سؤال 271ـ آيا مى توان پوستهاى زايد را، كه از لبها يا كنار ناخن ها بر آمده، از بدن جدا كرد؟

جواب: در صورتى كه خون نيايد اشكالى ندارد، و اگر خون بيايد مكروه است، و در هر حال كفّاره اى ندارد.

مسأله 272ـ كشيدن، يا كندن، يا جرم گيرى، يا پر كردن دندان، اگر باعث خونريزى شود در حال احرام مكروه است، ولى اگر موجب خونريزى نشود اشكالى ندارد; هر چند احتياط مستحب ترك آن است.

مسأله 273ـ كفّاره كشيدن دندان در حال احرام، بنابر احتياط مستحب يك گوسفنداست.

سؤال 274ـ آيا منظور از كشيدن دندان ـ كه در فرض خونريزى مكروه است ـ دندان شخص محرم است، يا شامل دندان ديگرى هم مى شود؟ مثلا اگر دندانپزشك محرم باشد، و دندان شخص محرم يا غير محرمى را بكشد آيا كراهت دارد؟

جواب: شامل دندان غير نمى شود.

[ 101 ]

سؤال 275ـ آيا در حال احرام مى توان دندانى كه شديداً درد دارد، و دكتر سفارش به كشيدن آن كرده، را كشيد هر چند باعث خونريزى شود؟

جواب: خارج كردن خون از بدن در حال احرام چه در حال ضرورت و غير ضرورت حرام نيست، ولى مكروه است و كفّاره اى هم ندارد.

مسأله 276ـ دروغ گفتن و دشنام دادن در همه حال حرام است، ولى در حال احرام به خصوص نهى شده است; يعنى از كارهايى است كه مُحرِم بايد آن را ترك كند، بلكه احتياط واجب آن است كه از اظهار برترى بر ديگران، يا بيان نقص ديگران نسبت به خود، نيز اجتناب كند، و اين سه كار (دروغ، دشنام و تفاخر) مطابق بعضى از روايات معصومين(عليهم السلام) در معنى «فسوق» در آيه شريفه (فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فىِ الْحَجِّ)(1) جمع است.

مسأله 277ـ هرگاه مُحرِم هر يك از امور سه گانه فوق را انجام

1 . سوره بقره، آيه 179.

[ 102 ]

دهد كار خلافى كرده، ولى احرام او باطل نمى شود، و كفّاره آن استغفار است، و بهتر اين است كه انسان در حال احرام زبان خود را از هر سخن ناروا و زشت حفظ كند، و جز به نيكى سخن نگويد.

سؤال 278ـ در بين مردم معروف است كه شخص محرم نبايد به كسى دستور بدهد; بلكه بايد خود كارهايش را انجام دهد. آيا چنين مطلبى صحيح است؟ اگر در حال احرام به كسى دستور دهد آيا گناه كرده و كفّاره دارد؟

جواب: اين كار اشكال ندارد; ولى تفاخر و برترى جويى حرام است.

مسأله 279ـ «جدال» در حال احرام ممنوع است، همان گونه كه در آيه شريفه 179 سوره بقره به آن اشاره شده است، و منظور از «جدال» در اينجا آن است كه از روى خصومت و دشمنى براى اثبات مطلبى در مقابل ديگرى به خدا سوگند ياد كند، و بگويد: «بَلى وَاللّهِ...; آرى، به خدا سوگند كه مطلب چنين است» يا براى نفى مطلبى بگويد: «لا وَ اللّهِ...; نه، به خدا سوگند مطلب

[ 103 ]

چنين نيست» و فرقى ميان عربى و فارسى و زبانهاى ديگر نمى باشد; بلكه هر عبارتى كه اين مفهوم را برساند در حال احرام حرام است.

مسأله 280ـ گفتن كلمه «لا» و «بَلى» و مرادف آن در ساير زبانها، مثل «نه» و «آرى» در فارسى، جدال نيست; بلكه قسم خوردن براى اثبات يا ردّ مطلبى، از روى خصومت و مخالفت جدال است.

مسأله 281ـ اگر قسم به غير «الله» و خداوند باشد، حكم جدال ندارد.

مسأله 282ـ ساير نامهاى خداوند نيز حكم لفظ جلاله (الله) را دارد; (بنابر احتياط واجب) بنابراين اگر مُحرم در مقام خصومت و مجادله براى اثبات يا نفى مطلبى در مقابل ديگرى، به «رحمان» يا «رحيم» يا «خالق آسمان و زمين» و مانند آن قسم بخورد، جدال محسوب مى شود.

مسأله 283ـ در مقام ضرورت قسم به لفظ جلاله، يا ساير اسماء الله، براى شخص محرم، جهت اثبات حقّ يا ابطال باطلى جايز است.

[ 104 ]

مسأله 284ـ در موضوع جدال سوگند دروغ و راست يكسان است; ولى اگر قسم دروغ باشد، كفّاره آن در همان مرتبه اوّل يك گوسفند است، و احتياط آن است كه براى دو بار قسمِ دروغ يك گاو، و براى سه بار يك شتر كفّاره دهد، و اگر راست باشد، چنانچه سه مرتبه تكرار كند كفّاره اش يك گوسفند مى باشد; امّا كمتر از سه بار كفّاره ندارد; هر چند در حال احرام كار خلافى كرده، و بايد استغفار كند.

مسأله 285ـ اگر محرم بيش از سه مرتبه قسمِ راست بخورد، هر مقدار كه باشد، كفّاره آن يك گوسفند است; مگر آن كه بعد از سه مرتبه كفّاره بدهد، كه در اين صورت اگر سه مرتبه ديگر جدال كند، بايد يك گوسفندِ ديگر كفّاره بدهد.

مسأله 286ـ اگر به دروغ مثلا ده مرتبه يا بيشتر جدال كند، كفّاره آن بنابر احتياط يك شتر است; مگر اين كه پس از سه مرتبه يا بيشتر، كفّاره را بپردازد كه در اين صورت بايد در دفعه اوّل گوسفند، و در دفعه دوّم گاو، و در دفعه سوّم شتر كفّاره دهد.

مسأله 287ـ بهتر است كه در حال احرام از هر نوع مجادله و خصومت بپرهيزد; هر چند جمله هاى قسم ـ كه در مسائل قبل

[ 105 ]

گفته شد ـ در آن نباشد، ولى اظهار تنفّر و بيزارى و برائت از دشمنان اسلام، نه تنها ضررى براى احرام ندارد، بلكه از وظائف مسلمين در برابر كفّار مى باشد.

مسأله 288ـ هرگاه از روى محبّت (نه به خاطر خصومت) بگويد: «به خدا قسم اين كار را نكن» يا بگويد: «به خدا سوگند بگذار من براى تو اين كار را انجام دهم» حرام نيست، و كفّاره هم ندارد.

مسأله 289ـ شكار كردن حيوانات صحرايى يا ذبح آنها در حال احرام، حرام است; همچنين شكار پرندگان، و در اين مورد تفاوتى نمى كند كه به تنهايى شكار كند، يا به كمك ديگران.

مسأله 290ـ نشان دادن شكار به شخصِ شكار كننده، يا بستن و نگهدارى آن، يا خوردن گوشت شكار (هر چند ديگرى شكار كرده، يا خودش قبل از احرام آن را شكار كرده باشد) حرام است.

مسأله 291ـ كشتن ملخ نيز براى محرم جايز نيست; بنابراين اگر از راهى بگذرد كه ملخ در آن است، چنانچه مى تواند راه خود را

[ 106 ]

تغيير دهد، و اگر نمى تواند بايد مواظب باشد ملخ ها را حتّى الامكان پايمال ننمايد، ولى در صورت ناچارى و مشقّت و عُسر و حرج اشكالى ندارد.

مسأله 292ـ كشتن حيوانات موذى، مانند مار و عقرب و درندگان، در جايى كه ايجاد خطر نمايند جايز است.

مسأله 293ـ ذبح حيوانات اهلى، مانند مرغ خانگى و گاو و گوسفند و شتر، در حال احرام اشكالى ندارد.

مسأله 294ـ شكار حيوانات دريايى براى محرم جايز است.

مسأله 295ـ منظور از حيوانات دريايى حيواناتى است كه تخم گذارى و رشد نوزاد آنها هر دو در دريا انجام شود، و در دريا هم زندگى كند.

مسأله 296ـ نگاه داشتن صيد در حال احرام بنابر احتياط واجب حرام است; هر چند مالك آن باشد.

مسأله 297ـ هر حيوانى كه شكار آن حرام است، نوزاد و تخم آن نيز حرام است; هر چند در دسترس باشد.

مسأله 298ـ اگر محرم شكارى ذبح كند، بنابر مشهور در حكم ميته (مردار) خواهد بود، و بنابر احتياط واجب هيچ كس (چه محرم

[ 107 ]

و چه غير محرم) نمى تواند از آن استفاده كند.

مسأله 299ـ براى كشتن و شكار كردن هر يك از حيوانات صحرايى كفّاره اى معيّن شده است، ولى چون در حال حاضر اين مسأله چندان مورد ابتلا نيست، و حجّاج بيت الله مطلقاً اقدام به شكار نمى كنند، از شرح آن صرفنظر مى شود.

مسأله 300ـ محرم نبايد با خود اسلحه بردارد; خواه اسلحه گرم باشد، يا سرد، بلكه احتياط آن است كه از سلاحهاى دفاعى، مانند سپر و امثال آن، نيز استفاده نكند; ولى در موقع ضرورت، خطر و ترس از دزد و دشمن و حيوان درنده، حمل هر نوع سلاحى كه لازم باشد جايز است.

مسأله 301ـ آنچه ممنوع است حمل نمودن اسلحه با خويش است; مانند بستن شمشير به كمر، و گرفتن تفنگ بر دوش، يا با دست، ولى اگر در خانه و خيمه و اثاثيه خود سلاحى داشته باشد، براى احرام او ضرر ندارد; هر چند احتياط مستحب آن است كه آن را نيز در غير موارد ضرورت ترك كند.

[ 108 ]

مسأله 302ـ هرگاه عمداً اسلحه با خود بردارد، احتياط آن است كه يك گوسفند كفّاره بدهد.

مسأله 303ـ حرمت قطع گياه و درخت حرم، اختصاص به حال احرام و شخصِ مُحرم ندارد; بلكه بر همه كس حرام است.

مسأله 304ـ اگر گياه يا درختى در منزل انسان باشد، چنانچه خودش آن را كاشته باشد قطع آن جايز است، و اگر ديگرى كاشته قطع آن نيز مانعى ندارد; ولى احتياط مستحب آن است كه آن را قطع نكند; امّا قطع درختان و گياهان خودرو ـ كه قبل از بناى منزل در آن بوده ـ حرام است.

مسأله 305ـ گياه أذخر كه يكى از گياهان خوشبو است از حكم بالا مستثنى است و قطع آن مانعى ندارد.

مسأله 306ـ اگر به صورت متعارف و عادى راه برود، و گياهى بر اثر راه رفتن قطع شود، اشكالى ندارد.

مسأله 307ـ چنانچه درختى را كه قطع آن جايز نيست قطع كند، احتياط آن است كه يك گاو كفّاره دهد; خواه آن درخت بزرگ

[ 109 ]

باشد، يا كوچك.

مسأله 308ـ اگر قسمتى از درخت را قطع كند، نه همه آن را، لازم است قيمت آن را به عنوان كفّاره بپردازد.

مسأله 309ـ قطع گياه حرم كفّاره اى جز استغفار ندارد.

مسأله 310ـ اگر نايب موجبات كفّاره را انجام دهد، كفّاره بر عهده خود اوست، نه منوب عنه.

مسأله 311ـ هر يك از محرّمات احرام كه موجب كفّاره است اگر بر اثر جهل به مسأله، يا از روى غفلت، يا فراموشى واقع شود كفّاره اى ندارد، و ضررى به عمره شخصِ محرم نمى زند، مگر صيد كه در هر صورت كفّاره دارد.

مسأله 312ـ شخصى كه بر اثر جهل به مسأله، يا فراموشى حكم، يا موضوع آن، يا بر اثر غفلت، بعضى از محرّمات احرام را بجا آورده، كفّاره ندارد، مگر در صيد و شكار كه در هر صورت كفّاره دارد. بنابراين، به طور كلّى در غير شكار، هرگاه از روى علم و عمد مرتكب محرّمات احرام شود، كفّاره واجب مى گردد.

[ 110 ]

مسأله 313ـ شرايط قربانى حجّ تمتّع در حيوانى كه براى كفّاره تقصير قربانى مى شود، معتبر نيست، بنابراين مى توان گوسفند خصّى و معيوب را براى اين منظور قربانى كرد.

مسأله 314ـ مصرف كفّارات فقط فقراء و مستمندان هستند، و احتياط آن است كه كفّاره غير سادات به سادات داده نشود.

مسأله 315ـ تأخير انداختن انجام كفّارات تا هنگام بازگشت به محل مانعى ندارد. بنابراين، مى تواند گوسفند كفّاره را در وطنش ذبح كند، تا صرف فقراى شيعه گردد.

مسأله 316ـ شخص فقير نمى تواند گوشت كفّاره خود را به مصرف كسانى كهواجب النفقه او هستند برساند; هر چند نيازمند باشند.

مسأله 317ـ استفاده از گوشت كفّاره براى شخصى كه كفّاره بر او واجب شده جايز نيست.

[ 111 ]

[ 112 ]

گرچه كفّاره هر يك از محرّمات احرام، به هنگام ذكر آنها بيان شد، ولى مناسب است براى سهولت امر همه را يك جا بياوريم:

[ 113 ]

[ 114 ]

مسأله 318ـ دوّم از واجبات عمره، طواف است; طواف يعنى هفت دور گردش به دور خانه خدا.

مسأله 319ـ هرگاه طواف را سهواً ترك كند، لازم است هر وقت يادش آمد آن را بجا آورد، و اگر به وطن خود بازگشته و نمى تواند يا زحمت شديد دارد كه به مكّه بازگردد، بايد شخصِ موردِ اطمينانى را نايب بگيرد.

مسأله 320ـ بايد طواف را با قصد خالص براى خدا بجا آورد; زيرا طواف از عبادات است، و بدون نيّت همراه با قصد قربت صحيح نيست.

[ 115 ]

مسأله 321ـ لازم نيست محرم نيّت را به زبان آورد، يا حتّى از قلب خود بگذراند; بلكه همين مقدار توجّه داشته باشد كه تصميم دارد طواف انجام دهد، و اين توجّه تا پايان طواف وجود داشته باشد كافى است. به عبارت ديگر، نيّت در عبادات مانند نيّت در كارهاى روز مرّه است; همانطور كه (مثلا) با قصد آب مى خورد و راه مى رود، اگر به همان شكل عبادت را بجا آورد نيّت انجام شده است; تنها قصد قربت در عبادات لازم است.

مسأله 322ـ اگر در انجام طواف، يا ساير اعمال عمره و حج، كه عبادت است، ريا كند (يعنى براى نشان دادن، و به رخ ديگران كشيدن، و عمل خود را خوب جلوه دادن، عبادت را بجا آورد) آن عمل باطل است، و علاوه بر بطلان عمل، مرتكب معصيت و گناه بزرگى نيز شده است.

مسأله 323ـ اگر در انجام عبادت، رضايت و خشنودى ديگرى را هم مدّ نظر داشته باشد، و آن عمل خالص براى خدا نباشد، ريا و باطل است.

مسأله 324ـ در صحيح بودن عمل كفايت مى كند كه آن را «براى خدا» يا «براى اطاعت امر خدا» يا «براى نجات از كيفر

[ 116 ]

الهى» يا «براى رسيدن به بهشت» و يا «براى وصول به ثواب معنوى» انجام دهد.

مسأله 325ـ هرگاه بعد از تمام كردن طواف يا ديگر عبادات، مرتكب ريا شود، عبادت باطل نمى شود; هر چند كار خلافى كرده است.

سؤال 326ـ شخصى كه به نيابت از ديگرى به حج آمده، در دور دوّم طواف شك مى كند كه آيا طواف را به نيّت منوب عنه آغاز كرده، يا براى خودش؟ اكنون وظيفه اش چيست؟

جواب: احتياط آن است كه طواف را به نيّت منوب عنه به پايان برساند، پس از آن نماز طواف بخواند، سپس طواف و نماز را اعاده كند.

مسأله 327ـ منظور از «طهارت از حدث» اين است كه محرم به هنگام طواف، از جنابت و حيض و نفاس پاك باشد، و وضو داشته باشد.

مسأله 328ـ «طهارت از حدث» در صورتى شرط است كه

[ 117 ]

طوافِ واجب باشد، امّا در طواف مستحب شرط نيست; هر چند افضل آن است كه طهارت داشته باشد، بنابراين اگر جنب يا حائض، يا نفساء بوده و فراموش كرده، و با همان حال طواف نموده، طواف مستحب او صحيح است، امّا در صورت علم و آگاهى، چون بودن جنب در مسجد الحرام حرام است، طواف او صحيح نمى باشد، ولى طواف مستحب بدون وضو اشكالى ندارد.

مسأله 329ـ هرگاه شخصى كه وضو نداشته، يا از جنابت، يا حيض، يا نفاس، پاك نبوده طواف واجب كند، طوافش باطل است; خواه از روى عمد باشد، يا بر اثر غفلت و نسيان، يا ندانستن مسأله.

مسأله 330ـ هرگاه محرم دسترسى به آب پيدا نكند، يا از استعمال آب معذور باشد، و نتواند صبر كند تا عذرش برطرف شود، واجب است به جاى آن تيمّم كند; خواه تيمّم بدل از غسل باشد، يا بدل از وضو; سپس طواف را بجا آورد.

مسأله 331ـ اگر محرم تيمّم بدل از غسل كرد، و سپس يكى از مبطلات وضو را انجام داد، لازم نيست تيمّم بدل از غسل را تكرار كند; بلكه تيمّم بدل از وضو مى كند، و تا زمانى كه يكى از موجبات

[ 118 ]

غسل حاصل نشده، و عذرش باقى است، همان تيمّم بدل از غسل اوّل كافى است.

مسأله 332ـ اگر اميد دارد كه عذرش مرتفع گردد، احتياط واجب آن است كه تا آخرين فرصت صبر كند; اگر عذر برطرف نشد تيمّم كند.

مسأله 333ـ اگر با طهارت بوده و شك كند كه حدثى از او سر زده، بنا را بر طهارت مى گذارد، و لازم نيست دوباره آن را انجام دهد.

مسأله 334ـ هرگاه يقين داشته باشد غسل بر او واجب شده، يا وضويش باطل گرديده، سپس شك كند كه وضو گرفته يا غسل كرده، بايد وظيفه غسل يا وضو را انجام دهد.

مسأله 335ـ هرگاه بعد از انجام طواف شك كند آن را با وضو بجا آورده، يا شك كند غسل را انجام داده؟ طوافش صحيح است; ولى براى اعمال بعد (كه نياز به وضو، يا غسل دارد) بايد آن را بجا آورد.

مسأله 336ـ اگر در اثناء طواف شك كند وضو گرفته؟ و حالت سابقه خود را از وضو و حدث نداند، اگر بعد از تمام شدن دور چهارم

[ 119 ]

باشد طواف را رها مى كند و وضو مى گيرد، و از همانجا بقيّه طواف را بجا مى آورد، و سپس احتياطاً آن را اعاده مى كند، و اگر قبل از دور چهارم باشد، طواف او باطل است.

مسأله 337ـ هرگاه در اثناء طواف شك كند غسلى كه بر او واجب بوده انجام داده، يا نه؟ بايد فوراً از مسجد الحرام خارج شود، و پس از غسل بازگردد، سپس اگر حدّاقل چهار دور را تمام كرده باشد، دنباله آن را بجا مى آورد، و احتياط آن است كه پس از اتمام طواف آن را اعاده كند، و اگر قبل از شوط چهارم بوده، از اوّل شروع مى كند.

مسأله 338ـ بانوان مى توانند با خوردن قرص، عادت را به عقب بيندازند و طواف و عمره را به جا آورند، و براى عمره آنها اشكال ندارد.

مسأله 339ـ هرگاه بانوان بعد از خوردن قرص در ايّام عادت لك ببينند، و سه روز پشت سر هم ادامه نداشته باشد، حيض محسوب نمى شود. وضو مى گيرند، و اعمالشان صحيح است.

مسأله 340ـ هرگاه زنى در غير ايّام عادت ماهانه لك ببيند، و به اعتقاد اين كه خون عادت نيست، طواف و نماز طوافش را انجام

[ 120 ]