عروة بن زبير (پسر زبير بن عوام و يكى از فقهاى تابعين است كه درسال 92 فوت كرده است ) ميگويد: در مسجد رسول اكرم با جمعى نشسته و ازاحوال اهل بدر و بيعت رضوان مذاكره مى كرديم .
ابوالدرداء گفت : آگاه باشيد كه خبر بدهم شما را از كسى كه از جهتمال و ثروت دنيا از همه كمتر و از لحاظ تقوى وعمل و مجاهده از همه برتر و بالاتر است .
گفتند: او كيست ؟
گفت : على بن ابيطالب است .
عروه مى گويد: سوگند به خداوند كه افراد حاضر همه روترش ‍ كرده و از سخنابوالدرداء رو برگردانيدند.
سپس مردى از انصار كه اسمش عويمر بود گفت : تو سخنى گفتى كه كسى از حاضرينبا تو موافقت ندارد.
ابوالدرداء گفت : من از روى آنچه مشاهده كرده ام حرف ميزنم شماها نيز اگر سخنى داريدكه متكى بحس و برهان است بگوئيد!
سپس گفت : من با چشم خود مشاهده كردم كه على بن ابيطالب عليه السلام در نخلستانبنى نجار تنها و از غلامان و اطرافيان خود كنار شده ، و در پشت نخلها خود را مستور ومختفى مى كرد، و بعد كه او را جستجو كردم از نظر من غايب شده بود.
و من پيش خود انديشه كردم كه : آن حضرت از نخلستان خارج شده و به سوىمنزل خود رفته است .
در اين هنگام صداى حزين و نغمه اندوه انگيزى را شنيدم كه مى گفت : الهى كم من موبقهحلمت عن مقابلتها بنقمتك ، و كم من جريره تكرمت عن كشفها بكرمك ، الهى انطال فى عصيانك عمرى و عظم فى الصحف ذنبى فما انامومل غير غفر انك و لا انا براج غير رضوانك پروردگارا چه بسا كه از كارهاى هلاكت آورمن بحلم خود در گذشته و عقوبت نكردى ، و چقدر از گناهان مرا كه بكرم و لطف خودپروده روى آنها پوشيده و در ميان مردم كشف نكردى ، پروردگارا اگر عمر من در معصيت ومخالفت تو تلف شده است و اگر خطاها و لغزشهاى بزرگ صحيفهاعمال مرا پر كرده است : پس بجز مغفرت و لطف و خوشنودى تو اميدم ندارم .
اين صدا باندازه اى جالب و مؤ ثر بود كه مرامشغول كرد، و بى اختيار در خط سير آن حركت كرده و رفته رفته بصاحب صدا نزديكترمى شدم ، و يكمرتبه متوجه شدم كه : على ابيطالب عليه السلام است .
من خود را در پشت درختها پنهان كردم كه از شنيدن اين جملات دلنشين و راز و نيازهاىدلنواز محروم نمانده ، و ضمنا از دعا و مناجات آن حضرت مانع نشوم .
شب تاريك بود، و سكوت فضاى آن محيط را فرا گرفته بود.
على بن ابيطالب عليه السلام در خلوت آن شب با خداى خود راز و نياز مى كرد، چند ركعتنماز خواند، و باز شروع بدعا و گريه و زارى و مناجات كرد، و از جمله مناجاتهاى او اينبود كه الهى انى افكر فى عفوك فتهون على خطيئتى ثم اذكر العظيم من اخذك فتعظمعلى بليتى پروردگارا چون در وسعت عفو و بخشش تو فكر مى كنم خطاهاى من در نظرمكوچك و خوار مى شود، و هرگاه كه شدت اخذ و عقاب تو را بياد مى آورم گرفتارى وبلاء من بزرگ مى شود.
سپس گفت : آه ان انا قراءت فى الصحف سيئة انا ناسيها و انت محصيهافتقول خذوه ! فياله من ماءخود لاتنجيه عشيرته و قبيلته آه من نار تنضج الاكباد و الكلى ،آن من نار نزاعة للشوى ، من غمرة من لهباة لظى آه و فرياد از آنكه اگر در نامهاعمال خود عمل قبيحى را ببينم كه من آن رافراموش كرده بودم ولى در پيشگاه علم تومحفوط و در نامه من ثبت شده است و در آنروز خطاب عتاب آميز از جناب تو برسد كه او رابگيريد! در آنروز كيست كه بداد و فرياد اين آدم برسد آدم گرفتاريكه خويشاوندان اونتوانند او را نجات بدهند و طايفه و قوم او سودى باو نتوانند برسانند، آه و فرياد ازآتشى كه دل و جگر آدمى را كباب كند، آه از آتشى كه اعضاء و جوارح آدميرا جدا كند، آه ازشدتى كه از شعلهاى آتش جهنم بر ميخيزد.
و بعد شروع كرد به گريه كردن و مشغول گريه بود، تا آنكه هيچگونه صدا وحركتى از او احساس نشد، و من تصور كردم كه در اثر بيدارى شب خواب او را گرفت .
نزديك طلوع فجر شد، و خواستم كه او را براى نماز صبح بيدار كنم ، نزد او آمده و او رامانند چوب خشگ افتاده اى يافتم ، چون او را با دستم حركت دادم حركت نمى كرد، و خواستماو را گرفته و بلند كنم ممكن نشد، پس گفتم انا لله و انا اليه راجعون سوگند بهخداوند كه على بن ابيطالب عليه السلام از دنيا رفته است .
بسرعت رو به منزل آن حضرت نهاده ، و حالت او را خبر دادم .
حضرت زهرا، دختر رسول اكرم در منزل بود، از جريان امر و از مقدمات حالت آن حضرتاستفسار كرد، و من تفصيل و جريان امر او را از ابتدانقل كردم ، فرمود: سوگند به خداوند كه اين حالت غشوه اى است كه او را از خوف و خشيتپروردگار عارض گردد.
بعد نزد او برگشتيم و آب بسيماى مباركش زديم ، تا اينكهبحال آمده و چشمهاى خود را باز كرد، و من شدت گريه ميكردم .
آن حضرت بصورت من نگريسته و فرمود: اى اباالدرداء براى چه گريه ميكنى ؟
عرض كردم : از آنچه مشاهده ميكنم كه بخودت وارد آوردى .
فرمود: اى ابادرداء چگونه ميشود حال تو آنموقعيكه مرا بخوانند براى حساب كه در آنهنگام گناه كاران عقاب و سزاى اعمال خود را در پيشروى خود مشاهده خواهند كرد، و مراملائكه كه ماءمور بسختگيرى و تندى هستند احاطه نمايند، و موكلين و پاسبانان جهنممنتظر فرمان و دستور شوند و من در پيشگاه عظمت وجلال خداوند قهار حاضر باشم ، و رفقا و دوستانم مرا تسليم امر الهى كنند، واهل دنيا و مردمان ديگر به حال من ترحم نمايند.
البته در آن حال بيشتر به حال من ترحم خواهى كرد، زيرا مرا درمقابل كسى خواهى ديد كه كوچكترين پنهانى از او پنهان نيست .⁽¹⁰⁷⁾
نتيجه :
خوف در اثر احساس عقاب و عذاب حاصل شود، و خشيت در اثر حس عظمت وجلال ، و تا اين احساس و معرفت حاصل نشود: خوف و خشيت مفهومى نخواهد داشت .
حس جزاء و اطلاع بر عظمت و جلال هرچه مفصلتر و قويتر و بيشتر باشد: خوف و خشيتمحكمتر و شديدتر خواهد شد.
خداوند متعال مى فرمايد: (انما يخشى الله من عباده العلماء) جز اين نيست كه ازپروردگار جهان تنها افراد عالم خشيت دارند.
و معلوم است كه : منظور از علماء آن افرادى هستند كه در اثراعمال صالح و شدت و قوت ايمان ، نورانيت قلب و بصيرت و معرفت به پروردگارمتعال پيدا كرده ، و جلال و عظمت نور كبريائى او اطراف قلب آنانرا فرا گرفته است .
و به عبارت واضحتر: مقصود از علم در اين مورد علم بالله است ، نه علم به مخلوقات وموجودات (مثل علوم طبيعى از فيزيك و شيمى و حيوان شناسى و تشريح بدن انسان و طب وجغرافيا و تاريخ و لغت و ادبيات و رياضيات )، و آن علمى كه آدمى را بشرف وكمال آدميت ميرساند همين علم است .
آرى علوم ديگر براى تحصيل معاش و تاءمين زندگانى فردى و اجتماعى دنيوى و تنظيمامور مادى و كشف قوانين طبيعت و ضبط امور وقايع طبيعى است ، و تنها علم الهى است ، كهموجب ترقى روحى و انبساط قلب و نورانيت و روشنائىدل و خوشبختى و سعادت حقيقى و اطمينان و سكون خاطر ميباشد.
و فضيلت و شرف اين علم نسبت بعلوم ديگر بهمان نسبت مقام الوهيت است درمقابل مخلوقات و مراتب مختلفه موجودات ، و بهترين تعبير در اين مورد آنست كه بگوئيم :نسبت وجود است بعدم و نسبت حق است بباطل و نسبت نور است بظلمت و نسبت جهان صفا وروحانيت و انبساط است بعالم كدورت و ماديت و تزاحم .
كلا لو تعلمون علم اليقين لترون الجحيم اگر بحقيقت علمنائل گردند از محيط تيره و مقام ظلمانى طبيعت كه دوزخ اين جهان است آگاه و مطلعشوند.