مسأله 632ـ سعى را مى توان پياده يا سواره انجام داد، خواه سالم و توانا باشد، يا بيمار و ناتوان; امّا اشخاصى كه توانايى دارند بهتر است پياده بروند.

مسأله 633ـ سخن گفتن، و حتّى خوردن آب، يا چيزى از غذا، در حال سعى جايز است; ولى بهتر آن است كه در اين حال مشغول دعا و ذكر خدا باشد، و با سكينه و وقار و توجّه به ذاتِ پاكِ خداوند سعى را به جا آورد، و حالت روحانى خود را حفظ كند.

مسأله 634ـ مستحبّ است مردان به هنگام رفتن از صفا به مروه، يا هنگام بازگشت، وقتى به محلّ علامتگذارى شده ـ كه امروزه با چراغ سبز مشخص شده ـ مى رسند «هَرْوَله»(1) كنند; ولى اگر موجب ناراحتى آنهاست آن را ترك كنند.

مسأله 635ـ هروله كردن براى زنان مستحب نيست; و مردان نيز اگر فراموش كنند احتياط آن است كه برنگردند.

سؤال 636ـ قسمتى كه هروله در آن مستحب است را به طور عادى راه رفتم. با توجّه به اين كه خيال مى كردم هروله واجب

1 . هروله به معنى حركت سريع است، و حالتى بين راه رفتن و دويدن محسوب مى شود.

[ 221 ]

است، آن قسمت را دوباره و به صورت هروله تكرار نمودم. آيا سعى من اشكال دارد؟

جواب: اشكالى ندارد و صحيح است، ولى اين كار را تكرار نكنيد.

سؤال 637ـ شخصى بدون استفاده از چرخ نمى تواند سعى كند، و از سوى ديگر، تمكّن مالى جهت كرايه آن ندارد. وظيفه اش چيست؟

جواب: اگر مى تواند با چرخ سعى كند، هر چند با وام گرفتن از ديگران، اين كار مقدّم است، و نيابت گرفتن صحيح نيست; مگر آن كه موجب عُسر و حرج گردد كه در اين صورت نايب مى گيرد.

سؤال 638ـ اگر بچه هاى كوچك در حال طواف يا سعى به خواب روند، چه كمى دارند؟

جواب : حج آنها صحيح است، انشاءالله.

سؤال 639ـ كسى كه در حال سعى سوار بر چرخ بوده، به علّت خستگى زياد در بعضى از حالات رفت و برگشت به خواب رفته است. آيا سعى او صحيح است؟

[ 222 ]

جواب: اشكالى ندارد.

سؤال 640ـ اگر شخصى در سعى صفا و مروه سوار بر چرخ باشد، و تمام هفت دور را در خواب باشد، چه حكمى دارد؟

جواب: احتياط واجب آن است كه اعاده كند، ولى در مورد كودكان اشكالى ندارد.

سؤال 641ـ هرگاه زنى به هنگام سعى، عمداً حجاب كامل نداشته باشد، آيا ضررى به سعى او مى زند؟

جواب: ضررى به سعى او نمى زند; ولى اگر عمداً باشد گناه كرده است.

سؤال 642ـ شخصى پس از تقصير در عمره متوجّه شد كه طواف و سعيش باطل بوده، و آنها را با لباس دوخته اعاده كرد. آيا لازم است تقصير را نيز اعاده كند؟

جواب: طواف و سعى او صحيح است، و احتياط آن است كه تقصير را نيز اعاده كند، ولى كفّاره اى ندارد.

سؤال 643ـ آيا علاوه بر سعى واجب، سعى صفا و مروه مستحبّى نيز داريم؟

جواب: سعى مستحبّى نداريم، سعى فقط سعى واجب

[ 223 ]

است.

سؤال 644ـ آيا قسمتى از سعى، براى كسانى كه قادر نيستند تمام آن را خودشان انجام دهند، قابل نيابت است؟

جواب: در صورت امكان آنها را در باقيمانده، سوار بر چرخ و مانند آن سعى دهند، در غير اين صورت براى تمام سعى نايب بگيرند.

[ 224 ]

مسأله 645ـ پنجمين واجب عمره تقصير است; يعنى كوتاه كردن موى سر، يا صورت (ريش يا سبيل) و گرفتن مقدارى از ناخن، و كافى است تنها كمى از موى سر، يا صورت را كوتاه كند، و از كوتاه كردن ناخن صرفنظر نمايد، ولى احتياط واجب آن است كه به كوتاه كردن ناخن به تنهايى قناعت نكند; همانگونه كه قناعت كردن به كوتاه نمودن موى زير بغل و مانند آن نيز مشكل است.

مسأله 646ـ مردان در عمره مفرده مخيّرند بين كوتاه كردن مو و تراشيدن سر.

مسأله 647ـ كسى كه براى تقصير، تراشيدن سر را انتخاب مى كند، احتياط آن است كه تمام سر را بتراشد و به قسمتى از آن

[ 225 ]

قناعت نكند.

مسأله 648ـ تراشيدن موى سر مخصوص مردان است، و در مورد زنان تراشيدن موى سر جايز نيست، و تنها كوتاه كردن مقدارى از آن واجب است.

مسأله 649ـ حاجى مخيّر است كه براى تقصير موى سر را كوتاه كند يا موى صورت را ; و اگر در سر و صورت هيچ مويى ندارد تيغ را به سر مى كشد، و مقدارى از ناخن را مى گيرد، و اگر ناخن هم نداشت، كافى است تيغ را آهسته به سر بكشد.

مسأله 650ـ تراشيدن ريش كفايت از تقصير نمى كند.

مسأله 651ـ كسى كه مى داند اگر سرش را بتراشد زخمى مى شود (و زخمى كردن بدن در حال احرام خلاف احتياط است) احتياط آن است كه اوّل مقدارى از آن را كوتاه كند، سپس سرش را بتراشد.

مسأله 652ـ كوتاه كردن موى سر، يا صورت، با هر وسيله اى باشد فرق نمى كند; ولى كندن مو كافى نيست.

مسأله 653ـ تقصير عبادت است، و بايد با قصد قربت و براى خدا انجام شود، و اگر ريا كند عمره اش باطل مى گردد; مگر آن كه

[ 226 ]

جبران كند و مجدّداً به قصد قربت انجام دهد.

سؤال 654ـ آيا جايز است مقدارى از سر خود را با تيغ بتراشد، و بقيّه را ماشين كند؟ البتّه پس از ماشين كردن، دوباره آن قسمت را تيغ مى كشد. آيا به اين ترتيب حلق صدق مى كند؟

جواب: اين گونه افراد بهتر است اوّل تمام سر خود را ماشين كنند و بعد چنانچه مايل به احتياط باشند تمام سر را حلق كنند.

سؤال 655ـ تخيير بين حلق و تقصير ابتدايى است، يا استمرارى؟ به عبارت ديگر، اگر شخص حلق را انتخاب كرد و قسمتى از سرش را تراشيد و سپس پشيمان شد، آيا مى تواند آن را رها كند، و با كوتاه كردن كمى از موى سر از احرام خارج شود؟

جواب: مانعى ندارد.

سؤال 656ـ اگر كسى در اثناء سعى تقصير نمايد، وظيفه اش چيست؟

جواب: بايد سعى را تمام كند، و تقصير را تكرار نمايد. و چنانچه از روى فراموشى، يا ندانستن مسأله اين كار را

[ 227 ]

كرده، احتياطاً تقصير را اعاده كند، و در هر حال كفّاره ندارد، و اگر از ابتداى سعى قصد هفت دور نداشته، بايد سعى را دوباره انجام دهد.

مسأله 657ـ تقصير در عمره محلّ معيّنى ندارد; بنابراين مى تواند در پايان سعى در همان محل (مروه) تقصير كند، يا پس از مراجعت به منزل اين كار را انجام دهد، و نيز تفاوت نمى كند كه خودش كوتاه كند، يا از ديگرى كه محرم نيست بخواهد كمى از موى او را كوتاه نمايد و در هر حال خودش بايد نيت كند.

سؤال 658ـ آيا تقصير اهل سنّت براى شيعيان كفايت مى كند؟ يعنى اگر در پايان عمره از آنها خواهش كنيم مقدارى از موى ما را كوتاه كنند، اشكالى دارد؟

جواب: اشكال ندارد.

[ 228 ]

مسأله 659ـ كسى كه محرم به احرام عمره مفرده شود، همه محرّمات احرام بر او حرام مى گردد، و هنگامى كه تقصير كرد، يا سر را تراشيد همه چيز، جز مسائل جنسى، بر او حلال مى شود، و پس از انجام طواف نساء و نماز آن، مسائل جنسى نيز بر او حلال مى گردد.

مسأله 660ـ حاجى بعد از تقصير عمره از احرام خارج مى شود، و تمام آنچه بر مُحرم حرام بود بر او حلال مى شود; مگر صيد و شكار كردن كه همچنان بر او حرام است; زيرا صيد حَرَم براى همه حرام است.

سؤال 661ـ شخصى پس از انجام تقصير شك مى كند كه آن را صحيح به جا آورده، يا نه؟ اكنون وظيفه اش چيست؟

جواب: اگر در حال انجام تقصير عالِم به مسأله بوده، و توجّه به آن داشته، اشكالى ندارد.

سؤال 662ـ شخصى بعد از طواف و نماز طواف تقصيركرده، سپس سعى را بجا آورده، و دوباره تقصير نموده است. چه حكمى دارد؟

[ 229 ]

جواب: در صورتى كه حكم مسأله را نمى دانسته، يا فراموش كرده، اشكالى ندارد.

سؤال 663ـ اگر حاجى تقصير عمره مفرده را فراموش كند، و به وطن خود بازگردد، آيا مى تواند در هر مكانى تقصير كند؟ آيا نيازى به انجام دوباره طواف نساء نيز هست؟

جواب: در فرض سؤال مى تواند تقصير را در هر جا انجام دهد; ولى احتياط واجب آن است كه طواف نساء را دوباره انجام دهد، و اگر خودش نمى تواند برود، نايب بگيرد.

سؤال 664ـ هرگاه شخصى بر اثر جهل و بى اطّلاعى از مسأله، يا از روى نسيان و فراموشى، يا عمد، تقصير عمره مفرده را ترك كند، و طواف نساء و نماز آن را به جا آورد، چه وظيفه اى دارد؟

جواب: اكنون بايد تقصير كند، و بنابر احتياط واجب طواف نساء و نماز آن را مجدّداً به جا آورد، و فرقى بين صورت عمد و سهو و علم و جهل نيست.

سؤال 665ـ كسى كه تقصير او باطل بوده، و پس از آن محرّمات احرام را به جا آورده، و جاهل به مسأله نيز بوده، آيا بايد

[ 230 ]

كفّاره اى بپردازد؟

جواب: در صورتى كه جاهل بوده كفّاره ندارد، مگر در شكار به تفصيلى كه در كتب فقهى ذكر شده است.

سؤال 666ـ جنابعالى فرموده ايد: «اگر كسى تقصير را به قصد ريا انجام دهد، عمره اش باطل است» منظور از اين عبارت چيست؟ وظيفه چنين شخصى چه مى باشد؟

جواب: منظور اين است كه در تقصير ريا كند، و وظيفه او اين است كه تقصير را با قصد قربت تكرار كند.

[ 231 ]

[ 232 ]

مسأله 667ـ پس از تقصير يا حلق، واجب است هفت دور به نيت طواف نساء به دور خانه كعبه بگردد و پس از آن دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم به نيت نماز طواف نساء بجا آورد.

مسأله 668ـ طواف نساء و نماز آن با طواف عمره و نماز آن تفاوتى ندارد، بجز در نيت; بنابراين، اين طواف نيز بايد از حجرالاسود شروع شود و به همانجا ختم گردد و هنگام طواف سمت چپ او به سمت كعبه باشد و شرايطى را كه براى طواف عمره گفته شد، مراعات كند.

مسأله 669ـ طواف نساء بر مرد و زن، پير و جوان، متأهّل و

[ 233 ]

مجرّد، و حتّى كودكان مميّز و خنثى واجب است، و بدون آن زن بر مرد و مرد بر زن حلال نمى شود، بلكه احتياط واجب آن است كه اگر كودك غير مميّز را به حج آورده، و محرم كرده اند، ولىّ او همراه او طواف نساء را بجا آورد.

مسأله 670ـ اگر «طواف نساء» را ترك كند، خواه از روى عمد باشد، يا جهالت، يا فراموشى عمره مفرده او باطل نيست و كفّاره هم ندارد ولى همسر بر او حرام است، تا بازگردد و طواف كند. و اگر بازگشت ممكن نيست، يا مشكل است، نايب بگيرد. و اگر از دنيا برود، ولىّ او قضاى آن را به جا مى آورد.

مسأله 671ـ اگر شخصى، طواف نساءهاى متعدّدى را ترك كرده باشد، يك طواف نساء براى همه آنها كافى است، و در اين حكم (ترك طواف نساء) فرقى ميان زن و مرد و كودك نيست; زيرا طواف نساء بر همه لازم است، و بدون آن همسر براى او حلال نمى شود.

مسأله 672ـ در عمره حجّ تمتّع طواف نساء واجب نيست، ولى در عمره مفرده طواف نساء واجب است.

مسأله 673ـ طواف نساء و نماز آن ركن نيست، و ترك عمدى

[ 234 ]

آن موجب باطل شدن حج نمى گردد، هر چند انجام آن در عمره مفرده واجب است، و اگر بجا نياورد همسر بر او حلال نمى شود; بلكه به خواستگارى رفتن و شاهد عقد شدن نيز بنابر احتياط واجب بدون طواف نساء جايز نيست.

مسأله 674ـ هرگاه زنى كه طواف نساء را بجا نياورده، گرفتار عادت ماهانه شود، و پيش از پاك شدن ناچار به ترك مكّه باشد (مثل اين كه كاروان مهلت نمى دهد تا پاك شود) لازم است براى طواف نساء و نماز آن نايب بگيرد (همچنين كسان ديگرى كه به سبب بيمارى يا عذر ديگر قادر به انجام طواف و سعى نباشند بايد نايب بگيرند).

مسأله 675ـ هرگاه طواف نساء را فراموش كند و از عمره مفرده بازگردد، در صورت امكان بايد خودش برگردد و بجا آورد، و چنانچه ممكن نباشد، يا مشقّت داشته باشد نايب مى گيرد، و پس از آن كه نايب طواف نساء و نماز آن را انجام داد، مرد بر زن و زن بر مرد حلال مى شود.

مسأله 676ـ كسى كه طواف واجب (اعمّ از طواف عمره، يا طواف نساء) را فراموش كند، و به وطن بازگردد، و با همسر خود

[ 235 ]

نزديكى نمايد، هرگاه از روى فراموشى و جهل به مسأله باشد كفّاره ندارد، ولى اگر مسأله را مى دانسته و عمداً مرتكب آن شده بايد كفّاره بدهد، و كفّاره آن در محرّمات احرام گذشت. و مانند مسأله قبل عمل مى نمايد.

سؤال 677ـ آيا بر نايب لازم است علاوه بر طواف نساء كه به نيّت منوب عنه بجا مى آورد، براى خود نيز طواف نساء انجام دهد؟

جواب: واجب نيست.

سؤال 678ـ نيّت نايب در طواف نساء چگونه است؟

جواب: احتياط آن است كه نيّت ما فى الذّمه كند; هر چند مى تواند به نيّت منوب عنه انجام دهد.

سؤال 679ـ آيا مى توان چند روز پس از سعى و تقصير، طواف نساء را بجا آورد، يا بايد بلافاصله پس از سعى و تقصير بجا آورد؟

جواب: تأخير انداختن طواف نساء مانعى ندارد.

سؤال 680ـ مردى به همسرش گفت: «وظيفه من طواف نساء است، ولى تو بايد طواف رجال بجا آورى!» زن نيز به همين نيّت طواف كرد. آيا كفايت مى كند؟

جواب: چون منظورش انجام وظيفه مربوط به حج

[ 236 ]

بوده، مانعى ندارد (هر چند چيزى به نام طواف رجال نداريم).

سؤال 681ـ شخصى پس از بازگشت از مكّه شك مى كند كه طوافِ نساءِ عمره مفرده را بجا آورده يا نه، وظيفه اش چيست؟

جواب: اگر اجمالا توجّه به وجوب طواف نساء داشته، مى گويد انجام داده ام، و اگر از وجوب آن اطّلاع نداشته، احتياط واجب آن است كه طواف نساء را انجام دهد، و اگر خودش نمى تواند، نايب بگيرد.

سؤال 682ـ شخصى قبل از انجام طواف نساء با همسرش ملاعبه نموده، و از روى شهوت به او دست زده است. آيا كفّاره دارد؟

جواب: بنابر احتياط واجب كفّاره دارد; ولى در صورت فراموشى يا ندانستن مسأله كفّاره ندارد.

سؤال 683ـ اگر نايب طواف نساء را بجا نياورد، آيا فقط همسر بر او حرام مى شود، يا علاوه بر آن ذمّه اش نيز مشغول است، كه حتّى اگر فوت كرده باشد بايد از طرف او قضا كنند؟

جواب: ذمّه او مشغول است; بايد خودش در حال

[ 237 ]

حيات انجام دهد، و اگر نمى تواند نايب بگيرد.

سؤال 684ـ آيا طواف نساء بر پيرمردان و پيرزنانى كه عرفاً قادر بر آميزش جنسى نيستند و ازدواج نمى كنند، و نيز كسانى كه عنين هستند، واجب است؟

جواب: همه بايد انجام دهند.

سؤال 685ـ زن و شوهرى به مكّه مشرّف شده، و مناسك را بجا آورده اند، ولى چون زن شوهرش را دوست نداشته، طواف نساء و نماز آن را ترك كرده، و شوهر هم آنها را بجا نياورده، و به وطن بازگشته اند. حكم اين زوجين از نظر محرميّت و زندگى در يك خانه چيست؟

جواب: اين زن و شوهر فقط نمى توانند با هم مناسبات و استمتاعات جنسى داشته باشند، تا زمانى كه برگردند و طواف نساء و نماز آن را بجا آورند، و اگر خودشان نمى توانند، لازم است براى طواف نايب بگيرند; يعنى از كسانى كه به مكّه مى روند خواهش كنند كه به نيابت از آنها طواف نساء و نماز آن را بجا آورند.

سؤال 686ـ آيا منظور از اين كه مى فرماييد: «بدون طواف نساء

[ 238 ]

زن بر مرد، و مرد بر زن حلال نمى شود». فقط آميزش جنسى است، يا ساير استمتاعات را هم شامل مى شود؟

جواب: ساير استمتاعات را نيز شامل مى شود.

سؤال 687ـ هرگاه كسى كه طواف نساء را ترك كرده با همسرش آميزش كند و فرزندى به وجود آيد، آيا حلال زاده است و از آنها ارث مى برد؟

جواب: در هر حال فرزند او مشروع است، و از آنها ارث مى برد.

سؤال 688ـ كسى كه طواف نساء را انجام نداده، و در اين حال زنى را عقد كرده، آيا عقد او صحيح است؟

جواب: عقد او باطل است، و چنانچه علم به حكم داشته، آن زن بر او حرام ابدى مى شود.

سؤال 689ـ كسى كه طوافِ نساءِ عمره مفرده را بجا نياورده، و پس از آن حجّ اِفراد بجا آورده است، آيا طوافِ نساءِ حجّ اِفراد كفايت مى كند؟

جواب: آرى كفايت مى كند.

سؤال 690ـ شخصى طواف نساء عمره مفرده را فراموش كرده،

[ 239 ]

و براى عمره تمتّع محرم شده است. طواف مذكور را پس از انجام عمره تمتّع بجا آورد، يا قبل از آن؟

احكام مصدود و محصور   

جواب: مى تواند بعد از انجام اعمال عمره تمتّع بجا آورد، و اگر تأخير بيندازد طواف نساء حجّ كافى است.

[ 240 ]