركاتها و عقاربها و حياتها،كل بحسب زرعه فان الوصول الى هذه المراتبكمال بالنسبة الى النفوس المنكوسة الشيطانية و غيرها، و ان كان نقصا بالنسبة الىالنفوس الزكية المستقيمة الانسانية .
هذا و على الطريقة الشيخ محى الدين الاعرابى فالامر فى رحيميته فى الدارين واضح ،فان ارحمن الراحمين يشفع عندالمنتقم و يصيرالدولة دولته و المنتقم تحت سلطنته و حكمه .
والرحمانية والرحيمية اما ذايته او فعلية فهود تعالى ذوالرحمة الرحمانية و الحيميةالذاتيتين ، و هى تجلى الذات لذاته و ظهور صفاته و اسمائه و لوازمهما، من الاعيانالثابتة ، بالظهور العلمى ، و الكشف التفصيلى ، فى عين العلم الاجمالى فى الحضرةالواحدية .
و روز درويدن محصول كار بدو واگذارده است ؛ و هر كدام را به فعليت وكمال لايق آن رسانيده است ؛ اما نفسهاى پاك و ناآلود را به مقامهاى قرب الهى و كرامتها وحيوانى و شيطانى را به جنهم و دركات و عقربها و مارهاى آن هر كدام به حسب آنچه كهكشته است چرا كه نيل به اين مراتب براى نفوسهاى واژگون اهريمنى و غير آنكمال است ، گرچه نسبت به نفسهاى پاك و مستقيم انسانى نقص و كاستى است .
و اما نظر به طريقه شيخ محبى الدين عربى مساءله رحيميت خداوند در دو عالم روشن استچه صفت ((ارحمن الراحمين )) نزد صفت ((منتقم )) شفاعت مى كند و دولت از آن او مى شود ومنتقم تحت سلطه و فرمايش قرار ميگيرد.
و رحمانيت و رحيميت يا ذاتى است و يا فعلى . پس خداوند تعالى دارارى رحمت رحمانى ورحيميت ذاتى است كه عبارت است از تجلى براى ذات ، و ظهور صفات و اسما و لوازم آنها،كه همان اعيان ثابت باشد، به نوع ظهور علمى و كشف تفصيلى در عين علم اجمالى ، درحضرت واحديت . كما اءنه تعالى ، ذوالرحمة الرحيمية الفعلتين ، و هى تجلى الذاتفى ملابس الافعال ببسط الفيض و كماله على الاعيان ، و اظهارها عينا و طبقا للغايةالكاملة و النظام الاتم و هذا احدالوجوه فى تكرار ((الرحمن الرحيم )) فى فاتحة الكتابالتدوينى للتابق بينه و بين الكتاب التكوينى فان الظاهر عنوان الباطن ، و اللفظو العبارة عبارة عن تجلى المعنى و الحقيقة فى ملابسالاشكال و الاصوات و اكتسائه كسوة القشور الهيئات .
فان جعل ((الرحمن الرحيم )) فى (بسم الله الرحمن الرحيم ) صفة للفظة الجلالة كاناشارة الى الرحمانية والرحيمية الذاتيتين ؛ و كان اللذان بعد هما اشارة الىالفعل منهما و ((لله )) فى (الحمدلله ) هو الالوهية الفعلية و جمعتفصيل الرحمن الرحيم الفعليين ، و ((الحمد)) (تعنى ) عوالم المجردات والنفوس الاسفهبدية التى لم تكن لها حيثيته الاالحمد و اظهاركمال النعم ، ولم يكن فى سلسلة الوجود ماكان حمدا.
همچنين خداوند دارنده رحمت رحمانى و رحيمى فعلى است كه عبارت است از تجلى ذات درلباس افعال ، به طريق بسط فيض و كمال فيض بر اعيان و اظهار كردن عينى آن طورىكه مطابق غايت كامل و نظام اتم الهى باشد و اين يكى از وجوه تكرار ((الرحمن الرحيم ))در فاتحه كتاب تدوينى (قرآن ) است ؛ چه اين كتاب با كتاب تكوينى تطابقكامل دارد به ديگر سخن ، ظاهر صورت باطن است ، و لفظ و عبارت همان تجلى حقيقت ومعنا در لباس شكلها و صداها، و همان بر تن كردن قالبها و هيئتهاست .
پس اگر ((الرحمن الرحيم )) در ((بسم الله الرحمن الرحيم )) وصف كلمه ((الله )) قرارداده شود، اشاره به رحمانيت و رحيميت ذاتى بوده و آن ((الرحمن الرحيم )) كه بعد مى آيداشاره به رحمانيت و رحيميت فعلى خواهد بود و ((الله )) در ((الحمدلله )) اشاره بهالوهيت فعلى و جمع تفصيلى الرحمن و الرحيم فعلى است و((الحمد)) به معناى عالممجردات و نفوس اسفهبديه است كه حيثيتى جز حمد كردن و بتمامه بلاحيثيته كفران الاتلك العوالم النوارنية ، فانها انيات صرفة لاماهية لها عنداهل الذوق و العرفان و ((العالمون )) هى مادون تلك العوالم .
فيصير المعنى : بسم الله الذى هو ذوالرحمة الرحمانية و الرحيمية الذاتيتين انفتح عوالمالحمد كله ، التى هى تعين الالهية المطلقة فى مقامالفعل و هى ذات الربوبية و التربية لسائر مراتب الموجودات النازلة عن مقام المقدسين، من الملائكة الروحانيتين و الصافات صفا و المدبرات امرا و ذات الرحمة الرحمانية والرحيمية الفعليتين ، اى : مقام بسط الوجود و بسط كماله عينا فى حضرة الشهادة و ذاتالمالكية و القابضية فى يوم رجوع الكل اليها، و الرجوع اليها رجوع الى الله ، اذاظهورالشى ء ليس يباينه بل هو هو.
و ان جعل ((الرحمن الرحيم )) صفة ((اسم )) فى البسملة صار الامر
كمال منعم را اظهار نمودن ندارند و در سلسله وجود چيزى كه تماما حمد باشد، بدونشائبه كفران نيست جز اين عوالم نورانى ، چه اينها در نظراهل ذوق و عرفان انيات صرفند و ماهيتى از خود ندارند و ((العالمين )) عوالمى است پايينتر از آن عوالم .
بنابراين معنا چنين خواهد بود: به نام خداوندى كه دارنده رحمت رحمانى و رحيمى ذاتىاست ، تمامى عوالم حمد گشوده شد؛ عوالمى كه تعيين الوهيت مطلق در مقام فعلند و صاحبمقام ربوبيت و تربيت براى ديگر مراتب از موجوداتى هستند كه دون مقام مقدسانند، كهعبارتند از ملائكه روحانى از ملائكه صافات و ملائكه مدبرات و صاحب رحمت رحمانى ورحيمين فعليند كه به معناى مقام بسط وجود وكمال وجود در حضرت شهادت است ؛ و صاحب مالكيت و قابضيت در روزى هستند كه همه بهسوى آنها باز مى گردند. زيرا بازگشت به اينان به خداست ، چه اينها ظهور ذاتباريند، و ظهور هر چيز غير از آن نيست بلكه خود آن است .
و اگر ((الرحمن الرحيم )) را صفت ((اسم )) در بسمله قرار دهيم كار بعكس شده و علىالعكس و صارالمعنى : بمشيئة الله التى لها الرحمانية و الرحيمية الفعلتان ، و ((لله ))فى (الحمدلله ) هو الالوهية الذاتية ، و ((الرحمن الرحيم )) من صفاته الذاتية و كذاالرب
و المالك .
قال القيصرى ⁽²⁷⁰⁾فى مقدمات شرح الفصوص : ((و اذا اخذت (اى : حقيقة الوجود)بشرط كليا الاشياء، فقط فهى مرتبة الاسم الرحمن ربالعقول الاول ، المسمى بلوح القضاء و ام الكتاب والقلم الاعلى ، و اذا اخذت بشرط انتكون الكليات فيها جزئيات مفصلة ثابتة من غير احتجابها عن كليتها، فهى مرتبة الاسمالرحيم رب النفس الكلية المسماة بلوح القدر، و هو اللوح المحفوظ و الكتاب المبين))⁽²⁷¹⁾ انتهى بعين الفاظه .
معنا چنين خواهد شد، به مشيت خداوند كه اين مشيت داراى رحمانيت و رحيميت فعلى است ... و((لله )) در ((الحمدلله )) الوهيت ذاتى و ((الرحمن الرحيم )) از اوصاف ذاتى اويند و چنيناست ((رب )) و ((مالك )) .
قصيرى در مقدمه خود بر شرح فصوص گفته است : ((اگر وجود را فقط به لحاظكليات اشياء در نظر بگيريم ، مرتبه اسم ((الرحمن )) خواهد بود كه رباول است و به نامهاى لوح قضا و ام الكتاب و قلم اعلى خوانده مى شود و اگر آن را بهاين لحاظ در نظر آوريم كه كليات اشيا را جزئياتى باشدمفصل و ثابت كه پوشيده از كليات هم نيست ، در اين صورت مرتبه اسم ((الرحيم )) خواهدبود كه رب نفس كلى است و لوح قدر نام گرفته است ؛ و اين همان لوح محفوظ و كتابمبين مى باشد)).
اقول : هذا و ان كان صحيحا بوجه الا ان االانسبجعل مرتبة الاسم الرحمن مرتبة بسط الوجود على جميع العوالم ، كياتها و جزئياتها، ومرتبة الاسم الرحيم مرتبة بسط كماله كذلك فان الرحمة الرحمانية والرحيمية وسعتكل شى ء و حاطت بكل العوالم ؛ فهما تعين المشيئة ، والعقل والنفس تعين فى تعى فالاولى ان يقال : و اذا اخذت بشرط بسطاصل الوجود فهى مرتبة الاسم الرحمن ، و اذا اخذت بشرط بسطكمال الوجود فهى مرتبة الاسم الرحيم .
و لهذا ورد فى الاءدعية : ((اللهم انى اساءلك برحمتك التى وسعت كلى شى ء⁽²⁷²⁾ وعن النبى ، صلى الله عليه و آليه وسلم : ((ان لله تعالى ماءة رحمة ،انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بين خلقه ، فها يتعاطفون و
نويسنده گويدن اگرچه اين مطلب از يك نظر درست مى نمايد، مناسبتر آن است كه مرتبهاسم ((الرحمن )) را مرتبه بسط وجود بر تمام عوالم چه كلى و چه جزئى بدانيم ، ومرتبه اسم ((الرحيم )) را مرتبه بسط كمال وجود - به همين صورت - تلقى كنيم زيرارحمت رحمانى و رحيمى همه چيز را در برگرفته و بر همه عوالم احاطه يافته است ، كهاين دو تعين مشيت وعقل و نفس تعين در تعين هستند. پس بهتر آن است كه بگويم ، اگر بهاعتبار بسط اصل وجود ملاحظه شود مرتبه اسم ((الرحمن )) و اگر به اعتبار بسطكمال وجود لحاظ گردد، مرتبه اسم ((الرحيم )) است .
و از اين نظر در ادعيه آمده است : ((بار خدايا از تو به آن رحمتت كه همه چيز رافراگرفته است سؤ ال مى كنم )). و از نبى مكرم (ص )منقول است : ((خداوند را صد رحمت است ؛ از آن جمله يكى را به زمين فرو فرستاد و ميانآفريده هايش قسمت نمود، و خلق بر اثر آن به يكديگر مهر مى ورزند و بر همديگر مىبخشايند، و نود و نه تا را كنار گذارد و بدانها در روز واپسين بر بندگان خود يتراحمون ؛ و اءخر تسعا و تسعين يرحم بها عباده يوم القيامة ⁽²⁷³⁾.
قال بعض المشايخ من اصحاب السلوك و المعرفة ، رضى الله تعالى عنه ، فى (كتابه) اسرارالصلاة ، فى تفسير سورة الفاتحة بعد ذكر هذاالنبوى المتقدم ذكره ، ما هذهعبارته .
((فاطلاق الرحمن و الرحيم على الله تعالى باعتبار خلقه الرحمة الرحمانية و الرحيمية :باعتبار قيامها به قيام صدور لاقيام حلول فرحمتة الرحمانية افاضة الوجود المنبسط علىجمعى المخلوقات ، فايجاده رحمانية و الموجودات رحمته و رحمته الرحيمية افاضة الهدايةو الكمال لعباده المؤ منين فى الدنيا، و منه بالجزاء و الثواب فى الاخرة فايجاده عامللبر و الفاجر.
فمن نظر الى العالم من حيث قيامه بايجاد الحق تعالى ، فكاءنه نظر مى بخشايد.
يكى از مشايخ سلوك و معرفت ، رضى الله عنه ، در كتاب خود اسرار الصلاة ، در تفسيرسوره فاتحه پس از نقل حديث نبوى فوق الذكر چنين آورده است :
((اطلاق الرحمن و الرحيم بر خداوند تعالى از آن رو كه خالق رحمت رحمانى و رحيمى استبدان لحاظ است كه الرحمن و الرحيم قائم به اويند، به نحو قيام صدورى نه قيامحلولى پس رحمت رحمانى او افاضه وجود است كه بر همه آفريده ها گسترده شده : كهايجاد كردن او رحمانيت اوست و موجودات همه رحمت اويند و رحمت رحيمى او اعطاى هدايت وكمال است به بندگان مؤ منش در اين دينا و جزا و پاداشى است كه از در كرامت بربندگان خود در آخرت ارزانى مى دارد. پس ايجاد كردن اوشامل هم نيكوكار و هم بدكار است )).
تا آن جا كه گويد: ((هر كه جهان را از اين نظر كه از ايجاد حق تعالى برپاست لحاظكند، گويا به رحمانيت او نگريسته و در خارج جز رحمن و رحمت او نديده .
الى رحمانيته ، و كانه لم يريفى الخارج الا الرحمن ، و رحمته ؛ و من نظر الىباعبتار ايجاد كرده فانه لم ينظر الا الى الرحمن ⁽²⁷⁴⁾ انتهى ، كلامه ، رفع فىالخلد مقامه .
اقول : ان اراد من الوجود المنبسط ما شاع بين اهل المعرفة و هو مقام المشيئة و الاالهيئة الانظارو المقامات فهو غير مناسب لمقام الرحمانية المذكورة فى (بسم الله الرحمن الرحيم )فانهما تابعان للاسلام الله و من تعيناه ، و الظل المنبسطظل الله لاظل الرحمن ؛ فان حقيقته حقيقة الانسانالكامل و رب الانسان الكامل و الكون الجامع هوالاسلام الاعظم الالهى و هو محيط بالرحمنالرحيم ؛ و لهذا جعلا فى فاتحة الكتاب الالى ايضا تابيعن و ان اراد منه بسط الوجودفهو مناسب للقمام و است و هر كه جهان را از نظر كه توسط او پديد آمده بنگرد،گويا جز من به رحمن ننگرسته است )).
نويسنده گويد: ((او اگر از وجود منبسط آنچه را كه در مياناهل معرفت شايع است اراده كرده باشد، كه عبارت است از مقام مشيت و الهيت مطلق و مقام ولايتمحمدى ، و ديگر القاى كه به حسب نظر و مقامها بر اين مقام اطلاق مى شود، اين با مقامرحمانيتى كه در ((بسم الله الرحمن الرحيم )) مذكور آمده تناسبى ندارد و علت آن است كه((الرحمن الرحيم )) دو وصف است كه تابع اسم ((الله )) و از تعنيات آن مى باشد، وظل منبسط ((الله )) نه ظل ((الرحمن ))؛ و حقيقيت آن حقيقت انسانكامل است و رب انسان كامل كه كون جامع است اسم اعظم الهى است و به ((الرحمن الرحيم ))احاطه دارد؛ و بدين جهت بوده كه اين دو در فاتحه كتاب به ((الرحمن الرحيم )) احاطهدارد؛ و بدين جهت بوده كه اين دو در فاتحه الهى هم تابع آمده اند.
و اگر از وجود منبسط مقام بسط وجود را اراده كرده باشد، گرچه با مقام بحث موافقللتدوين و التكوين ، ولكنه مخالف لظاهر كلامه .
و ماذكره ايضا صحيح باعتبار فناء المظهر فى الظاهر، فمقام الرحمانية هو مقام الاليهة ،بهذاالنظر، كما قال الله تعالى (قل ادعوالله او دعو الرحمن ايا ما تدعوا فله الاسماءالحسنى ⁽²⁷⁵⁾)، و قال تعالى : (الرحمن علم القرآن خلق الانسان ⁽²⁷⁶⁾) وقال تعالى : (و الهكم اله واحد الا هو الرحمن الرحيم ⁽²⁷⁷⁾).
شرح دعاى سحر، ص 43 - 48.
تناسب و با تدونى و تكوين توافق دارد، با ظاهر كلام وى مخالف است .
و اما آنچه را هم مذكور داشته ، به اعتبار فناى مظهر و در ظاهر درست تواند بود؛ كه مقامرحمانيت از اين نظر همان مقام الهيت است آن طور كه خداوند فرمود، ((بگو بخوانيد الله رايا الرحمن را، هر كدام را كه بخوانيد اسماى نيك از آن اوست )). و فرمود: ((رحمن قرآن راآموخت و انسان را آفريد)) و فرمود: ((و خدايتان يكى است ، نيست خدايى جز او كه رحمن ورحيم است .))
بدان كه رحمت و راءفت و عطوفت و امثال آن كه از جلوه هاى اسماى جماليه و الهيه است ،خداى تبارك و تعالى به حيوان مطلقا و به انسان بالخصوص مرحمت فرموده براى حفظانواع حيوانيه و حفظ عالم وجود مطلقا بر پايه آن نهاده شده و اگر اين رحمت و عطوفت درحيوان و انسان نبود رشته حيات فردى و اجتماعى گسيخته مى شد و با اين رحمت و عطوفتحيوان حفظ و حضانت اولاد خود، و انسان حراست از عايله خود و سلطانعادل حفظ مملكت خود ميكند اگر اين رحمت و شفقت و راءفت نبود هيچ مادرىتحمل مشقتها و زحمتهاى فوق العاده اولاد خود را نمى كرد و اين جذبه رحمت و راءفت الهىاست كه قلوب را به خود مجذوب نموده و بالفطره حفظ نظام عالم را مى فرمايند. اينرحمت و راءفت است كه معلمين و روحانى و انبياى عظام و اولياى كرام و علماى بالله را بهآن مشقتها و زحمتها اندازد براى سعادت نوع خود و خوشبختى دايمى عايله انسانى ، بلكهنزول وحى الهى و كتاب شريف آسمانى صورت رحمت و راءفت الهيه است در عالم ملك ،بلكه تمام حدود و تعزيرات و قصاص و امثال آن حقيقت و راءفت است كه در صورت غضب وانتقام جلوه نموده . فى القصاص حيوة يا الولى الالباب ⁽²⁷⁸⁾ بلكه جهنمرحمتى است در صورت غضب براى كسانى كه لياقت رسيدن به سعادت دارند، اگرتخليصات و تطهيراتى كه در جهنم مى شود نبود هرگز روى سعادت را آن اشخاص نمىديدند. بالجمله كسى كه قلب او از راءفت و رحمت به بندگان خدا خالى باشد او رابايد از سلك اين جمعيت خارج كرد و از حق و دخول در عايله بشرى محروم نموداهل معرفت فرمايند: بسط بساط وجود و كمال وجود با اسم رحمن و رحيم است و اين اسمشريف از امهات اسما، و اسماى محيطه واسعه است چنانچه در كريمه الهيه است : ورحمتى وسعت كل شى ء⁽²⁷⁹⁾ و فرمايد: ربنا وسعتكل شى ء رحمة و علما⁽²⁸⁰⁾ . و از اين جهت است كه در مفتاح كتاب الهى اين دو اسمبزرگ تابع اسم اعظم قرار داده شده است اشاره به آن كه مفتاح وجود حقيقت رحمترحمانيه و رحيميه است و رحمت سابق بر غضب و از اين باباهل معرفت گويند: ببسم الله الرحمن الرحيم ظهر الوجود⁽²⁸¹⁾. و اين اسم رحمت كه شعبآن راءفت و عطوفت وامثال آن از اسماى صفاتيه و افعاليه است اسمى است كه حق تعالىبيشتر خود را به آن معرفى فرموده ، و در هر يك از سور قرآنيه آن را تكرار فرموده تادلبستگى بندگان به رحمت واسعه آن ذات مقدس روزافزون شود و دلبستگى به رحمتحق منشاء تربيت نفوس و نرم شدن قلوب قاسيه شود با هيچ چيزمثل بسط رحمت و راءفت و طرح دوستى و مودت نمى توان ازدل مردم را بدست آورد و آنها را از سركشى و طغيان بازداشت ، و لهذا انبياى عظام مظاهررحمت حق جل و علا هستند، چنانچه خداى تعالى معرفىرسول اكرم صلى الله عليه و آله را فرموده در آخر سوره توبه ، كه خود سوره عضباست به اين نحو: لقد جائكم رسول من اءنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكمبالمؤ منين رؤ وف رحيم ⁽²⁸²⁾ و در شدت شفقت و راءفت آن بزرگوار بر همهعايله بشرى بس است آيه شريفه اول سوره شعراء كه فرمايد: لعلك باخع نفسك الايكونوا مؤ منين ⁽²⁸³⁾ و در اوايل سوره كهف كه فرمايد: فلعلك باخع نفسكعلى آثارهم ان لم يؤ منوا بهذا الحديث اءسفا ⁽²⁸⁴⁾ سبحان الله ! تاءسف بهحال كفار و جاحدين حق ، و علاقمندى به سعادت بندگان خدا، كار را چقدر بهرسول خدا، صلى الله عليه و آله ، تنگ نموده كه خداى تعالى او را تسليت دهد ودل لطيف او را نگهدارى كند كه مبادا از شدت هم و حزن بهحال اين جاهلان بدبخت دل آن بزرگوار پاره شود و قالب تهى كند.
شرح حديث عقل و جهل ص 162 - 165.
رحمت خداوند بر غضب او سبقت دارد يا من سبقت رحمته غضبه ⁽²⁸⁵⁾ مصداق كلام خدا بااسم رحمان و رحيم آغاز شده است به اسم رحمان و رحيم و در تكرار رحمان و رحيم قرآنآغاز شده است خداوند به همه بندگان خودش رحمت دارد و همين رحمت موجب ايجاد بندگان وفراهم كردن اسباب رفاه و بندگى آنها و همين رحمت موجب فرستادن انبياى بزرگ است .رحمت خدا اقتضا دارد كه بندگان خدا را هم در دنيا و هم در آخرت به سعادت برساند،تمام اسباب سعادت را مادى و معنوى فراهم فرموده است .
بندگان خدا با اسم رحمان و با اسم رحيم موجود شدند و ادامه حيات در دنيا و آخرت مىدهند و در عين حال كه رحمت حق تعالى سبقت دارد، بر غضب ، لكن اگر چنانچه اقتضا بكند ومردم قدر رحمت حق تعالى را نداشته باشند و تخلف از فرمان حق تعالى بكنند و موجبفتنه و فساد بشوند، باب رحمت نيمه بسته شود و باب غضب باز بشود پيغمبر اكرم(ص ) نبى رحمت را هدايت مى كرد و براى مردم غصه مى خورد، براى اشخاصى كه ريشههايى را مى ديد كه اينها مشغول فساد هستند و ممكن است كه فساد آنها به فساد امت منتهىبشود و اينها غده هاى سرطانى بودند كه ممكن بود جامعه را فاسد كنند، در عين حالى كهنبى رحمت بود باب غضب را باز مى كرد. يهود بنى قريضه همان كاذبهايى كه هنوز همدنبال صهيونيست ها هستند و كاذب ، بعد از اين كه ملاحظه فرمود اينها فاسد هستند موجبفساد مى شوند امر فرمود تمام آنها را گردن زدند، اين ماده سرطانى را از بينبرداشتند. اميرالمؤ منين ، سلام الله عليه ، با آن هم عطوفت ، با آن همه رحمت ، وقتى كهملاحظه فرمود خوارج مردمى هستند كه فاسد و مفسد هستند، شمشير كشيد و تمام آنها را الابعضى كه فرار كردند، از دم شمشير گذراند، در وقت رحمت ، رحمت و اگر كسانى لايقرحمت نباشند، انتقام و غضب .
بيانات امام (س ) در تاريخ 9/ 6/ 58 صحيفه نور، ج 9،ص 6.
اهل معرفت مى دانند كه شدت بر كفار كه از صفات مؤ منين است وقتال با آنان نيز رحمتى است و از لطايف خفيه حق است و كفار و اشقيا در هر لحظه كه برآنان مى گذرد بر عذاب آنان كه از خودشان است افزايش كيفى و كمى ((الى ما لانهاية له)) حاصل مى شود، پس قتل آنان كه اصلاح پذير نيستند رحمتى است كه در صورت غضب ونعمتى است در صورت نقمت ، علاوه بر آن رحمتى است بر جامعه زيرا كه عضوى كه جامعهرا به فساد كشاند چون عضوى است در بدن انسان كه اگر قطع نشود او را به هلاكتكشان و اين همان است كه نوح نبى الله ، صلوات الله و سلامه عليه ، از خداوند تعالى : قال نوح رب لاتذر على الارض من الكافرين ديارا انك ان تذرهم يضلوا عبادك ولايلدوا الا فاجرا كفارا⁽²⁸⁶⁾ و بدين انگيزه و نيز انگيزه سابق ، تمام حدود وقصاص و تعزيرات از طرف ارحم الراحمين ، رحمتى است بر مرتكب و رحمتى است برجامعه ، از اين مرحله بگذرم .
پسرم ! اگر مى توانى با تفكر و تلقين نظر خود را نسبت به همه موجودات به ويژهانسانها نظر رحمت و محبت كن ، مگر نه اين است كه كافه موجودات از جهات عديده كه بهاحصا درنيايد مورد رحمت پروردگار عالميان مى باشند، مگر نه آن كه وجود و حيات وتمام بركات و آثار آن از رحمتها و موهبتهاى الهى است بر موجودات و گفته اند:((كل موجود مرحوم )) مگر موجودى ممكن الوجود امكان دارد كه از خود، بنفسه ، چيزى داشتهباشد يا موجودى مثل خود ممكن الوجود به او چيزى داده باشد، در اين صورت رحمت رحمانيهاست كه جهان شمول است . مگر خداوند كه رب العالمين است و تربيت او جهانشمول است تربيتش جلوه رحمت نيست ؟ مگر رحمت و تربيت بدون عنايت و الطاف جهانشمول مى شود؟ پس آنچه و آن كس كه مورد عنايت والطاف و محبتهاى الهى است چرا موردمحبت ما نباشد؟ و اگر نباشد اين نقصى نيست براى ما؟ و كوتاه بينى و كوتاه نظرىنيست ؟
جلوه هاى رحمانى 35 - 36.