مسأله 568ـ سعى صفا و مروه از واجبات «عمره مفرده» است، و منظور از آن رفت و آمد ميان اين دو كوه كوچك است. از «صفا» به سوى «مروه» مى رود، و از «مروه» به «صفا» باز مى گردد، تا هفت دور تمام شود (رفتن از يكى به ديگرى يك دور حساب مى شود). بنابراين، چهار بار از صفا به مروه مى رود، و سه بار باز مى گردد، و دفعه چهارم باز نمى گردد، كه در مجموع هفت دور مى شود.

مسأله 569ـ در سعى چند چيز واجب است:

اوّل: نيّت، دوّم: شروع از صفا، سوّم: ختم كردن به مروه، چهارم: هفت دور تمام، پنجم: سعى داخل در مسعى انجام گيرد، ششم: به صورت متعارف انجام گيرد، هفتم: غصبى نبودن لباس،

[ 201 ]

ستر عورت در مردان و حجاب در زنان.

مسأله 570ـ واجب است سعى را با «قصد» و براى رضاى خدا انجام دهد، و همين اندازه كه اجمالا بداند چه مى كند، و براى حج يا عمره سعى مى نمايد، كافى است، و گفتن به زبان لازم نيست.

مسأله 571ـ اگر سعى را سهواً از مروه شروع كند، هر وقت فهميد بايد اعاده نمايد، و در صورتى كه در بين سعى بفهمد، چنانچه آن دور را كه از مروه شروع كرده ناديده بگيرد، و بقيّه را تكميل كند، كفايت مى كند.

سؤال 572ـ اگر شخصى سعى خود را از مروه شروع كند و به صفا ختم نمايد، و پس از چند روز به اشتباه خود پى ببرد، وظيفه اش چيست؟

جواب: چنانچه به خاطر ندانستن مسأله باشد، بايد سعى را از نو به جا آورد، و اگر از روى سهو و فراموشى

[ 202 ]

باشد، كافى است يك دور از صفا به مروه برود، و احتياط مستحب آن است كه هفت دور به قصد ما فى الذمّه بجا آورد.

سؤال 573ـ وظيفه كسى كه سعى را از مروه آغاز كرده چيست؟

جواب: در صورتى كه شوط اوّل را اسقاط كند، سپس بقيّه را تكميل نمايد تا اين كه هفت دور به مروه خاتمه يابد، سعى او صحيح است.

مسأله 574ـ رفتن از صفا به مروه(1) يك دور، و بازگشت از آن، دور دوّم حساب مى شود. بنابراين، دور هفتم به مروه ختم مى شود.

مسأله 575ـ بايد سعى صفا و مروه هفت دور تمام باشد; نه كمتر و نه بيشتر.

1 . چنانكه گفته شد صفا و مروه دو كوه كوچك نزديك مسجد الحرام است، كه هنگام بيرون آمدن از مسجد از طرف صفا و مروه «صفا» در طرف راست، و «مروه» در سمت چپ قرار دارد. بنابراين، حاجى نخست به صفا آمده، و از آن شروع مى كند.

[ 203 ]

مسأله 576ـ بايد تمام فاصله ميان اين دو كوه كوچك را بپيمايد، و با توجّه به اين كه در حال حاضر قسمتى از دامنه اين دو كوه با سنگ پوشانيده شده، همين اندازه كه سر بالايى را بپيمايد كافى است. بنابراين، لازم نيست به قسمت لخت كوه برود، و پاى خود را به آن بچسباند، و كارهاى نادرستى را (مانند بالا رفتن از كوه) كه بعضى عوام انجام مى دهند، انجام ندهد.

مسأله 577ـ اگر كسى عمداً سعى را كم يا زياد كند، سعى او باطل است، و اگر سهواً باشد، در صورت نقصان، پيش از آن كه موالات از بين برود كامل مى كند، و در صورت زيادى، زيادى سهوى ضررى ندارد.

مسأله 578ـ كسى كه مى دانسته بايد هفت مرتبه بين صفا و مروه سعى كند، و با همين نيّت از صفا شروع كرده، ولى رفت و برگشت را يك دور حساب نموده، و در نتيجه چهارده دور سعى كرده، احتياط آن است سعى را اعاده كند، و اين احتياط ترك نشود.

مسأله 579ـ هرگاه سعى را عمداً زيادتر از هفت مرتبه به قصد سعى واجب بجا آورد، سعى او باطل است، و اگر سهواً يك دور يا كمتر يا بيشتر اضافه كند، و بعد به خاطرش بيايد اعتنا نمى كند، و

[ 204 ]

سعى او صحيح است، و نيازى نيست كه مقدار زيادى را تا هفت دور تمام كند; بلكه احتياط در ترك اين كار است.

مسأله 580ـ هرگاه از روى ندانستن مسأله چيزى بر هفت دور اضافه كند، حكمش مانند صورت عمد است; يعنى سعى را از نو بجا مى آورد.

مسأله 581ـ هرگاه از روى سهو و فراموشى چيزى از سعى را كم كند، خواه قبل از اتمام چهار دور باشد يا پس از آن، هر وقت به خاطرش آمد كمبود را به جا مى آورد، و سعى او صحيح است، و اگر از مكّه خارج شده يا به وطن بازگشته، و برگشتن به مكّه براى او مشقّت دارد، نايب مى گيرد، و كفّاره اى هم ندارد; هر چند كارهايى را كه بر محرم حرام است انجام داده باشد.

مسأله 582ـ هرگاه شخصى كمتر از يك دور سعى كرد و بقيّه را فراموش نمود، احتياط واجب آن است كه هر وقت يادش آمد سعى را از سر بگيرد، و اگر يك دور را كامل نمود و بقيّه را فراموش كرد، جايز است همان سعى را تكميل كند، ولى اگر چهار دور را تمام نكرده، احتياط مستحب آن است كه سعى را تكميل كند، سپس از سربگيرد.

[ 205 ]

مسأله 583ـ هرگاه يقين داشته باشد كه سعى را ناقص بجا آورده، مثلا شش دور يا كمتر بوده، بر مى گردد و آنچه را مى داند ناقص گذاشته تكميل مى كند، و سعى او صحيح است.

سؤال 584ـ شخصى به اعتقاد اين كه رفتن از صفا به مروه، و بازگشت به صفا مجموعاً يك دور حساب مى شود، سعى خود را شروع كرده، ولى در دور سوّم متوجّه خطايش مى شود، و سعى را به هفت دور (طبق آنچه در مناسك آمده) خاتمه مى دهد. سعى او چه حكمى دارد؟

جواب: سعى او صحيح است.

سؤال 585ـ ابتداى كوه صفا و مروه بر اثر تعميرات و سنگ فرش درست روشن نيست. كاركنان مسجد الحرام با گرفتن حقّ الزحمه از حجّاج پير و مريض، آنها را با چرخ سعى مى دهند; ولى زودتر از دورِ حجّاجِ پياده دور مى زنند. تكليف اين افراد چيست؟

جواب: قسمت سربالائى مفروش جزء كوه است، و مسيرى را كه چرخها طى مى كنند قطعاً روى كوه صفا و مروه است، و هيچ اشكالى ندارد.

سؤال 586ـ تصوّر مى كردم رفتن بالاى كوه صفا و مروه لازم است، و چون اين مقدار مسافت را بر اثر فشار جمعيّت بى اختيار

[ 206 ]

بالا رفته بودم، به محلّ سعى برگشتم، و آن قسمت را دوباره انجام دادم، و در حقيقت مقدارى از مسافت را دو بار طى كردم. آيا سعى من صحيح است؟

جواب: اگر به نيّت احتياط عمل كرده ايد ضررى ندارد; ولى رفتن روى كوه و حتّى بالاى كوه واجب نيست.

سؤال 587ـ شخصى رفت و برگشت بين صفا و مروه را يك دور حساب كرده، و بدين شكل پنج بار، كه در مجموع ده شوط مى شود، سعى كرده است، سپس متوجّه مسأله شده، و سعى را از همان جا قطع كرده، و تقصير نموده است. وظيفه اش چيست؟

جواب: سعى او باطل است، و سعى را بايد از نو شروع كند.

سؤال 588ـ هرگاه شخصى سهواً سعى را بيش از هفت دور انجام دهد، بايد چه كند؟

جواب: به زيادى اعتنا نمى كند، و سعى او صحيح است.

سؤال 589ـ زيادى در سعى بر اثر جهل به مسأله، حكم زيادى سهوى را دارد، يا در حكم زيادى عمدى است؟

[ 207 ]

جواب: حكم زيادى عمدى را دارد، و بايد از نو به جا آورد.

سؤال 590ـ اگر شخصى يقين كند هفت شوط سعى را تمام كرده و تقصير كند; ولى پس از آن متوجّه شود كه تنها پنج شوط بجا آورده است. آيا بايد كلّ سعى را دوباره بجا آورد، يا انجام همان دو شوط كافى است؟ آيا لازم است تقصير را نيز اعاده كند؟

جواب: بايد همان سعى را تكميل كند، و بنابر احتياط واجب تقصير را اعاده نمايد.

سؤال 591ـ شخصى سه شوط سعى را بجا آورده، سپس آن را رها كرده، و با فاصله اندكى هفت شوط ديگر انجام داده، سپس تقصير نموده است. آيا سعى وى صحيح است؟

جواب: آرى صحيح است.

مسأله 592ـ سعى ميان صفا و مروه بايد از طريق معمول باشد. بنابراين، اگر قسمتى از سعى را از داخل مسجد الحرام، يا فضاى بيرون انجام دهد، درست نيست.

[ 208 ]

مسأله 593ـ سعى از طبقه بالا، كه امروز ساخته شده و بالاتر از دو كوه صفا و مروه قرار دارد، اشكال دارد; مگر اين كه بر اثر ازدحام يا غير آن، نتواند از طبقه پائين سعى را به جا آورد، در اين صورت سعى در طبقه بالا جايز است، و احتياط اين است كه در اين صورت براى طبقه پايين هم نايب بگيرد.

مسأله 594ـ اگر طبقه زيرزمينى درست شود، و كوه صفا و مروه ريشه دار باشد،و سعى بين آن دو كوه واقع شود،صحيح است، ولى احتياط آن است كه حتّى الامكان از طبقه همكف سعى كند.

سؤال 595ـ همان گونه كه اطّلاع داريد در سعى صفا و مروه، حجّاج از يك طرف مى روند و از سمت ديگر باز مى گردند; يعنى انتهاى مسير رفت با ابتداى مسير بازگشت چند متر فاصله دارد، اگر شخصى از همان مسيرى كه رفته بازگردد چه حكمى دارد؟

جواب: اشكالى ندارد; ولى نبايد مزاحم ديگران شود.

سؤال 596ـ با توجّه به اين كه در روزهاى شلوغ، بر اثر ازدحام زياد حجّاج، مامورين مانع مى شوند كه معذورين را با چرخ در طبقه پايين سعى دهند، آيا مى توان آنها را در طبقه بالا با چرخ سعى داد؟

[ 209 ]

جواب: در فرض سؤال مانعى ندارد.

مسأله 597ـ واجب است هنگام رفتن به مروه رو به مروه، و هنگام برگشتن به صفا، رو به صفا باشد.

مسأله 598ـ اگر كسى به هنگام رفتن به مروه به عكس باشد (يعنى موقع رفتن به سوى مروه پشت به آن كرده عقب عقب برود، يا روى دست راست يا دست چپ حركت كند) سعى او صحيح نيست; امّا اين مسأله نبايد موجب وسواس شود; بلكه همين اندازه كه مطابق معمول حركت كند كافى است، هر چند صورت خود را به راست و چپ برگرداند، يا مثلا براى ملاحظه همراهان گاهى به عقب سر نگاه كند.

سؤال 599ـ شخصى به هنگام سعى، جهت كنترل همراهان خود گاهى به عقب بر مى گشته، و مجدّداً همان مسافت را طى مى كرده است. آيا سعى او اشكال دارد؟

جواب: اشكال ندارد و اعاده لازم نيست; ولى بهتر است اين كار را نكند.

[ 210 ]

سؤال 600ـ شخصى به هنگام سعى، گاهى عقب عقب به طرف مروه يا صفا حركت كرده است. تكليفش چيست؟

جواب:مى تواند برگردد وجبران نمايد،وسعى اواشكال ندارد.

سؤال 601ـ كودكى، كه محرم به احرام عمره مفرده بوده، گاه به هنگام سعى مى دويده، و گاه به عقب بر مى گشته، و با همين وضعيّت اعمال عمره را به پايان برده، ولى قصد سعى را داشته است. اكنون چه وظيفه اى دارد؟

جواب: اشكالى ندارد.

مسأله 602ـ براى صحّت سعى احتياط واجب آن است كه لباس انسان غصبى نباشد، و ستر عورت در مردان و حجاب براى زنان لازم است.

مسأله 603ـ واجب است سعى را پس از انجام نماز طواف بجا آورد.

[ 211 ]

مسأله 604ـ لازم نيست سعى را بلافاصله بعد از طواف و نماز آن بجا آورد; بلكه اگر خسته شود، يا هوا گرم باشد، مى تواند آن را تا ساعتها به تأخير اندازد. حتّى بدون خستگى و گرما نيز تأخير جايز است; ولى تأخير آن تا فردا بدون ضرورت جايز نيست، و اگر تأخير انداخت، گناه كرده، ولى سعى او باطل نخواهد شد.

مسأله 605ـ اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله سعى را بر طواف مقدّم دارد، احتياط واجب آن است بعد از انجام طواف و نماز طواف سعى را دوباره بجا آورد.

سؤال 606ـ يكى از دوستانم طواف و نماز طواف را انجام داد، و سعى را به روز بعد، يا روزهاى آينده، محوّل كرد. آيا اين تأخير ضرر دارد، و بايد طواف و نماز آن را دوباره بجا آورد؟

جواب: اعاده لازم نيست، ولى كار خلافى كرده; زيرا نبايد سعى را اختياراً به روز بعد موكول كند.

[ 212 ]

مسأله 607ـ سعى از اركان است، اگر كسى عمداً آن را ترك كند، اعمال مترتبه باطل است و بر احرام باقى است تا آن را بجا آورد.

مسأله 608ـ اگر ترك سعى از روى جهل و نادانى نسبت به مسأله بوده، احتياط واجب آن است كه همان حكم عمد را ـ كه در مسأله قبل گفته شد ـ اجرا كند; امّا اگر از روى سهو و فراموشى ترك كند، بايد هر وقت يادش آمد برگردد و آن را به جا آورد; و اگر برگشتن براى او مشقّت دارد، نايب مى گيرد تا براى او به جا آورد; و در اين مدّت چيزى بر او حرام نيست.

سؤال 609ـ شخصى در دور پنجم سعى عمره مفرده بيمار شده، و نتوانسته اعمال عمره را به پايان برساند. بيمارى اش شدّت يافته، و به ايران منتقل مى شود، و پس از بهبودى نتوانسته به مكّه بازگردد، وظيفه او چيست؟

جواب:در صورتى كه خودش نتواند به مكّه بازگردد، شخصى را نايب مى كند كه سعى ناتمام او را تمام نموده،

[ 213 ]

و سپس آن را اعاده نمايد، و بعد از آن به منوب عنه اطّلاع دهد تا تقصير كند، و نايب پس از تقصير منوب عنه طواف نساء و نماز آن را انجام مى دهد.

مسأله 610ـ هرگاه مشغول سعى صفا و مروه است و مقدارى از آن را انجام داده ـ خواه كم باشد يا زياد ـ و وقت نماز فرا رسد، سعى را قطع مى كند، و نماز را بجا آورده، سپس باقيمانده سعى را انجام مى دهد.

مسأله 611ـ هرگاه حاجت ضرورى براى او، يا يكى از برادران و خواهران دينى پيدا شود، مى تواند سعى را قطع كرده و به دنبال آن برود، و پس از بازگشت از همان جا كه رها كرده ادامه مى دهد، و سعى او صحيح است. همچنين كسى كه خسته شده مى تواند براى استراحت در وسط سعى بنشيند، و بعد برخيزد و ادامه دهد; خواه در صفا باشد، يا در مروه، يا در ميان آن دو، ولى بهتر است كه بدون خستگى ننشيند، و استراحت نكند.

مسأله 612ـ هرگاه مشغول سعى باشد و يادش بيايد كه نماز

[ 214 ]

طواف را بجا نياورده، بر مى گردد و نماز طواف را نزد مقام ابراهيم مى خواند، سپس سعى را از همان جا كه رها كرده ادامه مى دهد.

مسأله 613ـ احتياط آن است كه در غير مواردى كه در بالا گفته شد موالات را در سعى مراعات كند; يعنى هفت دور را بدون فاصله زيادى پشت سر هم بجا آورد.

سؤال 614ـ شخصى به هنگام سعى براى خوردن آب از مسير منحرف شده، و پس از نوشيدن آب به سعى خود ادامه داده است. چه حكمى دارد؟

جواب: سعى او صحيح است، مشروط بر اين كه از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد.

سؤال 615ـ آيا موالات در تمام اشواط سعى معتبر است، يا اختصاص به قسمتى از آن دارد؟

جواب: احتياط آن است كه در غير موارد استثنا شده، موالات عرفيّه رعايت گردد.

سؤال 616ـ آيا موالات در سعى مانند طواف است؟

جواب: استراحت و نشستن در وسط سعى براى كسى كه خسته شده، جايز است، ولى احتياط واجب آن است

[ 215 ]

كه زياد فاصله نشود.

مسأله 617ـ هرگاه بعد از اتمام سعى و انجام تقصير شك كند آيا هفت دور را صحيح بجا آورده، يا نه؟ يا ساير شرايط موجود بوده، يا نه؟ اعتنا نمى كند، ولى اگر قبل از تقصير شك كند كه ناقص بجا آورده يا كامل، بايد سعى را از اوّل اعاده كند; امّا اگر مى داند هفت دورِ كامل را بجا آورده و شك در بيشتر دارد، سعى او صحيح است و اعتنا نمى كند.

مسأله 618ـ اگر بعد از اتمام سعى، يا اتمام هر دورى، شك كند كه آن را درست بجا آورده، يا نه؟ اعتنا نمى كند، و سعيش صحيح است. همچنين اگر در بين رفت و آمد، در صحيح بجا آوردن جزء پيش شك كند اعتنا ننمايد.

مسأله 619ـ هرگاه در مروه شك كند هفت دور سعى نموده، يا زيادتر (مثل اين كه شك بين هفت شوط و نُه شوط نمايد) اعتنا نمى كند، و اگر قبل از رسيدن به مروه شك كند كه اين دور هفتم است يا كمتر، سعى او باطل است. همچنين در هر شكّى كه كمتر

[ 216 ]

از هفت دور باشد، مثل شكّ بين يك و سه، يا دو و چهار و مانند آن، سعى باطل است.

مسأله 620ـ اگر طواف را (مثلا روز شنبه) بجا آورد، و روز بعد شك كند كه سعى كرده يا نه، احتياط انجام سعى است، مگر آن كه پس از تقصير شك نمايد، كه در اين صورت لازم نيست سعى كند.

سؤال 621ـ اينجانب پس از تمام شدن شوط ششم در سعى، گمان كردم هفت دور بجا آورده، و تقصير نمودم، ولى دوستانم فوراً تذكّر دادند كه بايد يك دور ديگر بجا آورم. آن دور را بجا آورده، و بار ديگر تقصير نمودم. آيا سعى من صحيح است؟ اگر صحيح نبوده، كفّاره اى دارد؟

جواب: عمل شما صحيح بوده، و كفّاره اى ندارد.

سؤال 622ـ اگر كسى قبل از رسيدن به مروه شك كند دور هفتم است، يا دور نهم، چه وظيفه اى دارد؟

جواب: سعى او باطل است، و بايد از نو شروع كند.

سؤال 623ـ يكى از مقلّدين حضرت عالى در عدد دورهاى سعى شك مى كند، و با حال ترديد به سعى خود ادامه داده، در عين حال فكر مى كند تا عدد صحيح را به دست آورد. پس از طىّ حدود

[ 217 ]

صد متر، يا يك دور، يقين به عدد صحيح پيدا نموده، بقيّه سعى را انجام مى دهد. آيا سعى او صحيح است؟

جواب: آرى سعى او صحيح است; مشروط بر اين كه در حال شكّ و ترديد به اميد روشن شدن واقع مسأله سعى را ادامه دهد.

مسأله 624ـ هيچ يك از محرّمات احرام، يعنى آن چه به واسطه احرام بر محرم حرام شده بود، با انجام سعى حلال نمى شود، بلكه بايد تقصير كند.

مسأله 625ـ هرگاه قبل از تقصير گمان كند سعى خود را كامل كرده، بايد به اين گمان قناعت نكند، و تحقيق نمايد، و اگر فكرش به جايى نرسيد، مقدارى را كه اطمينان به انجامش ندارد، به جا آورد، و اگر بدون تحقيق تنها به گمان اين كه سعى خود را كامل كرده، تقصير كند (موى سر را كوتاه كند) و پس از آن با همسر خود نزديكى نمايد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر تكميل سعى خود، يك گاو قربانى كند (قربانى را اگر بتواند در مكّه، و اگر نتواند

[ 218 ]

در شهر خود ذبح مى كند).

مسأله 626ـ اگر قسمتى از سعى را در عمره مفرده فراموش كند، سپس به گمان اين كه اعمال عمره تمام شده از احرام خارج شود و با همسرش نزديكى كند، احتياط واجب آن است كه برگردد و سعى را تمام كند و يك گاو به عنوان كفّاره قربانى نمايد.

مسأله 627ـ بهتر است در حال سعى وضو داشته باشد، ولى واجب نيست. حتّى زنان حائض مى توانند سعى بين صفا و مروه را انجام دهند.

سؤال 628ـ اينجانب به تصوّر اين كه سعى هم نياز به وضو دارد، بعد از يك شوط و نيم، سعى را قطع كرده، و پس از وضو هفت شوط ديگر بجا آوردم. آيا سعى من اشكال دارد؟

جواب: اشكالى ندارد.

سؤال 629ـ آيا خانم هايى كه به علّت عادت ماهانه براى طواف نايب مى گيرند، در سعى هم مى توانند نايب بگيرند؟

جواب: محلّ سعى مسجد نيست، و رفتن زن حائض در آنجا اشكالى ندارد. بنابراين، بايد خودشان سعى را بعد از

[ 219 ]

طواف و نمازِ طوافِ نائب، بجا آورند.

سؤال 630ـ بر اثر ازدحام زياد حجّاج، گاه انسان ناچار است براى رفتن به محلّ سعى از مسجد الحرام عبور كند، و از اين راه خودش را به صفا برساند، و از آنجا سعى را در مسير معمولى شروع كند. در اين صورت تكليف زن حائض يا نفساءچيست؟

جواب: در صورتى كه ممكن باشد از راه ديگرى برود، بايد خودش سعى را بجا آورد، و اگر ممكن نيست نايب مى گيرد; ولى چنانچه مرتكب خلاف شود، و خودش از مسجد الحرام عبور كند، بايد سعى را بجا آورد و سعيش صحيح است; هر چند گناه كرده است.

مسأله 631ـ مستحبّ است بعد از تمام كردن طواف و نماز آن ـ اگر ازدحام مانع نشود ـ دست بر «حجر الاسود» بگذارد، يا آن را ببوسد، سپس به سراغ آب زمزم برود، مقدارى از آن بنوشد، و كمى بر سر و بدن خود بريزد، و پس از آن شروع به سعى نمايد، ولى اگر بوسيدن، يا دست گذاردن بر حجر الاسود، بر اثر ازدحام موجب آزار ديگران يا خودش گردد، بهتر است از آن صرف نظر كند.

[ 220 ]