حاصل برهان قرآنى تمانع چنين است كه تعدد خدايان مايه فساد نظام آسمانها و زمين است؛ ليكن در سلسله به هم پيوسته آفريده هاى خداى سبحان هيچ گونه تفاوت وگسيختگى نيست ؛ در نظام آفرينش هر موجودى در مكان يا مكانت خاص خود قرار دارد و هيچحلقه اى از اين سلسله سرگردان نيست تا بر اثر فوت آن ، پيوستگى سلسله نيزفوت شود و از اين رو هر چه بيننده در پى يافتن فطور و شكافى در نظام متقن آفرينشپيش رود خسته و درمانده بر مى گردد.
محتواى همين برهان در قالب مثلى ساده ، اين گونه بيان شده است : آيا خدمتگزارى كه چندمولاى درگير و مخالف با هم داشته باشد با خدمتگزارى كه يك مولاى خوش خلق و سالمدارد يكسان است ؟: ضرب الله مثلا رجلا فيه شركاء متشاكسون و رجلا سلمالرجل هل يستويان مثلا ⁽⁴⁶⁾؛ يعنى خدمات خدمتگزار دوم كاملا منسجم و هماهنگ ، ليكنخدمات خدمتگزار اول گسيخته و ناهماهنگ است .
حاصل اين كه ، قرآن كريم گذشته از روش قاطعاستدلال پيمودن راه مثل را نيز فرا راه انسانها قرار داده تا براى عده اى راهنما و براىگروهى راهگشا باشد؛ ولى بايد به اين نكته عنايت داشت كه هرگز نبايد در محدودهمثل متوقف شد؛ بلكه بايد آن را روزنه اى به گسترهممثل دانست و از آن عبور كرد و در سايه اعتصام بهمثل بالا رفت و از موعظه و جدال احسن نيز بهره مند و از حكمت هم سرشار شد و آنگاه ازمرحله علم به مقام عقل سفر كرد: و تلكالاءمثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون ⁽⁴⁷⁾ و سپس ازمعقول ، سر پلى به سوى مشهود ساخت و ازحصول به حضور و از غيب به شهود و از علم به عين راه يافت و از منزل اطمينان به مقصد لقاى خداى سبحان رسيد و از آن جاسير بى كران من الله الى الله فى الله را با نواى آه من قلة الزاد وطول الطريق و بعد السفر ⁽⁴⁸⁾ و با شهود مقصود و حيرت ممدوح ادامه داد و باامامان معصوم (عليهم السلام ) هماهنگ شد كه فرمودند: الهى هب لىكمال الانقطاع اليك و اءنر اءبصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق اءبصارالقلوب حجب النور فتصل الى معدن العظمة و تصير اءرواحنا معلقة بعز قدسك ⁽⁴⁹⁾
تفاوت قرآن با كتب علمى ، در تبيين معارف
قرآن كريم چنانكه گذشت ، در تبيين معارف الهى شيوه هاى ويژه اى دارد . اكنون بهبررسى تفاوت قرآن كريم با كتب علمى در تبيين معارف مى پردازيم :
خداى سبحان در مقام تبيين رسالتهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم گاهى ازتلاوت آيات بر مردم و تعليم كتاب و حكمت و تزكيه نفوس ‍ سخن مى گويد: هو الذىبعث فى الاءميين رسولا منهم يتلوا عليه اياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة ... ⁽⁵⁰⁾ و قرآن كريم را ره توشه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در ايفاى اينرسالتها و دستمايه او در تعليم و تزكيه انسانها معرفى مى كند: ( فذكر بالقران منيخاف وعيد ) ⁽⁵¹⁾ و كذلك اءوحينا اليك قرانا عربيا لتنذر اءم القرى و من حولها... ⁽⁵²⁾ و كذلك اءوحينا اليك روحا من اءمرنا ما كنت تدرى ما الكتاب و لا الايمان ولكن جعلناه نورا نهدى به من نشاء من عبادنا و انك لتهدى الى صراط مستقيم ⁽⁵³⁾
بر اين اساس ، قرآن كريم نمى تواند مانند كتب علمى تنها به تبيينمسائل علمى و جهانشناسانه بپردازد و يا مانند كتب اخلاقى تنها به اندرز بسنده كند ياهمتاى كتابهاى فقهى و اصولى به ذكر احكام فرعى و مبانى آنها اكتفا كند و به طوركلى شيوه هاى رايج و معمول در كتب بشرى را در پيش گيرد . اين كتاب الهى در رسيدنبه اهداف خود كه با اهداف رسالت پيامبر جهانى ، حضرترسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم متحد است ، روشهاى ويژه اى را برگزيده استكه به برخى از آنها اشاره مى شود:
1 استفاده گسترده از تمثيل براى تنزل دادن معارف سنگين و متعالى ، كه بحث آن گذشت.
2 بهره گيرى از شيوه جدال احسن و پايه قرار دادن پيش فرضهاىمقبول خصم ، در احتجاج با كسانى كه در برابراصل دين يا خصوص قرآن سرسختى نشان مى دهند .
3 آميختن معارف و احكام با موعظه و اخلاق ، و تعليم كتاب و حكمت با تربيت و تزكيه نفوس و پيوند زدنمسائل نظرى با عملى و مسايل اجرايى با ضامن اجراى آن ؛ مانند اين كه پس از دستورروزه دارى به هدف آن ، كه تحصيل تقواست اشاره مى كند: يا اءيها الذين امنوا كتبعليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون ⁽⁵⁴⁾ و يا پس از بيانآفرينش لباسى كه اندام انسان را مى پوشاند و بهترين نگهبان آن است : يا بنى ادمقد اءنزلنا عليكم لباسا يوارى سوءتكم و ريشا و لباس التقوى ذلك خير ...⁽⁵⁵⁾ و در فضايى كه سخن از حج و عمره خانه خدا مطرح است ، چون حج و عمره مستلزمسفر است و سفر نيز زاد و توشه مى طلبد . از ره توشه تقوا كه در سير و سلوك بهسوى خدا بهترين ره توشه است نام مى برد: و اءتموا الحج و العمرة لله ...َ الحجاءشهر معلومات ... و تزودوا فان خير الزاد التقوى ⁽⁵⁶⁾
همچنين در كنار تبيين برخى از احكام روزه سفارش حفظ حدود و رعايت تقواى الهى آمده است : تلك حدود فلا تقربوها كذلك يبين الله اياته للناس لعلهم يتقون ⁽⁵⁷⁾ وهمراه با دستور دريافت زكات ، تطهير و تزكيه جان آدمى مطرح است : خذ من اءموالهمصدقة تطهرهم و تزكيهم بها ... ⁽⁵⁸⁾ و حتى در كنار ساده ترين دستورات مربوطبه معاشرتهاى اجتماعى ، مانند اين كه مهمان ناخوانده كه قرار ديد با صاحب خانه راقبلا تنظيم نكرده ، در صورت اكراه و معذور بودن ميزبان از پذيرش او بايد بازگردد،از تزكيه روح سخن مى گويد: ... و ان قيل لكم ارجعوا فارجعوا هو اءزكى لكم
4 داورى قاطع نسبت به اقوال و آرايى كه از ديگراننقل مى كند . قرآن كريم همانند برخى از كتبمتداول ، مجمع اقوال نيست تا آراى مختلف را نقل كند و بين آنها داورى نكند، بلكه نقلهاى آنبا داورى همراه است . از اين رو، اگر مطلبى رانقل كند و سخنى در ابطال و رد آن نياورد نشانه امضا و پذيرش ‍ آن است ؛ چنانكه ازفرزند صالح حضرت آدم (عليه السلام ) نقل مى كند كه معيار پذيرشعمل در نزد خدا تقواست : ( قال انما يتقبل الله من المتقين ) ⁽⁵⁹⁾ و آن را رد نمى كند و ازاين رو در برخى روايات اين جمله با عنوان قول الله ناميده شده است ⁽⁶⁰⁾ و دركتب فقهى نيز به عنوان قول الله مطرح است . قرآن كريم بر اثر داشتن اين ويژگىقول فصل نام گرفته است : ( انه لقول فصلَ و ما هوبالهزل ) ⁽⁶¹⁾
اما پس از نقل گفته منافقان ، آن را ابطال مى كند: يقولون لئن رجعنا الى المدينةليخرجن الاءعز منها الاءذل و لله و لرسوله و للمؤ منين و لكن المنافين لا يعلمون ⁽⁶²⁾ سخن منافقان اين بود كه خود را عزيز مى پنداشتند و مؤ منان راذليل ، ليكن خداوند بعد از نقل گفتار باطل آنها به بطلان آن پرداخت ؛ چنانكه قبلا درابطال كلام باطل آنان درباره محاصره اقتصادى مسلمانان و انفاق نكردن به همراهانرسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى تفرق آنان از اطراف پيامبر اكرم صلىالله عليه و آله و سلم سخنى را نقل و نقد و ابطال كرده است . ⁽⁶³⁾
كتابى كه از جانب خداى حكيم حميد تنزل يافته است و به عزت ( نفوذ ناپذيرى ) ستودهشده است ، باطل را از هيچ جهتى بدان راه نيست : و انه لكتاب عزيزَ لا ياءيتهالباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد ⁽⁶⁴⁾
تذكر: مواعظ و اندرزهاى قرآنى كه در كنار احكام و معارف ذكر مى شود گاهى متاءخر است؛ مانند مثالهاى گذشته و گاهى متقدم مانند و لا تتمنوا مافضل الله به بعضكم على بعض للرجال نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن ... ⁽⁶⁵⁾
5 پيوند دادن مسائل جهان شناسى با خداشناسى ، يكى از مهمترين تفاوتهاى قرآنكريم با كتب علمى اين است كه كتب علمى تنها به بررسى و تبيين سير افقى اشيا وپديده هاى جهان مى پردازد؛ مثلا معدن شناس ‍ مى گويد آنچه اكنون دردل زمين يا كوه به صورت معدن خاصى وجود دارد از ميليونهاسال قبل چه تطوراتى را پشت سر گذاشته و پس از اين نيز با گذشت ميليونهاسال ، چه تحولاتى را در پيش رو دارد؛ اما قرآن كريم كه كتاب هدايت و نور است ، نهكتاب علمى محض ، سخن از سير عمودى پديده هاى جهان و ارتباط آن از يك سو با مبداء واز سوى ديگر با معاد دارد؛ يعنى از مبداء فاعلى و مبداء غايى سير وتحول موجودات سخن مى گويد؛ نظير: اءلم تر اءن اللهاءنزل من السماء ماء فاءخرجنا به ثمرات مختلفا اءلوانها و منالجبال جدد بيض و حمر مختلف اءلوانها و غرايب سود ⁽⁶⁶⁾، و هو الذى اءنشاءجنات معروشات و غير معروشات و النخل و الزرع مختلفا اءكله و الزيتون و الرمان متشابهاو غير متشابه ... ⁽⁶⁷⁾ اءولم ير الذين كفروا اءن السموات و الاءرض كانتا رتقاففتقنا هما و جعلنا من الماء كل شى ء حى اءفلا يؤ منون ⁽⁶⁸⁾ . در اين گونه از آياتمبداء فاعلى بارش باران و نيز سبب فاعلى حركت حبه هاى جامه به خوشه ها و شاخههايى كه از حيات گياهى برخوردار است و نيز مبداء اصلى احداث راههاى سفيد و سرخ وسياه كوهستانى و پديد آورنده انواع ميوه ها و دانه هاى خوراكى سخن به ميان آمده است .
غرض آن كه ، دانشهاى رايج علمى و فلسفى درباره پديد معين جهان ، مانند ستاره و كوه و... يا درباره كل جهان بدون تعيين جزئى از آن ، سير افقى محض دارد؛ يعنى بررسى مىكند كه پديده اى معين با مجموع جهان ، قبلا چه بوده و اكنون چيست و پس از اين چه مىشود؛ اما از بيان سير عمودى خالى است ؛ بر خلاف قرآن كريم كه در تبيين علمى اشيا (آن مقدار كه تعرض كرده است ) و در تحرير فلسفىاصل جهان ، مسير عمودى را اضافه مى كند؛ يعنى مى گويد: مبداء فاعلى اين كار كيست وچه مبداء غايى و هدف نهايى در نظر بوده است .
6 گزينش صحنه هاى درس آموز تاريخى در تبيين قصه ها . قرآن كريم كتاب تاريخنيست تا وقايع نگارانه در هر قصه آنچه رخ داده است بنگارد، بلكه تنها به بيانبخشهايى مى پردازد كه با هدف آن (هدايت ) هماهنگ باشد . سپس آن را به عنوان سنتالهى ( فلسفه تاريخ ) بازگو مى كند.
مثلا، نام حضرت موساى كليم (عليه السلام ) بيش از صد بار در قرآن كريم آمده و قصهآن حضرت در 28 سوره به طور گسترده تبيين شده است ؛ اما بخشهايى كه به تاريخ وقصه محض باز مى گردد، مانند ثبت تاريخ ميلاد و وفات آن حضرت در قرآن نيامده ،بلكه به نكات حساس و آموزنده داستان پرداخته است ؛ مثلا: از تاريخ تولد موسى ومدت شير خوارگى او در قرآن چيزى نيامده ، ليكن از سانحه مهم وحى الهى به مادرموسى از لحاظ انداختن كودك در دريا و ايجاد طماءنينه در قلب مادر و مژده بازگشتفرزند به مادر بعد از بزرگ شدن و به بزرگوارى رسالت رسيدن ، سخن به ميانآمده ، و همچنين از تاريخ هجرت موسى از مصر به مدين و نيز زمان مراجعت وى از مدين بهمصر گفتارى در قرآن نيست ، ليكن از خدمتگزارى رايگان موسى براى تاءمين آب دامفرزندان شعيب و نيز از دامدارى دختران شعيب و همچنين از عفاف و پاكدامنى آنان و نيز كيفيتآشنايى موسى با شعيب و نحوه انتخاب كارگزار كه بايد در كار خويش امين و بر كارخود مسلط و نيرومند باشد و همچنين درباره مشاهده آتش و رفتن به سوى آن و شهود واستماع كلام توحيدى خداوند از درخت سخن به ميان آمده است .
7 يكى از اساسى ترين تفاوتهاى قرآن كريم با كتب علمى بشرى آن است كه محوراصلى تعليم در كتب بشرى علومى است كه دستيابى به آنها ميسور است ؛ اما مدار تعليمدر قرآن كريم علوم و معارفى است كه انسانها بدون استمرار از نور وحى توان دستيابىبه آن را ندارند: كما اءرسلنا فيكم رسولا منكم يتلوا عليكم اياتنا و يزكيكم و يعلمكمالكتاب و الحكمة و يعلمكم ما لم تكونوا تعلمون ⁽⁶⁹⁾ فاذكروا الله كما علمكم مالم تكونوا تعلمون ⁽⁷⁰⁾
گرچه انبياى الهى در علوم قابل دستيابى و مستقلات عقلى نيز استعداد بشر را شكوفاكرده اند: يثيروا لهم دفائن العقول ⁽⁷¹⁾، ليكن محور تعليم آنان پردهبرداشتن از غيب و نو آورى علمى و معرفتى براى بشر است . قرآن كريم با تعبير دقيق (ما لم تكونوا تعلمون ) به همين نكته اشعار دارد؛ زيرا اين جمله به معناى آنچه نمىدانستيد نيست ، بلكه به معناى شما آن نبوديد كه از راههاى عادى آنها را بدانيد است ؛ چنانكه خداوند به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با همه استعدادويژه اى كه داشت ، مى فرمايد: و اءنزل الله عليك الكتاب و الحكمة و علمك ما لم تكنتعلم و كان فضل الله عليك عظيما ⁽⁷²⁾؛ يعنى خداوند به تو معارفى آموخت كه ازراههاى متعارف توان فراگيرى آن را نداشتى و از اين رو اين ويژگى قرآن كريماختصاص به دوران انحطاط علم ندارد، بلكه همواره و تا ابد، قرآن معلم علومى است كهبشر را به آن راهى نيست .
قرآن كريم در برخى موارد خاص نيز اين حقيقت را گوشزد مى كند كه اسرار نهفته وپنهان عالم را تنها در پرتو نور وحى مى توان ديد: كتب عليكمالقتال و هو كره لكم و عسى اءن تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى اءن تحبوا شيئا و هوشر لكم و الله يعلم و اءنتم لا تعلمون ⁽⁷³⁾ و اين خطاب همه افراد راشامل مى شود، اعم از ضعاف ، اوساط و اوحدى ازاهل علم و عمل .
8 بيان مصداق و پرهيز از كلى گويى . در كتب علمى متعارف نيست كه در مقام تبيين يكحقيقت ، مصاديق آن ذكر شود؛ مثلا در تعريف نيكى ، نيكان معرفى شوند؛ اما قرآن كريم درآيات خود چنين شيوه اى را اعمال كرده است ؛ مثلا، در تبيين بر و نيكى مى فرمايد: ليسالبر اءن تولوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب و لكن البر من امن بالله و اليوم الاخر و... ⁽⁷⁴⁾. مفسرانى كه قرآن كريم را همانند كتب علمى پنداشته اند، در اين گونهموارد در پى يافتن محذوف يا توجيهات ديگرى هستند تا اسلوب بيانى قرآن را با شيوههاى متداول در كتب علمى هماهنگ بيابند؛ غافل از اين كه قرآن كريم يك كتاب علمى محضنيست و از روشهاى متعارف كتب علمى بشرى پيروى نمى كند . از اين رو گاهى به جاىوصف ، موصوف را بيان مى كند و اين از روشهاى كليدى قرآن است .
نمونه ديگر، آيه كريمه يوم لا ينفع مال و لا بنونَ الا من اءتى الله بقلب سليم ⁽⁷⁵⁾ است كه هماهنگى مستثنا و مستثنى منه اقتضا مى كند گفته شود الا سلامة القلب، ليكن از ذكر وصف صرف نظر شد و به بيان موصوف پرداخته شد تا همان طوركه در آيه قبل ، جامعه را به نيك شدن تشويق مى كند، نه آن كه تنها نيكى را براى آنهاتفسير كند، در اين آيه نيز، امت اسلامى را به سليم القلب شدن برساند، نه آن كهتنها سلامت دل را مايه نجات در قيامت معرفى كند .
تذكر: تبيين مصداق گاهى در آيات ديگر است ، نه در همان آيهمحل بحث ؛ چنانكه در آيه كريمه ... فبشر عبادَ الذين يستمعونالقول فيتبعون اءحسنه ⁽⁷⁶⁾ سخن از اءحسنالاءقوال است ، ليكن مصداق آن در جاى ديگر چنين تبيين شده است : و من اءحسن قولا ممن دعاالى الله و عمل صالحا و قال اننى من المسلمين ⁽⁷⁷⁾ و يا در سوره مباركه حمد ذكرىاجمالى و كلى درباره نعمت يافتگان آمده است : ( صراط الذين اءنعمت عليهم ...)، اما درسوره مباركه نساء مصداق منعم عليهم تبيين شده است : ... مع الذين اءنعم الله عليهم منالنبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و ... ⁽⁷⁸⁾
9 تكرار مطالب . تكرار در قرآن كريم از آن روست كه قرآن كتاب نور و هدايت است ودر مقام هدايت لازم است مطلب واحد در هر مناسبت با زبانى خاص ادا شود تا ويژگى موعظهداشته باشد، بر خلاف كتب علمى كه هر مطلب تنها در يك جا بيان مى شود و تكرار آنسودمند نيست .سر لزوم تكرار در كتاب هدايت آن است كه شيطان و نفس اماره كهعامل ضلالت و عذابند، پيوسته به اضلال آدمى مشغولند و كار آنها گر چه كم مى شود،ليكن ترك نمى شود؛ از اين رو تكرار ارشاد و هدايت نيز ضرورى است .
10 يكى از ظرافتهاى ادبى و هنرى در بيان قرآنى تغيير ناگهانى سياق است ؛ مثلا درجمله اى كه چندين كلمه با اعراب رفع آمده ، در اثناء، كلمه اى با اعراب نصب ذكر مى شود تا خواننده را متوقف كرده ، بهتاءمل وا دارد؛ مانند آيه لكن الراسخون فى العلم منهم و المؤ منون يؤ منون بمااءنزل اليك و ما اءنزل من قبلك و المقيمين الصلوة و المؤ منون بالله و اليوم الاخر اولئكسنؤ تيهم اءجرا عظيما ⁽⁷⁹⁾؛ زيرا در اين آيه كريمه ، پنج وصف ياد شده است كهسياق ادبى آنها مرفوع بودن آن اوصاف است ؛ چنانكه دو وصف مقدم (راسخون و مؤ منون )ودو وصف مؤ خر ( مؤ تون و مؤ منون ) مرفوع است و در بين اوصاف مرفوع چهارگانه ،يك وصف منصوب ديده مى شود و آن وصف مقيمين است تا توجه متدبران در قرآن وتاليان كتاب الهى را به اهميت نماز كه ستون دين است جلب كند؛ همان طور كه در نوشتنتابلوها، برخى از كلمات مانند واژه شهيد با رنگ سرخ نوشته مى شود تاتوجيه بيننده را جلب كند . پس ‍ گاهى با تغيير اسلوب و تعويض سياق ، به ويژگىمحتوايى لفظ توجه داده مى شود .
فصل دوم : ويژگيهاى تفسير قرآن
امكان و ضرورت تفسير قرآن
تفسير به معناى روشن كردن و پرده بردارى از چهره كلمه يا كلامى است كه بر اساسقانون محاوره و فرهنگ مفاهمه ايراد شده باشد و معناى آن آشكار و واضح نباشد . قهرالفظى كه معناى آن بديهى است بى نياز از تفسير است ؛ چنانكه كلمه يا كلامى كه باتعميه و الغاز ادا شده و از سنخ معما و الغاز باشد بر محور فرهنگ محاوره و تفاهم ايرادنشده است و حكم ويژه خود را دارد . بنابراين ، لفظ مرد يا جمله اى كه با تدبر وتاءمل خردمندانه در آن ، مبادى تصورى و تصديقى روشنى پيدا مى كند، نيازمند بهتفسير است و تفسير آن عبارت است از: تحليل مبادى مزبور و رسيدن به مقصود متكلم ومدلول بسيط و مركب لفظ و تفسير به اين معنا اختصاصى به متون دينى مانند قرآنكريم ندارد . گر چه شرح خصوص قرآن به فن تفسير معروف شده است .
تفسير قرآن گر چه شرايط و آداب متعددى دارد، ليكن مهمترين شرط محورى آن لزومروشن بودن قرآن از يك سو، تا براى مراجعه كنندهقابل ديدن و فهميدن باشد و بصير و بينا بودن مفسر از سوى ديگر، تا لايق ديدن وفهميدن معارف آن باشد؛ زيرا گر چه مثلا خورشيد تابان روشن است ، ليكن اعمى ،اعور، احول و اكمه يا اصلا آن را نمى بيند و يا آن را چنان كه هست مشاهده نمى كند . قرآنكريم گرچه نور است : يا اءيها الناس قد جاء كم برهان من ربكم و اءنزلنا اليكمنورا مبينا ⁽⁸⁰⁾، فامنوا بالله و رسوله و النور الذى اءنزلنا ⁽⁸¹⁾، ( واتبعوا النور الذى اءنزل معه ) ⁽⁸²⁾، قد جاء كم من الله نور و كتاب مبين ⁽⁸³⁾،ليكن نورى است ثقيل و وزين ، نه خفيف و سخيف : ( انا سنلقى عليك قولا ثقيلا ) ⁽⁸⁴⁾ .از اين رو براى ديدن چنين نور وزينى چاره اى جزتحصيل بصر حديد و بينش ‍ عميق علمى نيست ؛ بلكه درباره قرآن گفته اند: قرآنطلبكارى است كه هرگز وام او پرداخت نمى شود و غريبى است كه هيچ گاه حق او ادانخواهد شد: القرآن غريم لا يقضى دينه و غريب لا يؤ دى حقه ؛ زيرا اوج معارف آن وعمق مطالب آن فقط ممسوس دست انديشه تابناك معصومين (عليهم السلام ) است : انهلقرآن كريمَ فى كتاب مكنونَ لا يمسه الا المطهرون ⁽⁸⁵⁾ . از اين جهت در تعريفمفهوم تفسير قرآن ، قيد به قدر طاقت بشرى اخذ شده است . بنابراين ، ضمنلزوم بصير و بينا بودن مفسر لازم است براى بهره ورى بيشتر از معارف قرآن كريمبه مطهرون كه همان اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام ) هستند رجوع شود .دربحثهاى بعدى قلمرو رجوع به سنت معصومين (عليهم السلام ) روشن خواهد شد .
بر اساس آنچه تبيين شد، قرآن كريم اولا تفسيرپذير است و ثانيا تفسير آن ضرورىاست . تفسير پذيرى قرآن بدين جهت است كه از گزند تفريط بداهت منزه و ازآسيب افراط تعميه مصون است ؛ نه آن قدر ساده است كه نيازى بهتحليل مبادى تصورى و تصديقى نداشته باشد و نه آن چنان پيچيده و مبهم است كهنظير معما از قانون مفاهمه و فرهنگ گفتگو خارج باشد و در دسترس تفسير قرار نگيرد .قرآن كريم در عين نور بودن معارف بلند و ژرفى دارد كه آن را تفسيرپذير مى كند؛زيرا نور بودن قرآن در مقابل ظلمت ابهام است ، نه در برابر نظرى و ژرف بودن بهمعناى بديهى بودن آن باشد و نيازى به تفسير نداشته باشد .
اما اين كه تفسير آن ضرورى و لازم است و بدون تفسير براى عمومقابل ادراك نيست ، براى همان است كه ضمنا اشاره شده و راز آن را خود قرآن بازگو مىكند؛ قرآن كريم از يك سو براى خود اوصافى ياد مى كند كه ضرورت تفسير آن را بههمراه دارد و از سوى ديگر علومى را طرح مى كند كه بدون تفسير ادراك نمى شود؛ زيرااز طرفى خود را به عنوان سخن رصين و گفتار وزين و پر مغز مى ستايد: ( انا سنلقىعليك قولا ثقيلا ) ⁽⁸⁶⁾ و نيز سلسله جبال را در پيشگاه هيمنه و سيطره خود خاضع وخاشع و متصدع و متلاشى مى داند: لو اءنزلنا هذا القران علىجبل لراءيته خاشعا متصدعا من خشية الله و تلكالاءمثال نضربها للناس لعلهم يتفكرون ⁽⁸⁷⁾ و همچنين همگان ، اعم از پرى و انسانرا به مصاف و مبارزه فرا مى خواند و عجز آنان را در اين تحدى نفس گير و جامع اعلام مىدارد: قل لئن اجتمعت الانس و الجن على اءن ياءتوابمثل هذا القران لا ياءتون بمثله ولو كان بعضهم لبعض ظهيرا ⁽⁸⁸⁾ . ظهوراطلاقى جمله ( لا ياءتون ) اين است كه جامعه مجتمع انس و جن براى هميشه در اين پيكاراعجازآميز، فرسوده و ناتوانند؛ چنانكه از جمله فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقواالنار التى و قودها الناس والحجارة اءعدت للكافرين ⁽⁸⁹⁾ عجز جاودانهمحاربان در اين نبرد معلوم مى شود .
از سوى ديگر، قرآن كريم علوم و معارف ويژه اى در جهان بينى توحيدى ،
اسماى حسناى الهى ، صفات علياى ازلى ، قضا و قدر، جبر و تفويض و اختيار، تجردروح ، عصمت فرشتگان ، عصمت و طهارت انبيا و ائمهاهل بيت (عليهم السلام )، امامت و رهبرى نظام اسلامى ، داورى درباره مكاتب ديگر، شرح رهتوشه انبياى سلف ، دستور اولياى خلف و دههامسائل عميق حكمت نظرى و عملى ديگر را ارائه مى كند كه بدون شرح و توضيح خردمندان، ادراك عمومى آن ميسور نيست .
از اين رو ضرورت تفسير قرآن از دو لحاظ است : يكى آن كه كتاب عميق علمى و وزيننظرى قطعا بدون تفسير ادراك نمى شود ( از جهت علمى ) و ديگر آن كه كتاب هدايت اگرپيامش اين باشد كه : ان هذا القران يهدى للتى هى اءقوم و يبشر المؤ منين الذينيعملون الصالحات اءن لهم اءجرا كبيرا ⁽⁹⁰⁾ براى اهتداى جامعه بشرى چاره اى جزتبيين مفاهيم و تفسير معانى آن نيست ( از جهت عملى )
ضرورت تفسير قرآن براى متضلعان علوم متنوع و فنون متعدد آشكارتر است . از اين روتفسير قرآن از عصر نزول تاكنون به عنوان سنتى حسنه به وسيله حضرترسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و اهل بيت عصمت و طهارت و همچنين صحابه ،تابعان اصحاب ، قدما و متاخران از علماى دين دارج و رايج بوده است . گرچه بعضى ازگذشتگان از مبادرت به تفسير قرآن مجيد تحاشى داشته ، از آن پرهيز مى كردند، ليكنهمگى از تفسير به ماءثور بهره بردارى مى كردند و در ميان آنان عده اى از اظهار راءىخوددارى مى كردند كه شرح آن در فصل تفسير به راءى بيان مى شود و تا قرن پنجمهجرى جز تفسير روايى روش ديگرى كه به عنوان تفسير درايى واجتهادى رواج نداشت ، جز آنچه به صورت اجتهاد ادبى و لغوى در آثار سلف مشهود است.
منابع تفسير قرآن
چون تفسير قرآن بدون علم و قبل از بررسى و تحقيق مذموم بوده ، مصداق تفسير بهراءى مطرود است ، لازم است بررسى شود كه منابع علم تفسير واصول بررسى و تحقيق براى دستيابى به معارف قرآنى چيست تا تفسير قرآن بدونتحقق آنها تفسير به راءى و مذموم بوده و با دستيابى به آنها تفسير درايى و ممدوحباشد .
مهمترين منبع خود قرآن كريم است كه مبين ، شاهد و مفسر خويش است . ضرورت تفسيرقرآن به قرآن و تاءثير عميق آن در دستيابى به معارف قرآنى مبرهن است و فصلى ازاين پيشگفتار را به خود اختصاص داده است .
منبع ديگر علم تفسير، سنت معصومين (عليهم السلام ) است كه طبق حديثت متواتر ثقلين ،عترت طاهرين (عليهم السلام ) همتاى قرآن بوده ، تمسك به يكى از آن دو بدون ديگرىمساوى با ترك هر دو است و اعتصام به هر كدام بايد همراه با تمسك به ديگرى باشد .ضرورت جمع بين قرآن و حديث در تفسير قرآن كريم درفصول بعد تبيين خواهد شد .
منبع سوم ، عقل برهانى است كه از گزند مغالطه وهم و از آسيبتخيل مصون باشد . مراد از عقل برهانى همان است كه با علوم متعارفه خويش ،اصل وجود خدا و ضرورت وحدت ، حيات ، ابديت ، ازليت ، قدرت ، علم ، اراده ، سمع ،بصر، حكمت ، عدل و ساير صفات علياى او را ثابت كرده و در اين تثبيت ، استوار است ؛گرچه برخى از اسماى مزبور را دليل نقلى ، هم اثبات مى كند . پس اگرعقل برهانى مطلبى را اثبات يا نفى كرد، حتما در تفسير قرآن بايد آن مطلب ثابت شده، مصون بماند و با ظاهر هيچ آيه اى نفى نگردد و مطلب نفى شده ، منتفى باشد و باظاهر هيچ آيه اى ثابت نشود؛ چنانكه اگر آيه اى داراى چنداحتمال بود و جز يك محتمل معين همه آنها عقلا منتفى بود، بايد به كمكعقل برهانى آيه مورد بحث را فقط بر همان محتملحمل كرد و يا اگر آيه اى داراى چند محتمل بود كه يكى از آنها برابرعقل برهانى ، ممتنع بود، حتما بايد آن محتمل را نفى كرد و آيه را بر يكى از محتملهاىممكن بدون ترجيح ( در صورت فقدان رجحان )حمل كرد .
تذكر: گر چه ره آورد علم را نمى توان بر قرآنتحميل كرد، ليكن براهين قطعى علمى يا شواهد طماءنينه بخش تجربى ، تاريخى ، هنرىو مانند آن را مى توان حامل معارف و معانى قرآن قرار داد، به طورى كه در حد شاهد،قرينه و زمينه براى درك خصوص مطالب مربوط به بخشهاى تجربى ، تاريخى ومانند آن باشد، نه خارج از آن .
اقسام تفسير قرآن
تفسير متن مقدسى مانند قرآن كريم يا به نقل است ( تفسير قرآنى و روايى ) و يا بهعقل ( تفسير درايى ) و تفسير نقلى يا به استمداد از همان متن مقدس ‍ است ؛ مانند اين كه آيهاى شاهد تصورى يا تصديقى آيه ديگر باشد ( تفسير قرآن به قرآن ) و يا بهاستعانت از متن نقلى ديگر است ؛ مانند اين كه حديث معتبر گواه معنايى خاص از آيه قرارگيرد ( تفسير قرآن به سنت ) و هر دو قسم ياد شدهداخل در تفسير نقلى است و مى توان از آن به (تفسير ماءثور ) ياد كرد (بنابراين كهاصطلاح ماءثور بودن مخصوص حديث نباشد ) .
تفسير عقلى نيز يا به تفطن عقل از شواهد داخلى و خارجى صورت مى پذيرد، يعنىعقل معناى آيه اى را از جمع بندى آيات و روايات در مى يابد كه در اين قسمعقل تنها نقش مصباح دارد و چنين تفسير عقلى مجتهدانه چون از منابع نقلى محقق مىشود، جزو تفسير به ماءثور محسوب مى گردد، نه تفسير عقلى و يا به استنباط ازبرخى مبادى تصورى و تصديقى از منبع ذاتىعقل برهانى و علوم متعارفه صورت مى پذيرد كه در اين قسم ،عقل نقش منبع دارد، نه صرف مصباح .بنابراين ، تفسير عقلى مخصوص بهموردى است كه برخى از مبادى تصديقى و مبانى مستور و مطوى برهان مطلب به وسيلهعقل استنباط گردد و آيه مورد بحث بر خصوص آنحمل شود .
بنابراين ، مى توان تفسير را ابتدا به نقلى و عقلى و سپس تفسير نقلى را به دو قسمتقسيم كرد كه محصول اين تقسيم ، اقسام سه گانه زير است :
1 تفسير قرآن به قرآن
2 تفسير قرآن به سنت
3 تفسير قرآن به عقل
اما تفسير قرآن بر اساس راءى كه در اصطلاح مفسران تفسير به راءى ناميدهمى شود، در واقع تفسير نيست ، بلكه تطبيق وتحميل راءى بر قرآن است .
قرآن كريم سفره اى تهى از طعام نيست تا هر كس غذاى دست پخت خود را بر سر آنتناول كند، بلكه به تعبير رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم قرآن ماءدبه، يعنى غذاى آماده ⁽⁹¹⁾ است : القرآن ماءدبة الله فتعلموا ماءدبته ما استطعتم ⁽⁹²⁾. بنابراين ، آراء و انديشه هاى پيش ‍ ساخته را نمى توان بر قرآنتحميل كرد كه اين همان تفسير به راءى مذموم و از بدترين شيوه هاى شناختقرآن ، بلكه تحميل راءى بر قرآن و تطبيق قرآن با راءى مفسران است ، نه تفسير .پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم از خداوند سبحاننقل فرمودند: كسى كه كلام مرا به راءى خويش ‍ تفسير كند هرگز به من ايمان نياوردهاست : ما آمن بى من فسر براءيه كلامى ⁽⁹³⁾ . فطرتهاى تشنه و گرسنهبشرى بايد به كوثر جوشان و سفره پر بار الهى راه يابد و از آن سير و سيرابشود.
شرط استفاده از قرآن اين است كه انسان با اصول پيش ساخته و پيش ‍ فرضهاى بشرىبه خدمت قرآن نيايد تا قرآن را مهمان اصول موضوعه خود قرار دهد و آنها را بر قرآنتحميل كند . البته دانشهاى قبلى مى تواند ظرفيت فكرى انديشوران را توسعه دهد وبه عنوان مبداء قابلى محسوب گردد، نه به عنوان مبداء فاعلى تا باعث دگرگونى درتفسير قرآن شود .
تفسير به راءى گذشته از منع عقلى منع نقلى نيز دارد و منع نقلى آن مستفاد از دو منبع است: يكى آيات فراوان قرآنى و ديگرى رواياتى كه ورود به آتش ، خروج از دين و ارتدادو عدم ايمان را از پى آمدهاى تلخ تفسير قرآن به راءى مى شمارد و درفصل تفسير به راءى مطرح خواهد شد .
در فصول آينده اقسام تفسير نقلى و عقلى و سپس تفسير به راءى بررسى مى شود . باتاءمل در اين مباحث ، جايگاه تفسير قرآن به قرآن در برابر ساير روشهاى تفسيرى وميزان دخالت سنت در آن و كيفيت جمع بين مناهج تفسير درايى و روايى و لزوم رعايت ترتيببين آنها روشن شده ، راه حل برخى تعارضهاى احتمالى نيز ارائه خواهد شد .
فصل سوم : تفسير قرآن به قرآن
بهترين وكارآمدترين شيوه تفسيرى قرآن ، كه شيوه تفسيرىاهل بيت (عليهم السلام ) نيز هست ، روش خاصى كه به تفسير قرآن به قرآن موسوم شده است . در اين روش ، هر آيه از قرآن كريم با تدبر در ساير آيات قرآنى وبهره گيرى از آنها باز و شكوفا مى شود. تبيين آيات فرعى به وسيله آيات اصلى ومحورى و استناد و استدلال به آيات قويتر در تفسير، بر اين اساس ‍ است كه برخى ازآيات قرآن كريم همه مواد لازم را براى پى ريزى يك بنيان مرصوص معرفتى در خوددارد و برخى از آيات آن تنها عهده دار بخشى از مواد چنين بنايى است . آيات دسته دوم بااستمداد از آيات گروه اول تبيين و تفسير مى شود .
براى فهم متن مقدس دينى راه ، تدبر تام در همان متن منزه الهى است . قرآن كريم نيز ازآن جهت كه نور است هيچ ابهام و تيرگى ندارد . قرآن وزين و عميق است ، ولى وزانت علمىو عمق نظرى آن با نورانى بودن آن منافى نيست ؛ زيرا نور چنانكه گذشت ، در برابرظلمت ابهام است ، نه در برابر نظرى و ژرف بودن . نور بودن قرآن به معناى بديهىبودن آن نيست تا نيازى به تفسير نداشته باشد .
گروهى كه بر اثر رسوب رسوم جاهليت از يك سو، و غبار اغيار دگرانديشى از سوىديگر، گرفتار دو مانع علمى و عملى براى ديدن و فهميدن نور وحى شده اند: كلابل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون ⁽⁹⁴⁾ ، فانها لا تعمى الاءبصار و لكنتعمى القلوب التى فى الصدور ⁽⁹⁵⁾، و ما اءنت بهادى العمى عن ضلالتهم ⁽⁹⁶⁾، چون بصير نيستند از ديدن علمى نور وحى محجوب و از ادراك ضياء الهامالهى محرومند: و طبع على قلوبهم فهم لا يفقهون ⁽⁹⁷⁾، ( لهم قلوب لا يفقهونبها ) ⁽⁹⁸⁾ . پس نديدن چيزى دليل روشن نبودن آن نيست ؛ زيرا نديدن چيزى ممكن استبر اثر تاريك بودن مرئى باشد يا بر اثر كورى رائى ، اما ديدنچيزى دليل دو مطلب است : يكى آن كه مرئى روشن است و ديگر آن كه رائى بيناس .خداوند سبحان قرآن را روشن معرفى كرد و فهمندگان آن را بينا و شنوا: لمن كان لهقلب اءو اءلقى السمع و هو شهيد ⁽⁹⁹⁾ و محجوبان از فهم آن را كور، كر،دل مكنون ، دل مطبوع و دل مختوم ياد كرد .
تذكر: تفسير قرآن فعلا به عنوان يك منهج و روش مطرح است و منبع دينى بودن قرآن ازمنهج تفسيرى بودن خود قرآن است و هر كدام حكم خاص ‍ خود را دارد، گرچه درخلال بحث از روش تفسير قرآن به قرآن از منبع بودن آن استمداد مى شود .البته منابعمبانى احكام دين عبارت است از: كتاب و سنت معصومين (عليهم السلام ) وعقل . اما اجماع به سنت بر مى گردد و در مقابل سنت نيست . بحث كنونى درباره روشتفسير قرآن به قرآن و مطالب آن عبارت است از:
1 آيا چنين تفسيرى حجت و معتبر است ؟
2 بر فرض حجيت ، آيا حجيت آن فعلى است يا شاءنى ؟
3 بر فرض فعلى بودن حجيت ، آيا حجيت آن به نحو انحصار )) است ، يعنى شى ءديگرى در برابر نتيجه حاصل از تفسير قرآن به قرآن حجيت دارد يا نه ؟ اكنون بهپاسخ اين سه پرسش مى پردازيم .
حجيت تفسير قرآن به قرآن
اولين پرسش درباره شيوه تفسيرى قرآن به قرآن اين بود كه آيا چنينتفسيرى حجت و معتبر است يا نه ؟ در پاسخ بايد گفت : برخى اشيا اصلا حجيت ندارد،نظير شهادت فاسق كه در محكمه قضاى اسلامى هيچ گونه اعتبارى ندارد وبعضى از اشيا حجيت دارد، ليكن به تنهايى به نصاب حجيت و اعتبار نمى رسد؛ نظيرشهادت عدل واحد در محكمه كه فى الجمله معتبر و حجت است ، نه بالجمله . از اينرو از آن به عنوان اعتبار تاءهلى و حجيت شاءنى ياد مى شود؛ يعنى اگر شهادتعدل ديگرى به آن ضميمه شود، آنچه اهليت اعتبار و شاءنيت احتجاج داشت به نصابفعليت مى رسد؛ ليكن حجيت شهادت عدلين گر چه به نحواستقلال است ولى به نحو انحصار نيست ؛ زيرا حجتهاى ديگرى نيز درقبال حجيت شهادت دو عادل ديگر در قبال شهادت اين عدلين واقع مى شود و هر كدام حجتمستقل است ، ولى هيچ كدام حجت منحصر نيست و همچنين حجيت امور ديگر، در برابر حجيتشهادت عدلين ؛ مانند علم قاضى و سوگند منكر .
قرآن كريم از آن جهت كه كلام خداى سبحان است و با اعجاز خود دعوى انتساب به خداوندرا اثبات مى كند، يكى از منابع دينى است كه حجيت آن همانند حجيت قطع ذاتى است ومحصول تدبر در آن و جمع بندى آيات متناسب آن با يكديگر حتما حجت است و هرگز نظيرگواهى فاسق مردود نيست ، تا اصلا حجت نباشد؛ ليكن مطالب قرآن بخشى به صورتنصوص ‍ و قطعى است و بخشى به صورت ظواهر و ظنى است كه بخش نخست حجتقطعى و بخش دوم حجت ظنى است . به هر تقدير، قرآن كريم به عنوانكلام صاحب شريعت ، در ناحيه حجيت وامدار غير خود نيست و حجيت آن ذاتى است .
استقلال قرآن در حجيت و تبيين معارف
دومين پرسش درباره تفسير قرآن به قرآن اين بود كه بر فرض حجيت چنين تفسيرى ،آيا حجيت آن فعلى است يا ((شاءنى . در پاسخ بايد گفت : قرآن ( نتيجهحاصل از تفسير قرآن به قرآن ) جزء حجت و نيمى ازدليل نيست تا در اصل عتبار و حجيت خود نيازمند به ضميمه باشد و بدون انضمام آن همراهبه منزله شهادت عدل واحد باشد كه حجيت آن تاءهلى و شاءنى است ، نه فعلى ؛ زيرا آنضميمه ، يعنى سنت ، اولا در ناحيه اصل حجيت وامدار قرآن است و ثانيا وقتى معتبر و حجتاست كه محتواى آن بر قرآن عرضه شود و هيچ گونه تخالفى با آن نداشته باشد (در خصوص ‍ سنت غير قطعى ) . پس قطعا محصول بحث قرآنى بايدقبل از عرضه حديث بر آن ، حجت بالفعل و معتبرمستقل و بى نياز از ضميمه باشد، تا بتواند ميزان سنجش سنت واقع شود . پس حجيتقرآن همانند حجيت شهادت عدلين كه از آن اصطلاحا به بينه عادله ياد مى شود،فعلى و مستقل و قابل استدلال است .
قرآن كريم هم در اصل حجيت و هم در تبيين خطوط كلى معارف دينمستقل است ؛ يعنى حجيت آن ذاتى است و با خود تفسير مى پذيرد؛ گر چه انديشه هاىبيرونى به عنوان مبداء قابلى فهم قرآن سهيم است . مخاطبان قرآن براى بهره گيرىاز ظواهر قرآن به سرمايه اى فراتر از علوم پايه مؤ ثر در فهم قرآن و ضميرى كهبه تيرگى گناه آلوده نباشد نياز ندارند .
استقلال قرآن كريم در حجيت و تبيين معارف و همچنين اتقان شيوه تفسيرى قرآن بهقرآن با دلايلى چند قابل اثبات است :
1 همان گونه كه در فصل يكم گذشت قرآن كريم خود را به عنوان نور معرفى مى كند: قد جاء كم من الله نور و كتاب مبين ⁽¹⁰⁰⁾، ( و اتبعوا النور الذىاءنزل معه ) ⁽¹⁰¹⁾ و بارزترين ويژگى نور آن است كه هم خود روشن است و همروشنگر غير خود است ؛ يعنى هم در روشن بودن خود و هم در روشن كردن اشياى ديگرنيازمند به غير نيست .
مقتضاى نور بودن قرآن كريم نيز اين است كه نه در روشن بودن خود نيازمند غير باشدو نه در روشن كردن غير؛ زيرا در اين صورت نياز به مبينى ديگر، آن مبيناصل بوده ، قرآن كريم فرع آن خواهد بود و اين فرع و تابع قرار گرفتن قرآن بانور بودن آن ناسازگار است .
از سويى ديگر، بى ترديد بسيارى از معارف قرآنى با ضميمه كردن دو يا چند آيهحاصل مى شود و رسيدن به آن معرفت ، از راه يك آيه به تنهايى ميسور نيست . نوربودن قرآن ايجاب مى كند، همه آياتى كه مبين حدود، قيود و قراين يك مطلب است با همبررسى شود، تا قرآن كريم در هيچ بخشى مطلب تيره و مبهم نداشته باشد .
2 يكى از صفات قرآن كريم : ( تبيان كل شى ء ) است : و نزلنا عليك الكتاب تبيانالكل شى ء ... ⁽¹⁰²⁾ كتابى كه بيانگر همه علوم و معارف ضرورى و سودمندبراى بشر يا بيانگر همه حقايق جهان آفرينش است ، در تبيين خود نيازى به غير ندارد،بلكه در بيان خويش به خود متكى است و برخى از آياتش با برخى ديگر تبيين و تفسيرمى شود و گرنه كتابى كه تبيان خود نباشد، چگونه مى تواند تبيان هر چيز ديگرباشد؟
لازم است توجه شود: منظور از اين كه چون قرآن تبيان همه چيز است ، تبيان خود نيزخواهد بود اين نيست كه چون هر آيه ، تبيان همه چيز است ، پس تبيان خود هم هست ،بلكه مقصود آن است كه مجموع قرآن تبيان همه چيز است ، پس مجموع قرآنتبيان خود هم خواهد بود . بنابراين ، كمبود هر آيه اى حتما با آيه ديگر تاءمين مىشود و از جمع بندى نهايى همه آيات مناسب لفظى و معنوى با يكديگر، معناى روشنى ازآنها به دست مى آيد .
3 قرآن كريم در كنار دعوت انسانها به تدبر، دعوى انتساب به خداى سبحان و مبرابودن از هر گونه اختلاف و ناهماهنگى درونى دارد .
خداوند سبحان درباره هماهنگى سراسر قرآن با يكديگر و ديگرى راجع به انعطاف وگرايش آيات قرآن با همديگر است ؛ اما بياناول مستفاد از آيه اءفلا يتدبرون القران و لو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافاكثيرا ⁽¹⁰³⁾ است ؛ زيرا پيام آيه مزبور دعوت همگان به تدبر تام در سراسركتابى است كه در طول حدود ربع قرن در شرايط صعب وسهل ، جنگ و صلح ، غربت و قربت ، اوج و حفيض ، سراء و ضراء، هزيمت و عزيمت ، شكستو پيروزى و بالاخره در احوال مختلف سياسى ، نظامى ، اجتماعى به صورت يكسان وهماهنگ نازل شده است .تحليل قياس استثنايى مستفاد از اين آيه و تقرير تلازم مقدم وتالى و تقريب بطلان تالى و استنتاج بطلان مقدم ازابطال تالى به استمداد عقل برهانى است كه خود از منابع غنى و قوى تفسير قرآنكريم از درون دين است ، نه از بيرون ؛ چنانكه درفصل تفسير به راءى تبيين خواهد شد . غرض آن كه ، آيات مزبور دعوت به تدبر درسراسر قرآن مى كند و دعوى عدم اختلاف به نحو سالبه كليه را ارائه مى كند ومحصول آن تدبر فراگير را صحت اين دعوى مى داند و ادعاى مزبور را با آن بينه وگواه صادق همراه مى كند .
اما بيان دوم خداوند مستنبط از آيه الله نزل اءحسن الحديث كتابا متشابها مثانى تقشعرمنه جلود الذين يخشون ربهم ثم تلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر الله ذلك هدى اللهيهدى به من يشاء و من يضلل الله فما له من هاد ⁽¹⁰⁴⁾ است ؛ زيرا محتواى آيهمزبور اين است كه از يك سو سراسر آيات قرآن مجيد شبيه ، همسان و همتاى هم است و ازسوى ديگر منثنى ، منعطف و متمايل به هم است . معناى اءنثناء، انعطاف و گرايش ‍ مطالبيك كتاب علمى اين است كه هر كدام از مطالب با ديگرى مشروح يا مشروحتر و روشن ياروشنتر مى گردد . چنين كتابى كه همه آيات آن به هم گرايش دارد، حتما مفسر و مبينهمديگر و شارح داخلى خويش است .
دعوت به تدبر و ادعاى نزاهت از اختلاف ، چنانكه شاهد گويايى بر عمومى بودن فهمقرآن است ، از بهترين شواهد استقلال قرآن در حجيت و تبيين معارف و همچنين صحت وكارآيى شيوه تفسير قرآن به قرآن است ؛ زيرا اگر آيات قرآن از هم گسيخته بوده ، هركدام ناظر به مطلب خاص باشد و پيوندهايى ازقبيل اطلاق و تقييد، تعميم و تخصيص ، تاءييد و تبيين و شرح وتفصيل با يكديگر نداشته باشد، هيچ كدام موافق با ديگرى يا مخالف با آن نخواهدبود؛ زيرا مرز مشترك و پيوند دلالى كلامى و گفتارى با هم ندارد و موافقت ومخالفتفرع بر پيوند و هم گرايى است ؛ در حالى كه ادعاى هماهنگ بودن آيات ارتباط و پيوندرا مى فهماند؛ چنانكه دعوى نفى اختلاف از سنخ عدم ملكه است . پس حتما بايد بين آنهاپيوند برقرار باشد . آنگاه مى توان گفت : چنين كتابى اگر در تبيين مطالب خويشنيازمند به غير خود باشد استدلال و برهان اين آيه كريمه تام نخواهد بود .