غرائب القرآن و رغائب الفرقان
[ تـفـسير نيشابورى ], اثر نظام الدين حسن ( زنده در 728 ق ) فرزند محمد بن حسين نيشابورى معروف به نظام نيشابورى و نظام اعرج , از مفسران و ادباى شيعه .
تفسير مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفيدترين تفسيرهاى شيعى است .
داراى يـازده مقدمه است و به اين نكته اشاره دارد كه اين تفسير ملخص تفسيرهاى مفاتيح الغيب فخر رازى و الكشاف زمخشرى و تفاسير عمده ديگر است .
و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذكر شماره حروف و كلمات و عدد آيات سپس در تفسير آيه نيز به تاويل آن مى پردازد.
خـوانـسارى در روضات الجنات در وصف اين تفسير مى نويسد: از بهترين شروح كتاب اللّه مجيد اسـت و جـامـع تـريـن تفسيرها كه داراى فوائد لفظيه و معنويه مى باشد و نيز خواص و عوام از آن بهره مند مى گردند .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد كهن از اين اثر در دست مى باشد از جمله چهارده نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( كهنترين آنها نسخه مورخه 885 ق به شماره 12311 و نسخه مورخه 890 ق به شماره 1496 ). اين تفسير در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در 1313 ق در يك مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلى تجديد چاپ شده است .
نـظـام نيشابورى داراى تفسير ديگرى است به نام لب التاويل كه به شيوه تاويل اليات كمال الدين عبدالرزاق كاشانى تصنيف نموده است و سيد محسن امين عاملى مى گويد كه اين تفسير با تفسير ديگر نيشابورى به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 5/248; الحقائق الراهنة , 46; الذريعة , 16/31; روضات الجنات , 3/102; ريحانة الادب , 6/197; كشف الظنون , 2/1195; معجم الدراسات القرآنية , 205; معجم المطبوعات , سـركيس , 2/1527; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/281; مفسران شيعه , 113; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 2/638; هدية الاحباب , 257.
تاويل اليات
اثر كمال الدين عبدالرزاق كاشانى ( م 730 يا 735 ق ), از علماى عرفاء و صوفيه .
مفسر از معاصرين علامه حلى بوده و نيز بين وى و علاءالدوله سمنانى مكاتباتى در مساله وحدت وجود مبادله گرديده كه جامى در نفحات الانس ضبط كرده است .
ايـن تـفسير بر مذاق اهل عرفان تاليف گرديده و شهيد ثانى در ستايش اين تفسير مى گويد ( در موضوع خود بى نظير مى باشد و نيز مثل اين تفسير تاكنون تاليف نگشته است ) فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 729 ق مى باشد.
كـمال الدين عبدالرزاق كاشانى تفسير ديگرى به نام : تفسير السراج الوهاج , دارد كه در تاويل آيات قرآنى بر مبناى مسائل عقلى و به مذاق اهل عرفان و تصوف تاليف گرديده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى , 3/350; الحقائق الراهنة , 112; ريحانة الادب , 5/34; الذريعة , 3/303; فـهـرسـت دارالـكـتـب , 6/162 و 7/200; فهرست كتب خطى آستان قدس , 101, 1/417; مجالس المؤمنين , 2/69; مفسران شيعه , 111; معجم الدراسات القرآنية , 480; كشف الظنون , 1/266; هدية العارفين , 1/567.
تفسير بناكتى
اثر ابوسليمان فخرالدين داوود ( م 735 ق ) فرزند تاج الدين ابوالفضل محمد بن داوود بناكتى .
وى از علما و شعراى مقربين سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادر است و كتابش روضة اولى الالباب بهترين منبع از تاريخ آن روزگار است .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى است و به شيوه ادبى و كلامى كه طى كتب تفسير و تاريخ از آن نقل گرديده است .
امـروزه نـسـخـه هـاى متعددى از آن مشاهده شده از جمله نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذكر شده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 6/383; تذكره سمرقندى , 170; تاريخ ادبيات فارسى , ادوارد براون , 3/122; الحقائق الراهنه المائة الشامنة , 75; الذريعة , 9/809; رياض العلماء, 5/462.
مـدارج الـسـالـكين , اثر شيخ ركن الدين ابوالمكارم احمد ( 659 - 736 ق ) فرزند محمد سمنانى معروف به علاءالدوله سمنانى از اقطاب صوفيه و اكابر حكماء, متخلص به علاء يا علائى .
تفسير مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنيف گرديده است .
در دو مجلد از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1416 ) است .
سـيـد عـلى اردلان در فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس آن را با ترديد به مفسر نسبت داده است .
اما محمد آصف فكرت در فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس تفسير مذكور را بدون ترديد از مفسر مى داند.
نسخه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه هاى خصوصى و عمومى امروزه در دست مى باشد.
مـنـابـع : اعلام , زركلى , 223; الحقائق الراهنة , 10; الدرر الكامنه , 1/296; الذريعة , 20/237; رياض الـعـارفـين , 168; شذرات الذهب , 6/125; طبقات المفسرين , داوودى , 1/66; فرهنگ سخنوران , 399; فـهـرسـت الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 506, 1/565; فهرست كـتـب خـطى كـتـابـخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/565; مجالس المؤمنين , 2/134; نتايج الافكار, 458; هدية العارفين , 1/108.
تحفة الاشراف فى كشف غوامض الكشاف
اثـر سـيد عزالدين و يا عمادالدين يحيى ( 680 - 753 ق ) علوى حسنى معروف به فاضل يمانى از مشاهير مفسران زيديه و مجتهدان عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث در غريب و متشابه قرآن كريم است كه مفسر بر مبناى مذاق زيدى خويش به تفسير آيات قرآن پرداخته است .
جلد اول و جلد دوم مورخه سال 1063 ق از مخطوطات كتابخانه جامع الكبير ( شماره 53 ) در آن كتابخانه موجود است .
فـاضـل يـمـانـى داراى تفسير ديگرى است به نام درر الاصداف فى حل عقد الكشاف , كه به شرح كشاف زمخشرى پرداخته است .
نسخ آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : الاعلام , 8/163; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/340; بغية الوعاة , 2/339; فـهـرسـت الـخديوية , 1/137; كشف الظنون , 2/1480; معجم المؤلفين , 13/219; مؤلفات الزيدية , 1/261; هدية العارفين , 2/527; فهرست كتابخانة الصفية , 1/390.
بحرالاصداف
اثر قطب الدين محمد ( م 766 ق ) فرزند محمد رازى بويهى از علماء و حكما و طرق اجازات اماميه .
تـفسير مورد بحث حاشيه و شرحى است بر تفسير الكشاف كه مفسر در 733 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى متعددى در كتابخانه هاى ايران و عراق از اين تفسير در دست است .
قـطـب الـدين محمد بويهى را تفسير ديگرى به نام تحفة الاشراف دانسته اند كه شرح و حواشى به تفسير الكشاف است .
نسخه هاى آن در كتابخانه ها از جمله در الكتبة الخديويه مصر موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 9/413; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 400; الحقائق الراهنة , 200; الدرر الـكـامـنة , 6/99; الذريعة , 3/30; شذرات الذهب , 6/207; لؤلؤة البحرين , 194; مستدرك الوسائل , 3/448; معجم الدراسات القرآنية , 37; مفسران شيعه , 111.
تفسير ديلمى
از شيخ ابومحمد الحسن ( م ح 775 ق ) فرزند ابوالحسن ديلمى , از محدثين و متكلمين شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى طى كتب حديث و تفسير شيعه از آن نقل گرديده است .
نسخه اى از اين تفسير را سيد محمد حسينى در اختيار داشته است و در آيات الباهرات بسيارى از اين تفسير را نقل مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة مى نويسد حسن بن محمد ديلمى غير از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد ديلمى مفسر است كه علامه كراچكى در كنزالفوائد خود از تفسير او نقل مى نمايد.
منابع : تعليقة امل المل , 209; بحارالانوار, 1/16 و 33; امل المل , 2/77; الحقائق الراهنة , 38; رياض العلماء, 1/338; ريحانة الادب , 2/248.
مختصر تفسير على بن ابراهيم قمى
اثـر شيخ كمال الدين عبدالرحمان ( 695 - 793 ق ) فرزند محمد حلى معروف به ابن العتايقى , از حكما و علماى اسلامى .
وى از مردم قريه عنايق از نواحى حله است .
ابن العتايقى اين تفسير را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى نگاشته است .
مـفسر اسانيد آن دسته از روايتهاى تفسير قمى كه ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبياء را داشته است نياورده است ; و در مقدمه خود مى نويسد اين گونه تفسيرها موافق با مذهب شيعه نمى باشد.
چون اعتقاد اماميه بر منزه و معصوم بودن انبياء از هرگونه گناه و معصيت است .
همچنين بر وفق مشرب فلسفى خود نكات بسيار بر آن افزوده است .
وى در 767 ق از تلخيص و تهذيب اين تفسير فراغت يافته است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 282 ) مى باشد.
ابـن عـتـايـقـى تـفسير ديگرى به نام الناسخ و المنسوخ دارد كه آيات ناسخ و منسوخ را به ترتيب سوره هاى قرآن مورد بحث و تفسير قرار داده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير مشاهده شده است كه از آن جمله است نسخه ( 2255 ) كتابخانه مرعشيه قم .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 7/465; الاعلام , 3/330; خزائن الكتب القديمة فى العراق , 135; رياض الـعـلـمـاء, 3/103; الـحـقـائق الراهنة , 109; الذريعة , 20/190; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 1/309; الكنى و الالقاب , 1/354; معجم المؤلفين , 5/167.
المحيط الاعظم
اثـر سيد بهاءالدين يا ركن الدين حيدر ( ح 720 - ب 794 ق ) فرزند تاج الدين على عبيدى معروف بـه آملى , از اعاظم عرفاى شيعه و فحول مفسران صوفيه ( - آملى , بهاءالدين حيدر, دايرة المعارف تشيع , 1/233 ). آمـلـى در ايـن اثر بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف به تاويل آيات قرآنى پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار كرده است بر حسب ذات , صفات , اسماء و افعال .
مطلب نخست در تاويل آيات توحيد است ; مطلب دوم در تعريف و حقيقت ; مطلب سوم در ترتيب و تقسيم آن ; مطلب چهارم در كيفيت و تفصيل مطلب ياد شده .
تاريخ فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 777 ق است .
و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء از اين تفسير به نام تفسير المحيط الاعظم فى تفسير القرآن المكرم نام برده و تفسير المحيط الاعظم و تفسير البحر الخضم را دو تفسير جدا از يكديگر دانسته اسـت , شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اصل نسخه خط مؤلف را در كتابخانه آستانه اميرالمؤمنين (ع ) مشاهده نموده است در الذريعة مى نويسد اين دو تفسير يكى است .
سـيـد حـيـدر آملى تفسيرهاى ديگرى دارد به نام : 1) منتخب التاويل , كه با مذاق عرفانى و شيوه متصوفه به تاويل حروف و كلمات و آيات قرآن پرداخته است .
2) تـاويلات , كه خود آن را تلخيص و عصاره افكار و تكميل سه تفسير قبلى خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجيل و زبور ياد كرده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/271; الاعلام , 2/290; ايضاح المكنون , 2/192; جستجو در تصوف ايران , 2/138; الـذريـعـة , 20/161; الـحقائق الراهنة , 66; روضات الجنات , 3/201; رياض العلماء, 2/218; مجالس المؤمنين , 2/51; معجم الدراسات القرآنية , 265; مفسران شيعه , 111.
قرن نهم :
تفسير ابوالفضل ديلمى اثر شيخ ابوالفضل ( م ح 800 ق ) فرزند بهاءالدين يوسف ديلمى مرقانى , از علماى تفسير.
تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذكر چند آيه از قرآن كريم به تفسير و تـاويل آيات مذكور مى پردازد و هنگام تفسير آيه انما وليكم اللّه تصريح به امامت و ولايت الهى حـضرت على بن ابى طالب (ع ) كرده و مساله انفاق انگشترى را در حال ركوع توسط امام (ع ) نقل مى نمايد و نيز حديث تفسير الصادقين در خصوص حضرت على بن ابى طالب (ع ) و شيعيان او را.
سپس حكم به ايمان ابوطالب داده است كه وى با ايمان بر اسلام وفات يافت و همچنين از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) روايات بسيارى نقل كرده است و هنگام ذكر نام حضرت على بن ابى طالب (ع ) از وى بعنوان اميرالمؤمنين عليه السلام اسم مى برد.
و نـيـز در اول سـوره مـريـم به حديث نحن معاشر الانبياء لا نورث اشاره كرده و مى گويد اين تـهمت و افترائى است جهت غصب فدك و مقصود از يرثنى و يرث من آل يعقوب ارث مال است نه ارث علم .
سپس به ارث عايشه كه پيراهن و نعلين حضرت رسول اكرم (ص ) را به ارث برد اشاره كرده است .
و بعد خطبه حضرت زهراء (س ) را ياد كرده است .
از مـنابع اين تفسير, تفسير طبرسى و تفسير زمخشرى و تفسير الامام الناصر للحق و درة الغواص حريرى و كشف المشكلات است .
نـسـخـه كهن اين اثر در دو جلد و از كتب خطى كتابخانه سيد جواد عاملى ( م 1226 ق ) صاحب كتاب مفتاح الكرامه در نجف اشرف است .
مـصـنـف از بـراى تـفـسـيـر خود نامگذارى نكرده است و در پايان آن آمده انه تفسير كتاب اللّه المتضمن بحقايقه و دقايقه تولى جمعه الفقير المحتاج الى رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دوير بن يوسف .
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/397; الذريعة , 4/256; مؤلفات الزيدية , 1/307; معجم الدراسات القرآنية , 94; مفسران شيعة , 112.
الانصاف فى الرد على صاحب الكشاف
اثـر سـيـد بـهاءالدين ابوالحسن على علوى معروف به سيد النسابه ( زنده در 800 ق ), از مفسران شيعه و تبارشناس معروف عصر خويش .
بـهـاءالدين در تفسير مورد بحث به اشكالات و ايرادات خود بر تفسير كشاف زمخشرى پرداخته و اشتباهات او را در تفسير بعضى از آيات بيان مى نمايد.
سيد حسين عاملى كركى قزوينى ( م 1001 ق ) در دفع المناواة از آن نقل مى نمايد.
و نسخه اى از آن در كتابخانه شيخ الاسلام در قزوين موجود است .
بهاءالدين سيد النسابه را دو تفسير ديگرى نقل كرده اند كه وجود ندارند به نام : 1) بيان الجزاف فى تـبـيـان انـحراف صاحب الكشاف , در اين تفسير مفسر پس از ذكر آيه گفته هاى زمخشرى را در كشاف رد كرده سپس خود آيه را تفسير مى نمايد.
شيخ آقابزرگ اين نسخه را در مجموعه اى ملاحظه كرده است .
2) تـبيان انحراف صاحب الكشاف , اين تفسير غير از دو تفسير اوست ولى همچنان ايرادات خود را به صاحب كشاف بازگو مى كند و آقابزرگ تهرانى آن را مستقل ياد كرده است .
مـنـابـع : الاعلام , زركلى , 4/302; ايضاح المكنون , 1/134; الحقايق الراهنة , 142; الذريعة , 2/397; روضات الجنات , 4/347; رياض العلماء, 4/124; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 95; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى علم الرجال , 285; معجم المؤلفين , 7/128; مفسران شيعه , 116; هدية العارفين , 1/726; المستدرك , نورى , 435.
مشارق الامان و لباب حقائق الايمان
اثـر شـيـخ رضـى الـدين رجب ( م ح 815 ق ) فرزند محمد حلى معروف به حافظ رجب برسى , از علماى شيعه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در ذكر و بيان و تفسير بعضى از آيات قرآن كريم است كه اكثر آنها در حق حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آميخته با عرفان و مختصرتر از كتاب ديگر وى به نام مشارق الانوار مى باشد.
امروزه از اين تفسير چندين نسخه خطى در دست است .
از جمله نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11011 ) در فهرست الفبائى كتابخانه رضوى تحت عنوان تفسير عرفانى ياد شده است .
براى شيخ رضى الدين حافظ برسى دو تفسير ديگر نقل كرده اند: 1) تفسير سورة التوحيد, به شيوه فلسفى و بر مذاق اهل عرفان تفسير شده است .
نسخه هاى متعددى در دسترس وجود دارد كه نسخه مدرسه سپهسالار ( شماره هاى 1788, 1790 ) از آن جمله است .
2) الـدرالثمين , در بيان و تفسير پانصد آيه كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و در فضائل ايشان نازل شده است .
تاليفات زياد حافظ برسى در مناقب و محامد حضرت على (ع ) و خاندان عصمت (ع ) و اشعار بليغ و مـتـيـن و مـدح و رثـاى وى در حق ائمه اطهار (ع ) موجب شده است كه عده اى او را جزء غلاة دانسته اند.
از تفسير الدرالثمين نسخه ( شماره 15317 ) در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/64; امل المل , 2/117; ايضاح المكنون , 1/444; الذريعة , 1/33; روضات الـجـنـات , 3/337; ريـاض الـعلماء, 2/304; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 58; فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 519; معجم رجال الحديث , 7/181; مفسران شيعه , 116.
تفسير كبير ابن متوج
اثـر جمال الدين ابوناصر احمد ( م 820 ق ) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانى معروف به ابن متوج , از مفسران شيعه و مشاهير علماى عصر خويش .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسير مفسر را نبايستى با تفسير شيخ فخرالدين احـمـد بـن عـبداللّه بن سعيد بن متوج اشتباه كرد, على رغم اينكه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرين وجه اشتراك دارند و گاه اين گونه شباهتها از نظر مشايخ و شاگردان و تصانيف پيدا مى شود.
نـسـخه اى از اين تفسير در كربلا در كتابخانه سيد نصراللّه حائرى معروف به مدرس الطف موجود بود كه امروزه نزد احفاد او در كربلا مى باشد.
شـيخ جمال الدين بن متوج داراى سه تفسير ديگر مى باشد: 1) تفسير صغير ابن متوج , در يك جلد بـه زبـان عـربـى است كه با استفاده از روايات و اخبار ائمه اطهار (ع ) و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) آيات قرآنى را تفسير كرده است .
2) الـنـاسـخ و الـمنسوخ , كه ابتدا با تفسير صغير جمع بوده ولى بعدا آيات ناسخ و منسوخ را جدا كرده و آن را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى تدوين نموده است .
و اين تفسير غير از تفسير ناسخ و منسوخ فخرالدين احمد بن عبداللّه ابن متوج مى باشد.
در الذريعه نسخه هاى متعددى از آن معرفى شده است .
3) آيات الاحكام , كه نام ديگر آن منهاج الهداية فى تفسير آيات الاحكام الخمسمائة مى باشد.
در اين تفسير كه محققانه تاليف گرديده تبحر و فضل مؤلف آشكار شده است .
مفسر 500 آيه از آيات تشريعى را بيان كرده و حكم فقهى آنها را ذكر نموده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعه , 3/13; انوار البدرين , 70; الحقائق الراهنة , 7; امل المل , 2/16; رياض العلماء, 1/43; الـذريـعـة 4/246; تـنـقيح المقال , 1/65; ريحانة الادب , 8/194; فهرست آل بابويه و علماء الـبـحـريـن , 91; لـؤلـؤة البحرين , 177; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 4 به بعد; مفسران شيعه , 109.
كنزالعرفان فى فقه القرآن
اثر شيخ ابوعبداللّه شرف الدين مقداد ( م 826 ق ) فرزند جلال الدين عبداللّه اسدى سيورى معروف به فاضل مقداد, از شيوخ فقهاى اماميه .
وى از شـاگـردان شـهـيـد اول شيخ محمد بن مكى عاملى ( 734 - 786 ق ) است و از او روايت مى كند.
تـفـسـيـر كـنزالعرفان در يك جلد به زبان عربى و شيوه استدلالى است و مؤلف با بهره گيرى از روايـات و احاديث ائمه اطهار(ع ) آيات احكام قرآن را گرد آورده سپس به ترتيب كتابهاى فقهى , آيات فقهى را مبسوط شرح مى كند و حكم آيه را بيان مى نمايد.
نـظـم و شـيـوه تـدويـن و تبويب اين تفسير روشى ابداعى از سوى او بوده است كه در ميان همه تفسيرهاى فقه قرآن كريم اعم از تفسيرهاى اهل تشيع و اهل تسنن بى سابقه و بى نظير است .
و نيز بسيارى از مؤلفان پس از وى از وى تقليد و پيروى كرده اند.
همچنين اين تفسير از شهرت خاصى نزد فريقين عامه و خاصه برخوردار است .
مـفـسـر هنگام بيان حكم فقهى آيه به مذاهب اربعه سنى متعرض مى گردد و موضوع اختلاف را ذكـر نموده سپس از طريق عقل و روايات و اخبار و همچنين شان نزول آيه , احكام ساير مذاهب را رد كرده و راى شيعه اماميه را در مسئله مورد خلاف بيان مى كند.
اين تفسير از مشهورترين كتب تفسير آيات الاحكام و از منابع فقهاى اماميه مى باشد.
از اين تفسير بيست نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و هشت نسخه در كتابخانه مرعشى قم كه كهنترين آن مورخه رمضان 979 ق موجود است .
نـخـسـتين بار در سال 1313 ق چاپ سنگى گرديده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقيق محمدباقر بهبودى در تهران تجديد طبع گرديد و مكررا افست شده است .
مـنـابع : الاعلام , 7/282; امل المل , 2/325; الذريعة , 18/159; الضياء اللامع , 138; فهرست الفبائى كـتب خطى كتابخانه آستان قدس , 473; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 1/105; فهرست كتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار, 1/86; معجم المطبوعات , 2/1772; روضات الجنات , 7/171; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/272.
مدارالافهام
مفسر خواجه صائن الدين على ( م 830 ق ) فرزند محمد تركه اصفهانى معروف به تركه , از عرفاء و حكماء متالهين مفسر محقق ( - تركه , خواجه صائن الدين على ). تفسير مورد بحث در بيان و شرح و تفسير آيه ( ثمانية ازواج من الضان اثنين ) مى باشد كه بر مذاق اهل عرفان و صوفيه نگاشته شده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه بايزيد ولى الدين موجود است .
تفسير ديگرى به نام تفسير شق القمر به خواجه صائن الدين تركه نسبت داده اند كه به شيوه كلامى و عـرفـانـى نـوشته شده است و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8185 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : الـذريـعـة , 20/235; رياض العلماء, 4/240; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 89; فهرست كتابخانه بايزيد, ولى الدين , 16/ 1825; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/59; مجالس المؤمنين , 2/41; معجم الدراسات القرآنيه , 268.
تفسير الم
اثر شيخ ابوالحسن زين العابدين على ( 776 - 835 ق ) فرزند احمد معروف به مخدومعلى كوكبى هندى , از متكلمان و مفسران عارف شيعى .
مـفسر از خاندان نوائب مى باشد كه طبرى مى گويد اين طائفه از سادات قريش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن يوسف ثقفى به سواحل هندوستان هجرت نمودند و اين گفتار, تشيع اين خـانـدان را مـى رسـاند و همچنين بعضى از آثار وى مخصوصا تفسيرهاى او تشيع وى را منعكس نموده است .
مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسير الم و آيه اول سوره بقره ذلك الكتاب لاريب فيه پرداخته است نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
مفسر تفسير ديگرى به نام الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير الى اعجاز القرآن دارد.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد: تمام تفاصيل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات كه بسيار محققانه و فاضلانه است در تفسير بيان السعادة گنابادى نقل شده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 4/257; ايضاح المكنون , 1/52; سجة المرجان فى آثار هندوستان , 39; معجم المطبوعات , 2/1717; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/9; مفسران شيعه , 116; الذريعة 4/274, 3/182; نزهة الخواطر, 3/105; هدية العارفين , 1/730.
تفسير كبير ابن متوج بحرانى
اثر فخرالدين احمد ( م ق 836 ق ) فرزند عبداللّه متوج بحرانى , از مفسران شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است كه طى تفسيرهاى شيعى از آن نقل گرديده است .
مـفـسـر پـس از ذكـر آيـات قرآن مجيد با درج روايات و احاديث از ائمه اطهار (ع ) به تفسير آيات مى پردازد.
مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از اين تفسير استخراج نموده است .
فـخـرالـديـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسير ديگر نگاشته است : كه از نظر نام آنها با تفسيرهاى جـمـال الدين ابن متوج مشابهت كامل دارند: 1) تفسير صغير ابن متوج , اين تفسير در يك جلد به زبـان عـربى و شيوه روائى است كه مفسر پس از ذكر آيات سلسله احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين را ذكر مى كند و اين تفسير تلخيصى است از تفسير كبير خود فخرالدين ابن متوج .
2) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آيات ناسخ و منسوخ را از تفسير كبير خود استخراج كرده و مجموعا 236 آيه از 64 سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است .
ايـن تـفـسـير از طرف سيد عبدالجليل حسينى قارى مورد شرح قرار گرفته و آقاى دكتر محمد جعفر اسلامى آن شرح را به فارسى ترجمه كرده و حواشى و تعليقاتى نيز بر آن افزوده است .
3) الـنهاية فى تفسير الخمسمائة آيه , در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى در بيان پانصد آيه از آيات قرآن و تشريح احكام فقهى آن آيات .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه آقا حسين خوانسارى موجود است .
جـالـب تـوجـه است كه نام مؤلف و نام پدر و اسامى هر سه كتابهاى او با مشخصات و نام كتابهاى جدش مشابه است .
منابع : اعيان الشيعة , 3/10; امل المل , 2/16; تنقيح المقال , 1/65; الذريعة , 4/246; روضات الجنات , 1/68; ريـاض الـعـلـماء, 1/43; فهرست آل بابويه و علماء البحرين , 91; لؤلؤة البحرين , 177; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 5; خاتمة مستدرك , 3/435; مقدمه شرح كتاب الناسخ و المنسوخ , 14.
تجريد الكشاف مع زيادة نكت لطاف
اثـر سيد على ( 769 - 837 ق ) فرزند سيد محمد بن ابى القاسم حسنى صنعانى يمانى , از مشاهير مفسران زيديه .
وى از سلالة امام الهادى يحيى بن الحسين است و شاگردان بسيار در حوزه وى تربيت يافتند.
از جمله سيد محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير.
مـفـسـر چـندين اثر در علوم مختلف قرآن كريم از خود باقى گذاشته است از جمله تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ كه در 795 ق از تاليف آن در صنعاء فراغت يافت .
جـلد اول مورخه 894 ق به شماره 45 و جلد دوم مورخه 876 ق در كتابخانه الجامع الكبير صنعا محفوظ است .
منابع : الاعلام , 5/8; البدر الطالع , 1/485; معجم المؤلفين , 7/226; مؤلفات الزيديه , 1/250.
حصر آيات الاحكام الشرعية
اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم ( هجره 775 - صفا 840 ق ) فرزند على بن مرتضى حسنى قاسمى آل الوزير, از اعيان علماء زيديه .
شـوكـانـى نـسـب وى را تا حضرت على ابيطالب (ع ) ضبط كرده و در كتاب خود البدر الطالع به تفصيل شرح حال وى را نگاشته است .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و بيان دويست و سى و شش آيه از آيات احكام قرآن كريم است كه از احاديث در استدلال خود هنگام بيان حكم آيه بهره گرفته است .
نسخه اى از آن به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء محفوظ است .
ابـوعـبـداللّه حسن قاسمى آل الوزير چهار تفسير ديگر نگاشته است : 1) اليات الدالة على اللّه و على صـدق انـبـيـائه , در اين تفسير آياتى از قرآن كه دلالت بر ذات بارى تعالى و صدق انبياء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـيـر قرار گرفته است و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعا وجود دارد.
2) الـيـات الـدالـة عـلى اللّه و على صدق اوليائه , آيات داله بر خداوند بزرگ و بيان مقام رهبرى و امامت در اين تفسير مورد بحث واقع شده است .
3) اليات البينات , در اين تفسير آيه يضل من يشاء و يهدى من يشاء شرح و بيان شده و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در الجامع الكبير صنعاء موجود است .
4) قواعد التفسير, كه نام ديگر آن را زركلى القواعد ياد كرده است .
5) ترجيح اساليب القرآن على اساليب اليونان , كه در آن ارجحيت آيات احكام قرآن و معرفت بارى تـعـالى و رد بر احكام و فلسفه يونان و فضل قرآن و فضيلت پيروان آن با استناد به اقوال و احاديث گذشتگان زيديه مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
شوكانى در البدرالطالع مى نويسد: كتابى است در كمال سودمندى و خوبى با اسلوبى ابتكارى كه كمتر سابقه دارد .
كليه كتابهاى فوق با مشرب زيدى مؤلف نوشته شده است .
مـنـابـع : الاعلام , 5/300; البدرالطالع , 2/81; توضيح الافكار, 1/66; الضوء اللامع , سخاوى , 6/272; المكتبة الازهرية , 1/473; مولفات الزيدية , 1/427; المكتبة التيمورية , 3/314.
الرسالة القرآنية
اثر امام احمد ( 775 - 840 ق ) فرزند يحيى حسنى ملقب به المهدى لدين اللّه , از سلاطين و ائمه زيديه يمن .
ايـن تـفـسير به عربى و در يك جلد در تفسير و تاويل آيات قرآن و علوم قرآنى كه مفسر با مشرب زيدى خويش و به شيوه كلامى آن را بنام امام الناصر لدين اللّه صلاح بن على حسنى نگاشته است .
نسخه اى از اين تفسير به شماره 81 م در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
امام المهدى داراى كتابها و اثرات ديگرى است كه تفسيرهاى آن بدين قرارند: 1) الانتقاد فى اليات المعتبرة فى الاجتهاد, اين تفسير در يك جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آيه از آيات قرآن كه به ترتيب سوره ها و نظم آيه ها فقه و احكام آيات را تفسير كرده است .
2) المستجاد فى شرح كتاب الانتقاد, كه شرحى است به تفسير فوق .
3) تـفـسير الاعتماد ليات المعتبرة فى الاجتهاد, كه آيات فقهى اساسى اجتهاد مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
مـنـابـع : الاعـلام , 1/269; ايـضـاح المكنون , 1/131; البدر الطالع , 1/122; الدر الفريد, 247; كشف الظنون , 1/22; معجم المؤلفين , 2/206; مؤلفات الزيدية , 2/37.
| | | |
غرائب القرآن و رغائب الفرقان
[ تـفـسير نيشابورى ], اثر نظام الدين حسن ( زنده در 728 ق ) فرزند محمد بن حسين نيشابورى معروف به نظام نيشابورى و نظام اعرج , از مفسران و ادباى شيعه .
تفسير مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفيدترين تفسيرهاى شيعى است .
داراى يـازده مقدمه است و به اين نكته اشاره دارد كه اين تفسير ملخص تفسيرهاى مفاتيح الغيب فخر رازى و الكشاف زمخشرى و تفاسير عمده ديگر است .
و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذكر شماره حروف و كلمات و عدد آيات سپس در تفسير آيه نيز به تاويل آن مى پردازد.
خـوانـسارى در روضات الجنات در وصف اين تفسير مى نويسد: از بهترين شروح كتاب اللّه مجيد اسـت و جـامـع تـريـن تفسيرها كه داراى فوائد لفظيه و معنويه مى باشد و نيز خواص و عوام از آن بهره مند مى گردند .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد كهن از اين اثر در دست مى باشد از جمله چهارده نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( كهنترين آنها نسخه مورخه 885 ق به شماره 12311 و نسخه مورخه 890 ق به شماره 1496 ). اين تفسير در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در 1313 ق در يك مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلى تجديد چاپ شده است .
نـظـام نيشابورى داراى تفسير ديگرى است به نام لب التاويل كه به شيوه تاويل اليات كمال الدين عبدالرزاق كاشانى تصنيف نموده است و سيد محسن امين عاملى مى گويد كه اين تفسير با تفسير ديگر نيشابورى به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 5/248; الحقائق الراهنة , 46; الذريعة , 16/31; روضات الجنات , 3/102; ريحانة الادب , 6/197; كشف الظنون , 2/1195; معجم الدراسات القرآنية , 205; معجم المطبوعات , سـركيس , 2/1527; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/281; مفسران شيعه , 113; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 2/638; هدية الاحباب , 257.
تاويل اليات
اثر كمال الدين عبدالرزاق كاشانى ( م 730 يا 735 ق ), از علماى عرفاء و صوفيه .
مفسر از معاصرين علامه حلى بوده و نيز بين وى و علاءالدوله سمنانى مكاتباتى در مساله وحدت وجود مبادله گرديده كه جامى در نفحات الانس ضبط كرده است .
ايـن تـفسير بر مذاق اهل عرفان تاليف گرديده و شهيد ثانى در ستايش اين تفسير مى گويد ( در موضوع خود بى نظير مى باشد و نيز مثل اين تفسير تاكنون تاليف نگشته است ) فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 729 ق مى باشد.
كـمال الدين عبدالرزاق كاشانى تفسير ديگرى به نام : تفسير السراج الوهاج , دارد كه در تاويل آيات قرآنى بر مبناى مسائل عقلى و به مذاق اهل عرفان و تصوف تاليف گرديده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى , 3/350; الحقائق الراهنة , 112; ريحانة الادب , 5/34; الذريعة , 3/303; فـهـرسـت دارالـكـتـب , 6/162 و 7/200; فهرست كتب خطى آستان قدس , 101, 1/417; مجالس المؤمنين , 2/69; مفسران شيعه , 111; معجم الدراسات القرآنية , 480; كشف الظنون , 1/266; هدية العارفين , 1/567.
تفسير بناكتى
اثر ابوسليمان فخرالدين داوود ( م 735 ق ) فرزند تاج الدين ابوالفضل محمد بن داوود بناكتى .
وى از علما و شعراى مقربين سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادر است و كتابش روضة اولى الالباب بهترين منبع از تاريخ آن روزگار است .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى است و به شيوه ادبى و كلامى كه طى كتب تفسير و تاريخ از آن نقل گرديده است .
امـروزه نـسـخـه هـاى متعددى از آن مشاهده شده از جمله نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذكر شده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 6/383; تذكره سمرقندى , 170; تاريخ ادبيات فارسى , ادوارد براون , 3/122; الحقائق الراهنه المائة الشامنة , 75; الذريعة , 9/809; رياض العلماء, 5/462.
مـدارج الـسـالـكين , اثر شيخ ركن الدين ابوالمكارم احمد ( 659 - 736 ق ) فرزند محمد سمنانى معروف به علاءالدوله سمنانى از اقطاب صوفيه و اكابر حكماء, متخلص به علاء يا علائى .
تفسير مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنيف گرديده است .
در دو مجلد از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1416 ) است .
سـيـد عـلى اردلان در فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس آن را با ترديد به مفسر نسبت داده است .
اما محمد آصف فكرت در فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس تفسير مذكور را بدون ترديد از مفسر مى داند.
نسخه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه هاى خصوصى و عمومى امروزه در دست مى باشد.
مـنـابـع : اعلام , زركلى , 223; الحقائق الراهنة , 10; الدرر الكامنه , 1/296; الذريعة , 20/237; رياض الـعـارفـين , 168; شذرات الذهب , 6/125; طبقات المفسرين , داوودى , 1/66; فرهنگ سخنوران , 399; فـهـرسـت الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 506, 1/565; فهرست كـتـب خـطى كـتـابـخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/565; مجالس المؤمنين , 2/134; نتايج الافكار, 458; هدية العارفين , 1/108.
تحفة الاشراف فى كشف غوامض الكشاف
اثـر سـيد عزالدين و يا عمادالدين يحيى ( 680 - 753 ق ) علوى حسنى معروف به فاضل يمانى از مشاهير مفسران زيديه و مجتهدان عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث در غريب و متشابه قرآن كريم است كه مفسر بر مبناى مذاق زيدى خويش به تفسير آيات قرآن پرداخته است .
جلد اول و جلد دوم مورخه سال 1063 ق از مخطوطات كتابخانه جامع الكبير ( شماره 53 ) در آن كتابخانه موجود است .
فـاضـل يـمـانـى داراى تفسير ديگرى است به نام درر الاصداف فى حل عقد الكشاف , كه به شرح كشاف زمخشرى پرداخته است .
نسخ آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : الاعلام , 8/163; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/340; بغية الوعاة , 2/339; فـهـرسـت الـخديوية , 1/137; كشف الظنون , 2/1480; معجم المؤلفين , 13/219; مؤلفات الزيدية , 1/261; هدية العارفين , 2/527; فهرست كتابخانة الصفية , 1/390.
بحرالاصداف
اثر قطب الدين محمد ( م 766 ق ) فرزند محمد رازى بويهى از علماء و حكما و طرق اجازات اماميه .
تـفسير مورد بحث حاشيه و شرحى است بر تفسير الكشاف كه مفسر در 733 ق از تاليف آن فراغت يافته است .
نسخه هاى متعددى در كتابخانه هاى ايران و عراق از اين تفسير در دست است .
قـطـب الـدين محمد بويهى را تفسير ديگرى به نام تحفة الاشراف دانسته اند كه شرح و حواشى به تفسير الكشاف است .
نسخه هاى آن در كتابخانه ها از جمله در الكتبة الخديويه مصر موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 9/413; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 400; الحقائق الراهنة , 200; الدرر الـكـامـنة , 6/99; الذريعة , 3/30; شذرات الذهب , 6/207; لؤلؤة البحرين , 194; مستدرك الوسائل , 3/448; معجم الدراسات القرآنية , 37; مفسران شيعه , 111.
تفسير ديلمى
از شيخ ابومحمد الحسن ( م ح 775 ق ) فرزند ابوالحسن ديلمى , از محدثين و متكلمين شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى طى كتب حديث و تفسير شيعه از آن نقل گرديده است .
نسخه اى از اين تفسير را سيد محمد حسينى در اختيار داشته است و در آيات الباهرات بسيارى از اين تفسير را نقل مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة مى نويسد حسن بن محمد ديلمى غير از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد ديلمى مفسر است كه علامه كراچكى در كنزالفوائد خود از تفسير او نقل مى نمايد.
منابع : تعليقة امل المل , 209; بحارالانوار, 1/16 و 33; امل المل , 2/77; الحقائق الراهنة , 38; رياض العلماء, 1/338; ريحانة الادب , 2/248.
مختصر تفسير على بن ابراهيم قمى
اثـر شيخ كمال الدين عبدالرحمان ( 695 - 793 ق ) فرزند محمد حلى معروف به ابن العتايقى , از حكما و علماى اسلامى .
وى از مردم قريه عنايق از نواحى حله است .
ابن العتايقى اين تفسير را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى نگاشته است .
مـفسر اسانيد آن دسته از روايتهاى تفسير قمى كه ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبياء را داشته است نياورده است ; و در مقدمه خود مى نويسد اين گونه تفسيرها موافق با مذهب شيعه نمى باشد.
چون اعتقاد اماميه بر منزه و معصوم بودن انبياء از هرگونه گناه و معصيت است .
همچنين بر وفق مشرب فلسفى خود نكات بسيار بر آن افزوده است .
وى در 767 ق از تلخيص و تهذيب اين تفسير فراغت يافته است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 282 ) مى باشد.
ابـن عـتـايـقـى تـفسير ديگرى به نام الناسخ و المنسوخ دارد كه آيات ناسخ و منسوخ را به ترتيب سوره هاى قرآن مورد بحث و تفسير قرار داده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير مشاهده شده است كه از آن جمله است نسخه ( 2255 ) كتابخانه مرعشيه قم .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 7/465; الاعلام , 3/330; خزائن الكتب القديمة فى العراق , 135; رياض الـعـلـمـاء, 3/103; الـحـقـائق الراهنة , 109; الذريعة , 20/190; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 1/309; الكنى و الالقاب , 1/354; معجم المؤلفين , 5/167.
المحيط الاعظم
اثـر سيد بهاءالدين يا ركن الدين حيدر ( ح 720 - ب 794 ق ) فرزند تاج الدين على عبيدى معروف بـه آملى , از اعاظم عرفاى شيعه و فحول مفسران صوفيه ( - آملى , بهاءالدين حيدر, دايرة المعارف تشيع , 1/233 ). آمـلـى در ايـن اثر بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف به تاويل آيات قرآنى پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار كرده است بر حسب ذات , صفات , اسماء و افعال .
مطلب نخست در تاويل آيات توحيد است ; مطلب دوم در تعريف و حقيقت ; مطلب سوم در ترتيب و تقسيم آن ; مطلب چهارم در كيفيت و تفصيل مطلب ياد شده .
تاريخ فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 777 ق است .
و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء از اين تفسير به نام تفسير المحيط الاعظم فى تفسير القرآن المكرم نام برده و تفسير المحيط الاعظم و تفسير البحر الخضم را دو تفسير جدا از يكديگر دانسته اسـت , شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اصل نسخه خط مؤلف را در كتابخانه آستانه اميرالمؤمنين (ع ) مشاهده نموده است در الذريعة مى نويسد اين دو تفسير يكى است .
سـيـد حـيـدر آملى تفسيرهاى ديگرى دارد به نام : 1) منتخب التاويل , كه با مذاق عرفانى و شيوه متصوفه به تاويل حروف و كلمات و آيات قرآن پرداخته است .
2) تـاويلات , كه خود آن را تلخيص و عصاره افكار و تكميل سه تفسير قبلى خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجيل و زبور ياد كرده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/271; الاعلام , 2/290; ايضاح المكنون , 2/192; جستجو در تصوف ايران , 2/138; الـذريـعـة , 20/161; الـحقائق الراهنة , 66; روضات الجنات , 3/201; رياض العلماء, 2/218; مجالس المؤمنين , 2/51; معجم الدراسات القرآنية , 265; مفسران شيعه , 111.
قرن نهم :
تفسير ابوالفضل ديلمى اثر شيخ ابوالفضل ( م ح 800 ق ) فرزند بهاءالدين يوسف ديلمى مرقانى , از علماى تفسير.
تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذكر چند آيه از قرآن كريم به تفسير و تـاويل آيات مذكور مى پردازد و هنگام تفسير آيه انما وليكم اللّه تصريح به امامت و ولايت الهى حـضرت على بن ابى طالب (ع ) كرده و مساله انفاق انگشترى را در حال ركوع توسط امام (ع ) نقل مى نمايد و نيز حديث تفسير الصادقين در خصوص حضرت على بن ابى طالب (ع ) و شيعيان او را.
سپس حكم به ايمان ابوطالب داده است كه وى با ايمان بر اسلام وفات يافت و همچنين از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) روايات بسيارى نقل كرده است و هنگام ذكر نام حضرت على بن ابى طالب (ع ) از وى بعنوان اميرالمؤمنين عليه السلام اسم مى برد.
و نـيـز در اول سـوره مـريـم به حديث نحن معاشر الانبياء لا نورث اشاره كرده و مى گويد اين تـهمت و افترائى است جهت غصب فدك و مقصود از يرثنى و يرث من آل يعقوب ارث مال است نه ارث علم .
سپس به ارث عايشه كه پيراهن و نعلين حضرت رسول اكرم (ص ) را به ارث برد اشاره كرده است .
و بعد خطبه حضرت زهراء (س ) را ياد كرده است .
از مـنابع اين تفسير, تفسير طبرسى و تفسير زمخشرى و تفسير الامام الناصر للحق و درة الغواص حريرى و كشف المشكلات است .
نـسـخـه كهن اين اثر در دو جلد و از كتب خطى كتابخانه سيد جواد عاملى ( م 1226 ق ) صاحب كتاب مفتاح الكرامه در نجف اشرف است .
مـصـنـف از بـراى تـفـسـيـر خود نامگذارى نكرده است و در پايان آن آمده انه تفسير كتاب اللّه المتضمن بحقايقه و دقايقه تولى جمعه الفقير المحتاج الى رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دوير بن يوسف .
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/397; الذريعة , 4/256; مؤلفات الزيدية , 1/307; معجم الدراسات القرآنية , 94; مفسران شيعة , 112.
الانصاف فى الرد على صاحب الكشاف
اثـر سـيـد بـهاءالدين ابوالحسن على علوى معروف به سيد النسابه ( زنده در 800 ق ), از مفسران شيعه و تبارشناس معروف عصر خويش .
بـهـاءالدين در تفسير مورد بحث به اشكالات و ايرادات خود بر تفسير كشاف زمخشرى پرداخته و اشتباهات او را در تفسير بعضى از آيات بيان مى نمايد.
سيد حسين عاملى كركى قزوينى ( م 1001 ق ) در دفع المناواة از آن نقل مى نمايد.
و نسخه اى از آن در كتابخانه شيخ الاسلام در قزوين موجود است .
بهاءالدين سيد النسابه را دو تفسير ديگرى نقل كرده اند كه وجود ندارند به نام : 1) بيان الجزاف فى تـبـيـان انـحراف صاحب الكشاف , در اين تفسير مفسر پس از ذكر آيه گفته هاى زمخشرى را در كشاف رد كرده سپس خود آيه را تفسير مى نمايد.
شيخ آقابزرگ اين نسخه را در مجموعه اى ملاحظه كرده است .
2) تـبيان انحراف صاحب الكشاف , اين تفسير غير از دو تفسير اوست ولى همچنان ايرادات خود را به صاحب كشاف بازگو مى كند و آقابزرگ تهرانى آن را مستقل ياد كرده است .
مـنـابـع : الاعلام , زركلى , 4/302; ايضاح المكنون , 1/134; الحقايق الراهنة , 142; الذريعة , 2/397; روضات الجنات , 4/347; رياض العلماء, 4/124; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 95; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى علم الرجال , 285; معجم المؤلفين , 7/128; مفسران شيعه , 116; هدية العارفين , 1/726; المستدرك , نورى , 435.
مشارق الامان و لباب حقائق الايمان
اثـر شـيـخ رضـى الـدين رجب ( م ح 815 ق ) فرزند محمد حلى معروف به حافظ رجب برسى , از علماى شيعه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در ذكر و بيان و تفسير بعضى از آيات قرآن كريم است كه اكثر آنها در حق حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آميخته با عرفان و مختصرتر از كتاب ديگر وى به نام مشارق الانوار مى باشد.
امروزه از اين تفسير چندين نسخه خطى در دست است .
از جمله نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11011 ) در فهرست الفبائى كتابخانه رضوى تحت عنوان تفسير عرفانى ياد شده است .
براى شيخ رضى الدين حافظ برسى دو تفسير ديگر نقل كرده اند: 1) تفسير سورة التوحيد, به شيوه فلسفى و بر مذاق اهل عرفان تفسير شده است .
نسخه هاى متعددى در دسترس وجود دارد كه نسخه مدرسه سپهسالار ( شماره هاى 1788, 1790 ) از آن جمله است .
2) الـدرالثمين , در بيان و تفسير پانصد آيه كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و در فضائل ايشان نازل شده است .
تاليفات زياد حافظ برسى در مناقب و محامد حضرت على (ع ) و خاندان عصمت (ع ) و اشعار بليغ و مـتـيـن و مـدح و رثـاى وى در حق ائمه اطهار (ع ) موجب شده است كه عده اى او را جزء غلاة دانسته اند.
از تفسير الدرالثمين نسخه ( شماره 15317 ) در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/64; امل المل , 2/117; ايضاح المكنون , 1/444; الذريعة , 1/33; روضات الـجـنـات , 3/337; ريـاض الـعلماء, 2/304; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 58; فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 519; معجم رجال الحديث , 7/181; مفسران شيعه , 116.
تفسير كبير ابن متوج
اثـر جمال الدين ابوناصر احمد ( م 820 ق ) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانى معروف به ابن متوج , از مفسران شيعه و مشاهير علماى عصر خويش .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسير مفسر را نبايستى با تفسير شيخ فخرالدين احـمـد بـن عـبداللّه بن سعيد بن متوج اشتباه كرد, على رغم اينكه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرين وجه اشتراك دارند و گاه اين گونه شباهتها از نظر مشايخ و شاگردان و تصانيف پيدا مى شود.
نـسـخه اى از اين تفسير در كربلا در كتابخانه سيد نصراللّه حائرى معروف به مدرس الطف موجود بود كه امروزه نزد احفاد او در كربلا مى باشد.
شـيخ جمال الدين بن متوج داراى سه تفسير ديگر مى باشد: 1) تفسير صغير ابن متوج , در يك جلد بـه زبـان عـربـى است كه با استفاده از روايات و اخبار ائمه اطهار (ع ) و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) آيات قرآنى را تفسير كرده است .
2) الـنـاسـخ و الـمنسوخ , كه ابتدا با تفسير صغير جمع بوده ولى بعدا آيات ناسخ و منسوخ را جدا كرده و آن را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى تدوين نموده است .
و اين تفسير غير از تفسير ناسخ و منسوخ فخرالدين احمد بن عبداللّه ابن متوج مى باشد.
در الذريعه نسخه هاى متعددى از آن معرفى شده است .
3) آيات الاحكام , كه نام ديگر آن منهاج الهداية فى تفسير آيات الاحكام الخمسمائة مى باشد.
در اين تفسير كه محققانه تاليف گرديده تبحر و فضل مؤلف آشكار شده است .
مفسر 500 آيه از آيات تشريعى را بيان كرده و حكم فقهى آنها را ذكر نموده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعه , 3/13; انوار البدرين , 70; الحقائق الراهنة , 7; امل المل , 2/16; رياض العلماء, 1/43; الـذريـعـة 4/246; تـنـقيح المقال , 1/65; ريحانة الادب , 8/194; فهرست آل بابويه و علماء الـبـحـريـن , 91; لـؤلـؤة البحرين , 177; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 4 به بعد; مفسران شيعه , 109.
كنزالعرفان فى فقه القرآن
اثر شيخ ابوعبداللّه شرف الدين مقداد ( م 826 ق ) فرزند جلال الدين عبداللّه اسدى سيورى معروف به فاضل مقداد, از شيوخ فقهاى اماميه .
وى از شـاگـردان شـهـيـد اول شيخ محمد بن مكى عاملى ( 734 - 786 ق ) است و از او روايت مى كند.
تـفـسـيـر كـنزالعرفان در يك جلد به زبان عربى و شيوه استدلالى است و مؤلف با بهره گيرى از روايـات و احاديث ائمه اطهار(ع ) آيات احكام قرآن را گرد آورده سپس به ترتيب كتابهاى فقهى , آيات فقهى را مبسوط شرح مى كند و حكم آيه را بيان مى نمايد.
نـظـم و شـيـوه تـدويـن و تبويب اين تفسير روشى ابداعى از سوى او بوده است كه در ميان همه تفسيرهاى فقه قرآن كريم اعم از تفسيرهاى اهل تشيع و اهل تسنن بى سابقه و بى نظير است .
و نيز بسيارى از مؤلفان پس از وى از وى تقليد و پيروى كرده اند.
همچنين اين تفسير از شهرت خاصى نزد فريقين عامه و خاصه برخوردار است .
مـفـسـر هنگام بيان حكم فقهى آيه به مذاهب اربعه سنى متعرض مى گردد و موضوع اختلاف را ذكـر نموده سپس از طريق عقل و روايات و اخبار و همچنين شان نزول آيه , احكام ساير مذاهب را رد كرده و راى شيعه اماميه را در مسئله مورد خلاف بيان مى كند.
اين تفسير از مشهورترين كتب تفسير آيات الاحكام و از منابع فقهاى اماميه مى باشد.
از اين تفسير بيست نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و هشت نسخه در كتابخانه مرعشى قم كه كهنترين آن مورخه رمضان 979 ق موجود است .
نـخـسـتين بار در سال 1313 ق چاپ سنگى گرديده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقيق محمدباقر بهبودى در تهران تجديد طبع گرديد و مكررا افست شده است .
مـنـابع : الاعلام , 7/282; امل المل , 2/325; الذريعة , 18/159; الضياء اللامع , 138; فهرست الفبائى كـتب خطى كتابخانه آستان قدس , 473; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 1/105; فهرست كتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار, 1/86; معجم المطبوعات , 2/1772; روضات الجنات , 7/171; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/272.
مدارالافهام
مفسر خواجه صائن الدين على ( م 830 ق ) فرزند محمد تركه اصفهانى معروف به تركه , از عرفاء و حكماء متالهين مفسر محقق ( - تركه , خواجه صائن الدين على ). تفسير مورد بحث در بيان و شرح و تفسير آيه ( ثمانية ازواج من الضان اثنين ) مى باشد كه بر مذاق اهل عرفان و صوفيه نگاشته شده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه بايزيد ولى الدين موجود است .
تفسير ديگرى به نام تفسير شق القمر به خواجه صائن الدين تركه نسبت داده اند كه به شيوه كلامى و عـرفـانـى نـوشته شده است و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8185 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : الـذريـعـة , 20/235; رياض العلماء, 4/240; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 89; فهرست كتابخانه بايزيد, ولى الدين , 16/ 1825; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/59; مجالس المؤمنين , 2/41; معجم الدراسات القرآنيه , 268.
تفسير الم
اثر شيخ ابوالحسن زين العابدين على ( 776 - 835 ق ) فرزند احمد معروف به مخدومعلى كوكبى هندى , از متكلمان و مفسران عارف شيعى .
مـفسر از خاندان نوائب مى باشد كه طبرى مى گويد اين طائفه از سادات قريش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن يوسف ثقفى به سواحل هندوستان هجرت نمودند و اين گفتار, تشيع اين خـانـدان را مـى رسـاند و همچنين بعضى از آثار وى مخصوصا تفسيرهاى او تشيع وى را منعكس نموده است .
مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسير الم و آيه اول سوره بقره ذلك الكتاب لاريب فيه پرداخته است نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
مفسر تفسير ديگرى به نام الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير الى اعجاز القرآن دارد.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد: تمام تفاصيل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات كه بسيار محققانه و فاضلانه است در تفسير بيان السعادة گنابادى نقل شده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 4/257; ايضاح المكنون , 1/52; سجة المرجان فى آثار هندوستان , 39; معجم المطبوعات , 2/1717; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/9; مفسران شيعه , 116; الذريعة 4/274, 3/182; نزهة الخواطر, 3/105; هدية العارفين , 1/730.
تفسير كبير ابن متوج بحرانى
اثر فخرالدين احمد ( م ق 836 ق ) فرزند عبداللّه متوج بحرانى , از مفسران شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است كه طى تفسيرهاى شيعى از آن نقل گرديده است .
مـفـسـر پـس از ذكـر آيـات قرآن مجيد با درج روايات و احاديث از ائمه اطهار (ع ) به تفسير آيات مى پردازد.
مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از اين تفسير استخراج نموده است .
فـخـرالـديـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسير ديگر نگاشته است : كه از نظر نام آنها با تفسيرهاى جـمـال الدين ابن متوج مشابهت كامل دارند: 1) تفسير صغير ابن متوج , اين تفسير در يك جلد به زبـان عـربى و شيوه روائى است كه مفسر پس از ذكر آيات سلسله احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين را ذكر مى كند و اين تفسير تلخيصى است از تفسير كبير خود فخرالدين ابن متوج .
2) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آيات ناسخ و منسوخ را از تفسير كبير خود استخراج كرده و مجموعا 236 آيه از 64 سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است .
ايـن تـفـسـير از طرف سيد عبدالجليل حسينى قارى مورد شرح قرار گرفته و آقاى دكتر محمد جعفر اسلامى آن شرح را به فارسى ترجمه كرده و حواشى و تعليقاتى نيز بر آن افزوده است .
3) الـنهاية فى تفسير الخمسمائة آيه , در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى در بيان پانصد آيه از آيات قرآن و تشريح احكام فقهى آن آيات .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه آقا حسين خوانسارى موجود است .
جـالـب تـوجـه است كه نام مؤلف و نام پدر و اسامى هر سه كتابهاى او با مشخصات و نام كتابهاى جدش مشابه است .
منابع : اعيان الشيعة , 3/10; امل المل , 2/16; تنقيح المقال , 1/65; الذريعة , 4/246; روضات الجنات , 1/68; ريـاض الـعـلـماء, 1/43; فهرست آل بابويه و علماء البحرين , 91; لؤلؤة البحرين , 177; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 5; خاتمة مستدرك , 3/435; مقدمه شرح كتاب الناسخ و المنسوخ , 14.
تجريد الكشاف مع زيادة نكت لطاف
اثـر سيد على ( 769 - 837 ق ) فرزند سيد محمد بن ابى القاسم حسنى صنعانى يمانى , از مشاهير مفسران زيديه .
وى از سلالة امام الهادى يحيى بن الحسين است و شاگردان بسيار در حوزه وى تربيت يافتند.
از جمله سيد محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير.
مـفـسـر چـندين اثر در علوم مختلف قرآن كريم از خود باقى گذاشته است از جمله تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ كه در 795 ق از تاليف آن در صنعاء فراغت يافت .
جـلد اول مورخه 894 ق به شماره 45 و جلد دوم مورخه 876 ق در كتابخانه الجامع الكبير صنعا محفوظ است .
منابع : الاعلام , 5/8; البدر الطالع , 1/485; معجم المؤلفين , 7/226; مؤلفات الزيديه , 1/250.
حصر آيات الاحكام الشرعية
اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم ( هجره 775 - صفا 840 ق ) فرزند على بن مرتضى حسنى قاسمى آل الوزير, از اعيان علماء زيديه .
شـوكـانـى نـسـب وى را تا حضرت على ابيطالب (ع ) ضبط كرده و در كتاب خود البدر الطالع به تفصيل شرح حال وى را نگاشته است .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و بيان دويست و سى و شش آيه از آيات احكام قرآن كريم است كه از احاديث در استدلال خود هنگام بيان حكم آيه بهره گرفته است .
نسخه اى از آن به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء محفوظ است .
ابـوعـبـداللّه حسن قاسمى آل الوزير چهار تفسير ديگر نگاشته است : 1) اليات الدالة على اللّه و على صـدق انـبـيـائه , در اين تفسير آياتى از قرآن كه دلالت بر ذات بارى تعالى و صدق انبياء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـيـر قرار گرفته است و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعا وجود دارد.
2) الـيـات الـدالـة عـلى اللّه و على صدق اوليائه , آيات داله بر خداوند بزرگ و بيان مقام رهبرى و امامت در اين تفسير مورد بحث واقع شده است .
3) اليات البينات , در اين تفسير آيه يضل من يشاء و يهدى من يشاء شرح و بيان شده و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در الجامع الكبير صنعاء موجود است .
4) قواعد التفسير, كه نام ديگر آن را زركلى القواعد ياد كرده است .
5) ترجيح اساليب القرآن على اساليب اليونان , كه در آن ارجحيت آيات احكام قرآن و معرفت بارى تـعـالى و رد بر احكام و فلسفه يونان و فضل قرآن و فضيلت پيروان آن با استناد به اقوال و احاديث گذشتگان زيديه مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
شوكانى در البدرالطالع مى نويسد: كتابى است در كمال سودمندى و خوبى با اسلوبى ابتكارى كه كمتر سابقه دارد .
كليه كتابهاى فوق با مشرب زيدى مؤلف نوشته شده است .
مـنـابـع : الاعلام , 5/300; البدرالطالع , 2/81; توضيح الافكار, 1/66; الضوء اللامع , سخاوى , 6/272; المكتبة الازهرية , 1/473; مولفات الزيدية , 1/427; المكتبة التيمورية , 3/314.
الرسالة القرآنية
اثر امام احمد ( 775 - 840 ق ) فرزند يحيى حسنى ملقب به المهدى لدين اللّه , از سلاطين و ائمه زيديه يمن .
ايـن تـفـسير به عربى و در يك جلد در تفسير و تاويل آيات قرآن و علوم قرآنى كه مفسر با مشرب زيدى خويش و به شيوه كلامى آن را بنام امام الناصر لدين اللّه صلاح بن على حسنى نگاشته است .
نسخه اى از اين تفسير به شماره 81 م در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
امام المهدى داراى كتابها و اثرات ديگرى است كه تفسيرهاى آن بدين قرارند: 1) الانتقاد فى اليات المعتبرة فى الاجتهاد, اين تفسير در يك جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آيه از آيات قرآن كه به ترتيب سوره ها و نظم آيه ها فقه و احكام آيات را تفسير كرده است .
2) المستجاد فى شرح كتاب الانتقاد, كه شرحى است به تفسير فوق .
3) تـفـسير الاعتماد ليات المعتبرة فى الاجتهاد, كه آيات فقهى اساسى اجتهاد مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
مـنـابـع : الاعـلام , 1/269; ايـضـاح المكنون , 1/131; البدر الطالع , 1/122; الدر الفريد, 247; كشف الظنون , 1/22; معجم المؤلفين , 2/206; مؤلفات الزيدية , 2/37.
| | | |
