اصحاب امام سجاد - عليه السلام -
شيخ طوسى متولد 460 هجرى اصحاب امام سجاد - عليه السلام - را اين گونهياد كرده است :
1- ابراهيم بن عبدالله
2-ابراهيم بن محمد بن حنيفه
3- ابراهيم بن ابى حفصه
4- ابراهيم بن بشير الانصارى
5- اسماعيل بن عبدالرحمن
6- اسماعيل بن امية
7- اسحاق بن عبدالله بن الحرث
8- اسحاق بن يسار المدنى
9- ابان بن ابى عياش فيروز
10- ابان بن تغلب
11- ايوب بن عايذ الطائى
12- اسحاق بن عبدالله
13- افلح بن حميد
14- اسماعيل بن رافع
15- ايوب بن الحسن
16- ابراهيم بن يزيد النخعى
17- اسماعيل بن عبدالله بن جعفر
18- اسماعيل ين عبدالخالق
19- احمد بن حمويه
20- بشر ين غالب اسدى
21- بكربن اوس ابوالمنهال
22- بكيربن عبدالله
23- برد الاسكاف
24- ثابت بن عبدالله بن زبير
25- ثابت ين هرمز الفارسى
26- ثابت ين ابى صفية ابو حمزة الثمالى
27- ثابت بن اسلم البنانى
28- ثوير بن ابى فاختة
29- ثويربن يزيد
30- جابربن عبدالله انصارى
31- جعفربن على بن الحسين الصادق - عليه السلام - ⁽³⁸⁶⁾
32- جعفر بن ابراهيم الجعفرى
33- جعفر بن اياس
34- جهم الهلالى الكوفى
35- جعيد همدانى
36- جابربن محمد بن ابى بكر
37- حسن بن على بن ابى رافع
38- حسن بن الرواح البصرى
39- حسن بن محمد بن حنفيه
40- حسين بن عبدالله بن ضمرة
41- حسين بن على بن الحسين فرزند امام سجاد - عليه السلام -
42- حكم بن عتيبه
43- حبيب بن ابى ثابت
44- حميد بن مسلم كوفى
45- حرين كعب ازدى كوفى
46- حطان بن خفاف
47- حصين بن عمر و الهمدانى
48- حكيم ين جبير بن مطعم
49- حفص بن عمر انصارى
50- حميد بن نافع همدانى
51- حبيب بن حسان
52- حارث بن فضيل مدنى
53- حكيم بن حكيم بن عباد
54- حذيم بن سفيان اسدى
55- حسن بن عماره
56- حكيم بن صهيب الصيرفى
57- حارث بن جارود تيمى
58- حسان عامرى
59- حذيم بن شريك اسدى
60- حبيب سحبستانى
61- خشرم بن يسار بن مدنى
62- داوود صرمى
63-رزين
64-ربيعة (استاد ابوحنيفه )
65-رزين بن عبيد
66-رشيد هجرى
67-ربيعة بن ابى عبد الرحمان
68-رباح بن عبيده همدانى
69-ربيعه بن عثمان تيمى
70-زيد بن على بن الحسين - عليه السلام - (فرزند امام سجاد - عليه السلام -)
71-زيدبن الحسن بن على بن ابى طالب - عليه السلام -
72-زيادبن سوقة الجريرى
73-زيد العمى البصرى
74- زيد بن اسلم عدوى
75- سعيد بن مسيب
76- سعيد بن جبير
77- سعيد بن عثمان
78- سديربن حكيم بن صهيب
79- سرى بن عبدالله
80- سليم ين قيس الهلالى الكوفى
81- سالم بن ابى الجعد
82- سالم (مولى عمروبن عبدالله )
83- سلمة بن كهيل
84- سعد بن سعيد بن قيس
85- سلمة بن دينار
86- سلمة بن ثبيط
87- سماك بن حرب
88- سليمان بن ابى مغيره
89- سالم بن ابى حفصة
90- سعيد بن مرزبان
91- سعيد بن طريف حنظلى
92- سعدبن ابى سعيد مقبرى
93- سعيد بن حرث مدنى
94- سعيد بن مرجانه مدنى
95- سليمان (ابو عبدالله بن سليمان العبسى )
96- سلام بن المستنير الجعفى
97- سعيد (ابوخالد الصيقل )
98- سعيد بن حكيم
99- شيبة بن نعامة الضبى
100- شر حبيل بن سعد
101- صالح ين كيسان
102- صالح بن ابى حسان
103- صالح بن خوات
104- صالح بن خوات
105- صفوان بن سليم زهرى
106- صهيب ابوحكيم الصيرفى
107- ضحاك بن مزاحم
108- ضحاك بن مزاحم عبدالله المشرقى
109- طلحه بن نضر مدنى
110- طارق بن عبدالله الرحمان
111- طاووس بن كيسان
112- طلحة بن عمور المدنى
113- ظالم بن عمرو (ابوالاسود دئلى )
114- عبدالله بن على الحسين (فرزند امام سجاد - عليه السلام -)
115- عبدالله بن عقيل بن ابى طالب
116- عبدالله بن سليمان العبسى
117- عبدالله بن دينار
118- عبدالله المستورد المدنى
119- عبدالله بن ابى ملكية المخزومى
120- عبدالله بن عطا الهاشمى 31113
121- عبدالله بن ذكوان (ابوالزناد)
122- عبدالله بن ابى بكر بن عمرو
123- عبدالله بن عبيدة الزهرى
124- عبدالله بن زبيد هاشمى
125 عبدالله بن عبد الرحمن مدنى
126- عبدالله بن عبدالرحمان مدنى
127- عبدالله بن شرمة
128 عبدالله بن جعفر
129- عبد الله بن سعيد بن ابى شرمة
130- عبدالله بن على بن ابى رافع
131- عبدالله بن محمد بن عمربن على - عليه السلام -
132 عبيد الله بن ابى الوشيم
133- عبيد الله بن مسلم العمرى
134- عبيد الله بن عبدالرحمان
135- عبدالله بن ابى الجعد
136 عامربن واثلة الكنانى (اباالطفيل )
137- عامربن المسمط (ابايحيى )
138- عبيد الله بن المغيره
139- على بن ثابت
140- عيسى بن على
141-عايذ الاحمسى
142-عمران بن ميثم التمار
143 عبدالله بن محمد الجعفى
144- عبدالملك بن عطا بن ابى الرباح
145- عقبة بن بشير
146- عبد الرحمان القصير
147- عبدالمؤمن (بن قاسم بن قيس ... )
148- عمارة الانصارى
149- عبدالله بن البرقى
150- عبدالغفار بن القاسم
151- فرات بن احنف العبدى
152- فليح بن بكير الشيبانى
153- فرزدق شاعر ابافراس
154- القاسم بن عوف الشيبانى
155- القاسم بن عبدالرحمان
156- القاسم بن محمد بن ابى بكر
157- كيسان بن كليب
158- كنكر ابوخالد كابلى
159- محمد بن جبير بن معطم
160-محمد بن على بن الحسين - عليه السلام - امام باقر
161- منهال بن عمرو اسدى
162- مسلم بن على البطين
163- محمد بن شهاب الزهرى
164- محمد بن عمربن على - عليه السلام -
165- مالك بن عطية
166- محمد بن قيس الانصارى
167- منذر الثورى
168- ميمون القداح
169- ميمون البان
170- معروف بن خربوذ
171- يحيى بن ام الطويل المطعمى
172- ام الرا گفته شده است و همان جبابه والبيه مى باشد ⁽³⁸⁷⁾
شيخ مفيد ره ⁽³⁸⁸⁾ در كتاب اختصاص تنها نام پنج تن از تن از اصحاب امام سجاد -عليه السلام - را به اين شرح ياد كرده است : ابو خالد الكابلى ، يحيى بن امالطويل ، معطم (محمد بن جبيربن مطعم ) سعيد بن المسيب المخزومى ، حكيم بن جبير.⁽³⁸⁹⁾
علت اين كه شيخ مفيد تنها به ذكر پنج تن از شاگردان امام سجاد - عليه السلام - اكتفاكرده است ، چه بسا روايتى باشد كه فضل بن شاداننقل كرده است . او مى گويد:
در نخستين مراحل امامت امام على بن الحسين - عليه السلام - اولين اصحاب آن حضرت تنهاپنج نفر بودند: سعيد بن جبير، سعيد بن المسيب ، محمد بن جبيربن مطعم ، يحيى بن امطويل ، ابو خالد الكابلى كه نام او وردان و لقبش كنكر بوده است . ⁽³⁹⁰⁾
فرقى كه عبارت مفيد با عبارت روايت فضلبن شاذان مشهود مى باشد اين است كه در عبارت مفيد به جاى سعيد بن جبير نام حكيم بنجبير آمده است و البته هر دو از اصحاب امام سجاد - عليه السلام - بوده اند.
ابن آشوب در كتاب مناقب ضمن اين كه نام گروهى از اصحاب امام سجاد - عليه السلام -را بر شمرده است مى گويد: آن دسته از كسانى كه از شاگردان امام سجاد - عليهالسلام - بوده و قبلا محضر رسول خدا - صلى الله عليه وآله - را درك كرده و از اصحابپيامبر - صلى الله عليه وآله - به شمار مى آيند عبارتند از: جابربن عبدالله ، عامربنواثلة كنانى ، سعيد بن مسيب (ابن ) حزن و سعيد بن جهان الكنانى . ⁽³⁹¹⁾
ممتازترين اصحاب امام سجاد - عليه السلام -
از روايتى استفاده مى شود كه امام صادق - عليه السلام - سه نفر از اصحاب امام سجاد -عليه السلام - را مبرزترين و آشناترين چهره در ميان اصحاب آن حضرت دانسته است .
173- ابو خالد الكابلى
174- يحيى بن ام الطويل
175- جبيربن مطعم ⁽³⁹²⁾
از اين روايت چنين استشمام مى شود كه پس از شهادت حسين - عليه السلام - امر امامت علىبن الحسين بر بسيارى از شيعيان مخفى بوده ، و بحران فكرى بر ايشان مستولى گشتهاست به گونه اى كه در مرحله نخست سه نفر پيشگام طريق معرفت امام بوده اند وبتدريج ، ديگران به آنان پيوسته اند.
در روايتى ديگر از امام موسى بن جعفر - عليه السلام - چنيننقل شده است :
هنگامى كه قيامت بر پا شود، منادى يكايك اصحاب ائمه را فرا مى خواند... تا آنجاكه ندا مى دهد: كجايند ياران و اصحاب على بن الحسين - عليه السلام -! پس در پاسخ اوجبيرين معطم ، يحيى بن ام الطويل ، ابو خالد كابلى و سعيد بن مسيب مى ايستند. ⁽³⁹³⁾
روايت فضلبن شاذان كه در چند سطر قبل آن را ياد آور شديم نيز پيشگام ترين چهره ها را در مياناصحاب امام ، پنج نفر دانسته است .
ويژگيهايى از زندگى اصحاب امام سجاد - عليه السلام -
يحيى بن ام الطويل
يحيى ام الطويل از جمله شخصيتهايى است كه در تمام رواياتى كه نام اصحاب ممتاز امامسجاد را در بردارد از او ياد شده است و رواياتى كه درباره شخصيت عملى و سياسى اونقل گرديده به چهره معنوى و شيعى وى تبلورى ويژه بخشيده است .
از برخى منابع چنين استفاده مى شود كه وى فرزند دايه امام سجاد - عليه السلام - بودهاست . ⁽³⁹⁴⁾ اين ارتباط نزديك مى تواند از عواملى به شمار آيد كه انديشه و روحيحيى را با محبت و ولايت و معرفت امام پروريده است .
يمان بن عبيدالله مى گويد:
يحيى ام طويل را در ميدان بزرگ كوفه كردم كه ستبر ايستاده بود و فرياد مى زد: اىدوستان خدا! ما بيزاريم از آنچه شما بدان گوش مى دهيد و در كنار گوش شما نجوا مىكنند! هر كس به على - عليه السلام - دشنام دهد، لعنت خدا بر او باد.
ما از خاندان مروان بيزار و متنفريم ...
يحيى با صدايى آهسته تر ادامه داد: - هر كس دوستان خدا را دشنام مى دهد با او ننشيند وهر كس در راه روش ما ترديد دارد به او رو نيندازيد و از وى مدد نجوييد و بدانيد كه اگريكى از برادران شما مورد بى توجهى شما قرار گيرد تا ناگزير شود اظهار نياز وفقر كند، به او خيانت كرده ايد... ⁽³⁹⁵⁾
از متن روايت دانسته مى شود كه يحيى در شرايطى فرياد به حمايت از على - عليهالسلام - بلند كرده است كه مروانيان بر پيكر اسلام و جامعه اسلامى مى تاخته و دشنامبه خاندان رسالت را رواج مى داده اند.
اين چنين بوده است كه امام باقر - عليه السلام - درباره شخصيت شجاع و ممتاز وىفرموده است :
يحيى بن ام طويل شخصيتى هماره جوانمرد و بى باك بود. ⁽³⁹⁶⁾
ارتباط نزديك او با على بن الحسين - عليه السلام - و حمايت علنى وى از على بن ابىطالب - عليه السلام - و توهين آشكارش به سياستمداران اموى و همگامان آنان ، سبب شدتا در شهر واسط به دست حجاج بن يوسف به شهادت رسد. ⁽³⁹⁷⁾
حجاج پس از دستگيرى يحيى و تسلط بر وى ، نخست از او خواست تا على - عليه السلام -را لعن كند ولى او كه هرگز تن به چنين كارى نمى داد مورد خشن حجاج قرار گرفت وبه دستور وى دستور وى دستها و پاهايش ، قطع و به شهادت رسيد.
در تاريخ شهادت وى ، زمان دقيقى ياد نشده است ولى از قرينه هايى مى توان گفت كهشهادت يحيى بن ام طويل در ميان سالهاى 84 تا 85 بوده است ، زيرا با توجه به اينشهادت وى در شهر واسط بوده و شهر واسط درسال 84 هجرى ساخته شده ⁽³⁹⁸⁾ و از سوى ديگر مرگ حجاج درسال 95 رخ داده است ، ⁽³⁹⁹⁾ به دست مى آيد كه به هرحال يحيى بن ام طويل در سالهاى ميان 95-84 هجرى به دست حجاج شهيد گشته است .
سعيد بن جبير
يعبد بن جبير از جمله عاملان شيعى است به جرم پيروى از مكتب معرفتىاهل بيت و بيزارى از خلفاى جور به دست حجاج به شهادت رسيد. ⁽⁴⁰⁰⁾
در روايتى از امام صادق - عليه السلام - شخصيت و سرگذشت سعى بن جبير چنين ياد شدهاست :
سعيد بن جبير از پيروان دير پاى على بن الحسين - عليه السلام - و مورد تمجيد آنحضرت بود. شهادت او به دست حجاج ، سببى جز پايبندى او به ولايت و امامت على بنالحسين - عليه السلام - نداشت . او در طريق حق ره مى پيمودند. چنيننقل شده است كه وقتى حجاج با سعيد بن جبير روبرو شد، براى اهانت به شخصيت سعيدنام او را با تعبيرى زشت ياد كرد و گفت : آيا تو همان شقى بن كسير بدبختفرزند انسان در هم شكسته هستى ؟
سعيد كه نا واقعتش در بردارنده معناى سعادت و نيكبختى وكامرواى بود به حجاج گفت :مادرم كه مرا زاده بهتر مرا مى شناخته كه نام نيكبخت سعيد را بر من نهاده است .حجاج گفت : نظرت ابوبكر و عمر چيست ؟آيا بهشتيند يا جهنمى ؟
سعيد كه مى توانست حجاج با اين پرسش مى خواهد بهانه اى براى كشتن او پيدا كند،سعى كرد تا چنين بهانه اى به دست او ندهد، از اين رو پاسخ داد: اگر وارد بهشت شده ومردانش را يكايك وارسى كرده بودم و اگر وارد جهنم گشته و ساكنانش را شناسايى كردهبودم ، مى توانستم پاسخ تو را بدهم !
حجاج : پس بگو سخنت درباره خلفا چيست ؟
سعيد: من وكيل ايشان و ماءمور بررسى كارهاى آنان نبوده ام !
حجاج مى خواهم بدانم كدام يك از آنان در نظر تو محبوبترند
سعيد: آگاهى به اين مطلب در اختيار خداست ، زيرا او به نهان و آشكار خلق آگاهى دارد!
حجاج : ظاهرا بنا ندارى مرا تصديق كنى و پاسخم را به درستى بدهى ؟!
حجاج : ظاهرا بناندارى مرا تصديق كنى و پاسخم را به درستى بدهى !
سعيد: نه آنچه من درصدد آنم ، اين است كه فعلا در مقام ضديت با تو پاسخ ندهم ؟!⁽⁴⁰¹⁾ ابن حرير طبرى ، علت كشته شدن سعيد بن جبير را چيز ديگرى مى داند و مىنويسد:
وى همراه ياران عبدالرحمان بن اشعث برضد حجاج قيام كرده بود و به اين جرم كشتهشد ⁽⁴⁰²⁾
اين نكته تاريخى منافاتى با بيان امام صادق (ع ) ندارم زيرا به هرحال كسانى چون سعيد بن حبير، با عداوت عميقى كه نسبت به دستگاه اموى و فردى چونسعيد بن حبير، با عداوت عميقى كه نسبت به دستگاه اموى و فردى چون براىاضمحلال حجاج و خلافت امويان استفاده كنند.
مسعودى در ماجراى شهادت سعيد بن جبير مطالبى را ثبت كرده است كه به روايت امامصادق - عليه السلام - نزديكتر است . او مى نويسد:
... حجاج به سعيد بن جبير گفت : درباره خلفا چه مى گويى ؟
سعيد گفت : مرا به كار آنها نگماشته اند .
حجاج : مى خواهى تو را چگونه بكشم ؟
سعيد: هر طور خودت مى خواهى بكش ، زيرا هر شكلى را انتخاب كنى ، من در آخرت همانگونه از تو انتقام خواهم گرفت .
حجاج دستور داد تا سعيد را بيرون برند و بكشند وقتى كه سعيد را بيرون ميبردند خندهاى كرد! حجاج از سعيد درباره خنده اش توضيح خواست .
سعيد گفت : به جراءت احمقانه تو و حلم و بردبارى خدا مى خندم .
سعيد را با چهره بر زمين افكندند تا سرش را جدا كنند. در اين فاصله سعيد به يگانگىخدا و حقانيت پيامبر و كفر حجاج شهادت داد و گفت : خدايا پس از من حجاج را بر هيچ كسمسلط مكن و به او فرصت مده تا پس از من كسى را بكشد. حجاج پس از شهادت سعيد بنجبير بيش از پانزده روز زنده نبود و به بيمارى آكله خوره مبتلا گرديد و مرد.
پس ازكشته شدن سعيد، حجاج تحت فشارهاى روانى قرار داشت و همواره مى گفت : سعيدبن جبير با من چكار دارد كه هر وقت مى خواهم بخابم گلوى مرا مى گيرد! ⁽⁴⁰³⁾
شهادت سعيد به دست حجاج در سال94 هجرى رخ داد 39
رشيد هجرى
رشيد هجرى از جمله شخصيتهاى كم نظير شيعه است كه محضر چهار امام را درك كرد.
او نخست از شيعيان مخلص على بن ابى طالب - عليه السلام - بود و پس ‍ از شهادت آنحضرت در زمره اصحاب حسن بن على - عليه السلام - و سپس در شمار ياران و شيعيان امامسجاد - عليه السلام - قرار گرفت و در اين دوره بود كه به دست عبيدالله بن زياد، بهجرم شيعه بودن و تبرى از خلفاى جور، مظلومانه شهيد شد.
رشيد از جمله كسانى بود كه على بن ابى طالب - عليه السلام - خبر شهادت و چگونگىكشته شدنش را به وى خبر داده و از او آگاهانه در مسير تشيع و عشق به خاندان ولايت امامت، دار خويش را بر دوش مى كشيد و در انتظار تحقق وعده امامش بود.
ابى حيان بجلى مى گويد به من قنواء دختر رشيد هجرى گفتم : آنچه از پدرتمى دانى و از او شنيده اى برايم بازگو!
دختر رشيد گفت : از پدرم شنيدم كه مى گفت : امير المؤمنين ، على - عليه السلام - به منفرمود: اى رشيد! چگونگى صبر و شكيبايى خواهى ورزيد آن زمانى كه عنصرى پسازبنى اميه تو را نزد خود احضار كند و دستها و پاها و زبانت را قطع كند!
على - عليه السلام - فرمود: آرى اى رشيد، تو در دنيا و آخرت با من خواهى بود.
آن گاه قنواء - دختر رشيد - چنين ادامه داد:
به خدا سوگند! روزگارى سپرى نشد مگر اين كه عبيدالله بن زياد آن عنصر پست وپليد دستگاه اموى ، ماءمورانى را براى دستگيرى پدرم فرستاد. وقتى پدرم را بهبيزارى كند! اما پدرم از اين كار امتناع ورزيد.
ابن زياد گفت : پيشگويى سرورت على بن ابى طالب درباره كشته شدن تو چه بودهاست ؟
رشيد: مولا و دوستم به من خبر داده است كه تو مرا به برائت از على - عليه السلام -اجبار ميكنى و من از مولا على - عليه السلام - تبرى نمى جويم آن گاه تو دستها، پاها وزبان مرا جدا مى كنى !
ابن زياد: به خدا سوگند كارى خواهم كرد كه سخن مولايت على - عليه السلام - تحققنيابد و دروغ و باطل شود!
ابن زياد دستور داد تا دستها و پاهاى پدرم جدا شده بود از او پرسيدم : آيا دردى احساسمى كنى ؟ پدرم گفت : دخترم خير ، مثل اين است كه در ازدحام مردم قرار گفته باشم .
پدرم را از قصر ابن زياد بيرون آوردند، مردم براى مشاهده وضع او دورش ‍ حلقه زدند.
پدرم رو به مردم كرد و گفت : كاغذ و قلمى بياوريد تامسايل آينده را برايتان بازگويم !
سخنان رشيد افشاگرى عليه ابن زياد و دستگاه اموى به شمار مى آمد، از اين رو ابنزياد دستور داد تا زبان پدرم را نيز قطع كردند و پدرم در همان شب جان سپرد.⁽⁴⁰⁴⁾
ابوخالد كابلى
ابوخالد كابلى كه او را كنكر يا وردان نيز ياد كرده اند از كسانى كه نخست در خدمت محمدبن حنفيه بود و روزگار درازى به عنوان امام به وى اعتقاد داشت تا اين روزى نزد محمدبن حنفيه آمد و او را به حرمت و منزلت پيامبر - صلى الله عليه وآله - و امير المؤمنين -عليه السلام - سوگند داد تا حقيقت را در امر امامت بر او روشن سازد.
محمد بن حنفيه به ابو خالد گفت : سوگند بزرگى را دربرابرم نهادى . بدان كه امام وپيشواى من و تو و همه مسلمانان على بن الحسين - عليه السلام - است .
از اين زمان به بعد ابو خالد به جانب على بن الحسين آمد، در نخستين ملاقات امام سجاد -عليه السلام - به او فرمود: مرحبا اى كنكر تو تاكنون نزد ما نمى آمدى ، چه اتفاقىافتاده كه اينجا آمدى ؟
ابو خالد با شنيدن اين سخن تواضع كرد و سجده شكر براى خداوند به جا آورد و گفت :خداى را سپاس كه نمردم و امامم را شناختى ؟
ابوخالد گفت : از اين كه شما مرا به اسمى خوانديد كه مادرم بر من نهاده و كسى از آنخبر نداشته است ! من در گذشته فاقد بصيرت و معرفت بودم و به اين پندار كه محمدبن حنفيه امام است ! من مى كردم ولى اكنون دانستم كه شما امام بحق هستيد و اطاعت شما برمن و هر مسلمانى ضرورى است .⁽⁴⁰⁵⁾
ابوخالد پس از اين تاريخ ، روزگار درازى را در خدمت على بن الحسين - عليه السلام -باقى ماند و در زمره ياران ويژه آن حضرت در آمد تا آنجا كه در روايتى او از پيشگاماناصحاب شناخته شده است . ⁽⁴⁰⁶⁾
گذشته از ابعاد معرفتى ابوخالد و مراتب پيوند او با امام سجاد - عليه السلام -، درزندگى اين شخصيت شيعى ، نشانه هايى نيز از جو خفقانى كه خلفا براى دوستاناهل بيت و معتقدان به مكتب امامت پديد آورده بودند، مشهود است . زيرا در همان دوره اى كهيحيى بن ام الطويل به دست حجاج شهيد گشت ، كسانى چون دوره اى كه يحيى بن امالطويل به دست حجاج شهيد گشت ، كسانى چون ابو خالد نيز در معرض تعقيب و تعديدحجاج قرار داشتند ولى ابو خالد به سوى مكه گريخت و خويش را مخفى داشت و ازچنگال حجاج رهايى يافت . ⁽⁴⁰⁷⁾
سعيد بن مسيب
چنان كه قبلا نيز ياد گرديد، سعيد بن مسيب از شمار پنج حوارى امام سجاد - عليه السلام- مى باشد. از امتيازها و افتخارات او اين است كه به وسيله امير المؤمنين - عليه السلام -رشد يافته و تربيت شده بود. زيرا جدش - حزن - وصى خويش را على - عليه السلام -قرار داده بود. ⁽⁴⁰⁸⁾
سعيد بن مسيب در ميان اصحاب امام سجاد - عليه السلام - از فقها به شمار مى آمد چنان كهدر روايتى امام باقر - عليه السلام - مى فرمايد: از پدرم على بن الحسين - عليه السلام- شنيدم كه مى فرمود: سعيد بن مسيب از همه مردم بهمسايل گذشته آگاهتر است و شرايط زمانش را بهتر درك مى كند. ⁽⁴⁰⁹⁾
علت اين كه امام سجاد - عليه السلام - او را آگاه به زمان دانسته اند، شايد اين باشدكهوى علاوه بر فقه اماميه ، بر فقه اهل سنت نيز آگاهى داشت و براىاهل سنت براساس باورهاى خودشان فتواى داد و اين نبود مگر به خاطر اين تقيه و همينتقيه و همين بود كه در نهايت شر حجاج را از دور داشت و مانع كشته شدن او گرديد.⁽⁴¹⁰⁾
وى در سال 15 هجرى تولد و در سال 95 وفات يافت . ابن حجر عسقلانى در كتابتقريب التهذيب درباره شخصيت او مى نويسد:
سعيد بن مسيب يكى از علما وفقهاى گرانقدر است و همگان اتفاق نظر دارند كه رواياتمرسل او - يعنى ؛ رواياتى كه بدون ذكر سلسله سند ياد كرده است - صحيح ترينروايات مرسل به حساب مى آيد. ابن مدينى درباره او گفته است : در ميان تابعين شخصىرا از نظر گستردگى دانش چون او نمى شناسم . ⁽⁴¹¹⁾
جابرن عبدالله انصارى
جابرن عبدالله از صحابى رسول خدا - صلى الله عليه وآله - و از پيشتازان راه ولايت وامامت على بن ابى طالب - عليه السلام - است . ⁽⁴¹²⁾
جابر افتخار دارد كه پس از على (ع ) دوران امامت حسن بن على - عليه السلام - و حسين بنعلى - عليه السلام - و امام سجاد - عليه السلام - را درك كرده و سلامم و پيامرسول خدا - صلى الله عليه وآله - را به امام باقر رسانده است .
توفيق او در ملاقات پيامبر - صلى الله عليه وآله - و پنج امام ، حكايت از كثرت سن اودارد و اعتقاد بر اين است كه او آخرين صحابى است كه چشم از جهان فرو بسته است .⁽⁴¹³⁾ او در مسجد مدينه مى نشست و گاه مانند كسى كه در انتظار فرزند گمشده اش ودر اشتياق ملاقات او نامم فرزندش را بر زبان آورد، مى گفت : باقر العلم .
مردم كه سر سخن او را نمى دانستند و منظور او را درك نمى كردند و از سخنى كه پيامبر -صلى الله عليه وآله - به او فرمود بود اطلاعى نداشتند، گمان مى كردند كه جابر درنتيجه كهولت سن ، هذيان مى گويد. در حالى كه او در انتظار ملاقات فرزندى ازنسل على بن الحسين بود كه وى را باقر لقب دهند.
اين وعده اى بود كه رسول خدا (ص )به شخص جابر داده و به او فرموده بود: تو آنقدر عمر خواهى كرد تا محمد بن على را ملاقات كنى ، چون او را ملاقات كردىسلام مرا به او برسان !
جابر سرانجام به ديدار محمد بن على - عليه السلام - باقر العلمنايل شد و سلام رسول خدا براى امام باقر - عليه السلام - به همراه داشت ، علاوه براين كه آگاهى پيامبر (ص )از مسايل آينده زمان و امت و خاندان خود را مى رساند، مىتوانست در آن دوره پر آشوب كه هرج و مرج فكرى بر انديشه مسلمانان سايه افكندهبود و از هر گوشه مدعيان و قدرت جويان سر برآورده بودند، خود ملاك و معيارى باشدتا حق جويان ، خط ولايت و امامت را گم نكنند و در دام مدعيان دروغين گرفتار نشوند.
جابر با كهولت سن ، از شهامت ويژه اى برخوردار بود، چه اين كه در آن شرايط كهامويان سعى در زدودن نام على - عليه السلام - از سينه مسلمانان داشتند و تبليغاتشانبر محور دشنام به آن تمركز يافته بود، جابر از كسانى بود كه در شهر مدينه -شهرى كه بيش از هزار اموى و جاسوس دستگاه خلافت در آن زندگى مى كرد - راه مى رفتو گاه بر عصايش تكيه مى زد و در برابر ديد همگان و نيز در مجالس عمومى مى گفت : على خير البشر فمن ابى فقد كفر يعنى ؛ على برترين انسان است و سپس مىگفت : اى جماعتى را انكار كند به حقيقت كفر ورزيده و كفران نعمت كرده است و سپس مى گفت: اى جمعيت انصار فرزندانتان را با دوستى على - عليه السلام - تربيت كنيد وفرزندى كه اين دوستى را نپذيرد بايد در پاكدامنى مادرش ترديد كرد. ⁽⁴¹⁴⁾
در جريان تسلط حجاج بايد كشته بر مدينه ، جابربن عبدالله نيز از كسانى بود كهحكم حجاج بايد كشته مى شد زيرا به شكلى آشكار از خاندان رسالت و على - عليهالسلام - تبليغ مى كرد و آنان را مى ستود. اما كهولت سن جابر و صحابى بودن او درميان مردم مدينه جايگاهى به وى بخشيده بود كه حجاج بر اساس محاسبات سياسى كشتناو را به نفع سلطه خود نديد و از او چشم پوشيد. ⁽⁴¹⁵⁾ و چه بسا پيش بينى مى كردكه او بزودى خواهد مرد و نيازى به كشتنش نيست !
توجه به شخصيت و سابقه جابربن عبدالله و كسانى چون او، از آن جهت اهميت دارد كهحضور ايشان در جمع اصحاب امامان - عليه السلام - خود حجتى بر منزلت ائمه (ع ) بودهاست و جويندگان حقيقت را به كوثر ولايت و امامان رهنمود شده آنچه از پيامبر - صلى اللهعليه وآله - درباره ائمه شنيده بودند براى مردم باز مى گفتند .
بايد يادآور شد كه جابربن عبدالله تنها صحابى پيامبر - صلى الله عليه وآله -نبوده كه در ميان اصحاب امام سجاد حضور داشته است ، بلكه عامرين واثله كنانى نيزكسى است كه هم از صحابه امام سجاد - عليه السلام - حضور داشته است ، بلكه عامرينواثله كنانى نيز كسى است كه هم از صحابه به شمار آمده و هم از اصحاب امام سجاد -عليه السلام - شمرده شده است .
عامر بن واثله كنانى
عامر به سال رخداد جنگ احد تولد يافت و هشتسال از زندگى رسول اكرم - صلى الله عليه وآله - را مشاهده بود. ⁽⁴¹⁶⁾
ابن اثير جزرى (555-630 هجرى ) درباره وى مى نويسد:
او از اصحاب و دوستداران على بن ابى طالب - عليه السلام - بود و در تمامىصحنه هاى همراه با آن حضرت داشت ، او شخصيتى ثقة وامين مى بشد. ⁽⁴¹⁷⁾
ابن اثير مى افزايد كه عامرين واثله به فضلابوبكر و عمر و ديگران اعتراف داشته ولى على بن ابى طالب - عليه السلام - را برتمامى آنان مقدم مى داشته است .
اين سخن ابن اثير در صورتى كه واقعيت داشته باشد مى تواند ناشى از تقيه باشدزيرا بنابر نقل خود وى ، عامر در پايان عمر ساكن مكه بوده است و مطالعه تاريخ درسالهاى حاكميت امويان و مروانيان مى رساند كه جو تهديد و ارعاب عليه شيعه ، برشهرهاى مدينه و كوفه حاكم بوده است تا چه رسد به محيط مكه !
البته برخى عامرين واثله را به كيسانى بودن متهم كرده اند و گفته اند او به امامتمحمد بن حنفيه اعتقاد يافته و در قيام مختار شركتفعال داشته و پرجم را بر دوش گرفته است ⁽⁴¹⁸⁾ و پس از آن نيز در قيام ابن اشعثكه در سالهاى (81-85 هجرى ) رخ داده حضورى آشكار داشته و از آن قيام جان سالمبه در برده است . ⁽⁴¹⁹⁾
ولى علامه مامقنى كيسانى بودن عامر را رد كرده و او را موثق شمرده است ، چه اين كه دركتاب كافى عمر بن واثله رواياتى از امام سجاد - عليه السلام - و امام باقر - عليهالسلام - دارد و كسى كه از كيسانيه باشد اعتقاد به امامت ايشان ندارد تا از آناننقل حديث كند.
علامه مامقانى احاديثى را كه حكايت از تمايل عامر به امامت و اعتقاد وى به رجعت محمد بنحنفيه دارد، ساختگى مى داند و مى گويد كسى چون عامر كه از شيعيان على - عليه السلام- بلكه از خواص و از اصحاب سر آن حضرت بوده قطعا از ابتلا به انحراف در ميسرولايت مصونيت لازم را دارا بوده است . ⁽⁴²⁰⁾
عامرين واثله نيز آخرين صحابى پيامبر - صلى الله عليه وآله - شمرده شده ، بهگونهاى كه پس از مرگ وى كسى از اصحاب پيامبر - صلى الله عليه وآله - باقىنبوده است .
در باره جابر نيز اين سخن گفته شده است و ما آن را ياد آور شديم ولى تحقيق نشان مىدهد كه وفات جابر در سال 74 هجرى و يا در نهايت ،سال 78 هجرى بوده است ⁽⁴²¹⁾ در حالى كه وفات عامربن واثله را درسال 100 يا 110 هجرى دانسته اند. ⁽⁴²²⁾
بنابراين ممكن است كسانى كه جابر را آخرين فرد از صحابه ياد كرده اند، نظر بهخصوص صحابه اى داشته اند كه در مدينه باقى بوده اند. و اما عامر چنان كه از برخىمنابع استفاده شد بخشى از روزگارش را در كوفه و بخش ‍ نهايى عمر را در مكه ساكنبوده است .
ابو حمزه ثمالى
ابوحمزه ثمالى كه نامش را ثابت دينار ياد كرده اند از راويان و شيعيانى است كهافتخار دارد زمان چهار امام يعنى على بن الحسين ، محمد على ، جعفر بن محمد و نيز بخشىاز عصر امامت موسى بن جعفر - عليه السلام - را درك كند و از محضر علم و معنويت آنانسود جويد.
حضرت رضا - عليه السلام - به وى لقب لقمان زمان را داده است ⁽⁴²³⁾ و در برخىروايات ابو حمزه به عنوان سلمان ياد شده است . ⁽⁴²⁴⁾ امام صادق - عليه السلام - باابوحمزه ، علت احساس آرامش آن حضرت با مشاهده كسانى چون ابوحمزه ، چنين استفاده مىشود كه چون گروهى از شيعيان بر كيسانيه و زيديه شده بودند، از اين رو شيعيانىچون ابوحمزه كه خدمت امام سجاد - عليه السلام - و امام باقر - عليه السلام - را درك كردهمعارف ايشان را دريافت داشته بود مى توانست هدايتگر ديگران به امامت حقه و ولايت ائمهمعصومين - عليه السلام - باشد. ابوبصير مى گويد: حضور امام صادق - عليه السلام -بار يافتم . امام احوال ابوحمزه را از من جويا شد. گفتم وقتى از او جدا شدم بيمار بود.
امام صادق فرمود: وقتى به ديارت بازگشتى ، سلام مرا به او ابلاغ كن و به او بگوكه در ماه ... و روز چشم از جهان خواهد بست .
از اين كه امام - عليه السلام - سخن از مرگ ابو حمزه به ميان آورد، ظاهرا ابوبصير بهفكر افتاد تا از رابطه شيعيان با ائمه خويش در جهان آخرت سؤال كند از اين رو ابوبصير مى گويد از امام پرسيدم : آيا شيعيان شما با شما خواهندبود؟
امام صادق - عليه السلام - پاسخ داد : آرى به شرط اين كه از خدا بيم داشته باشند ورهنمودهاى پيامبر - صلى الله عليه وآله - را رعايت كنند و در نظر گيرند و از گناهانپرهيز نمايند.
كسى كه چنين باشد با ما و در رتبه ما خواهد بود. ⁽⁴²⁵⁾
فرزند ابوبصير كه روايت با رواياتى كه مى گويد ابوحمزه اندكى از زمان امامتموسى بن جعفر - عليه السلام - را نيز درك كرده است استفاده مى شود كه وى بيش از يكسال از امامت امام كاظم را درك نكرده است و وفات او حدودسال 149 هجرى بوده چه اين كه رحلت امام صادق (ع ) درسال 148 هجرى رخ داده است .
به هر حال همه علماى رجال شيعه ، ابوحمزه را در نهايت وثاقت دانسته اند و برخى گفتهاند كه وى در زمينه تفسير قرآنى كتابى ويژه داشته اند و رساله حقوق امام سجاد - عليهالسلام - نيز از طريق ابوحمزه به ديگر راويانمنتقل شده است . ⁽⁴²⁶⁾
اين تعبيرها مى رساند كه مقام علمى و لياقت ابان براىانتقال دادن معارف دين و علوم اهل بيت - عليه السلام - به مردم از سوى امام - عليه السلام -مورد پذيرش قرار گرفته و امضا شده است .
ابان بن ثغلب در زمان حيات امام صادق - عليه السلام - چشم از جهان فروبست و خبروفات او امام صادق را در غم و اندوه فروبرد به گونه اى كه پس از شنيدن خبروفاتش فرمود: مرگش ابن قلبم را به درد آورد. ⁽⁴²⁷⁾
او شخصيتى بود كه قاريان ، فقيهان و لغت شناسان به شمار مى آمد و كتابى درمشكلات مفاهيم و معارف قرآن تصنيف كرده بود.
نجاشى ره در كتاب رجال خويش مى نويسد: ابان بن تغلب در همه فنون دانش - در قرآن ،فقه حديث ، ادب و لغت - بر ديگران برترى داشت . ⁽⁴²⁸⁾
ابراهيم نخعى كه خود از علماى اهل سنت است ميگويد: ابان در هرگونه دانش - در قرآن ،فقه حديث ادب ، لغت و قاموس ، و در علم فقه از بوحنيفه و شافعى و مالك بن انس و احمدبن حنبل پيشتازتر بوده و بر آنها سبقت داشته است .
دقت در اين واقعيت مى نماياند كه عالمان شيعى و انديشمندان اماميه و شاگردان ائمه اطهار- عليه السلام - علاوه بر فقاهت در ساير رشته هاى علمى نيز بر ديگران سبقت داشته وآرا و انظار ايشان بنيان رشد علوم را در مراحل بعد پى ريخته است . ⁽⁴²⁹⁾
امام سجاد - عليه السلام - و تحكيم و تجديد بناى معارف دين
آنچه از اصحاب امام سجاد - عليه السلام - كه در اين كتاب ياد كرده ايم و اجمالى اززندگى علمى و موقعيت اجتماعى آنان را آورديم ، نمى تواند بدان معنا باشد كه امام -عليه السلام - جز آنان شاگردان سرشناس و مبرزى نداشته اند، بلكه بايد بصراحتاعلام كنيم كه آنچه ياد شده در برابر آنچه ياد نكرده ايم بسيار اندك است .
هدف از آوردن نمونه هاى ياد شده ، صرفا ارائه ترسيمى اجمالى از موقعيت و بسيارىديگر از اصحاب آن حضرت هم در ميدان علم و ادب و هم در صحنه هاى حيات سياسى جامعهنقشى حساس و سازنده داشته اند كه تحقيق و ترسيم همه آنها به مجالى ديگر دارد.
نگاه اجمال به تاريخچه زندگى اصحاب امام سجاد - عليه السلام - در كنار همه درسهاو نكته هاى آموزنده اى كه به همراه دارد، اين حقيقت را نيز مى نماياند كه امام سجاد (ع ) درحيات علمى خويش دو نقش اساسى را ايفا كرده است :
الف استمرار بخشيدن به حيات علمى نيروهايى كه محضر پيامبر - صلى الله عليهوآله - و امير المؤمنين - عليه السلام - و حسن بن على - عليه السلام - و حسين على - عليهالسلام - را درك كرده بودند و براى تحكيم مبانى فكرى و عقيدتى و عبادى خويش نيازمندمرجعى چون على بن الحسين - عليه السلام - بودند. همانند چهره هايى چون :
سليم بن قيس هلالى ، ⁽⁴³⁰⁾ ابوالاسود دئلى ، ⁽⁴³¹⁾ حبيب بن ابى ثابت ، جابربنعبدالله انصارى ، ⁽⁴³²⁾ جابربن عبدالله انصارى ، ⁽⁴³³⁾ رشيد هجرى ، ⁽⁴³⁴⁾سالم بن ابى الجعد الشجعى ، ⁽⁴³⁵⁾ صهيب ابو حكيم الصيرفى الكوفى ، ⁽⁴³⁶⁾عامربن واثله كنانى ⁽⁴³⁷⁾
اينان كسانى بودند كه از مكتب علمى و تربيتى امير المؤمنين - عليه السلام - بهره مندشده و از تعاليم اهل بيت بهره برده بودند و پيشينه آشنايى با معارف ائمه را داشتند.
ب : تجديد بناى پايه هاى معرفت در ميان نسلهايى كه در دره استبداد امويان و مروانيانگام در محيط دينى و فرهنگى جامعه مى گذاشتند.
امام سجاد(ع ) مى بايست اين نيروهاى را به سوى دانش حقيقى و استوار خويش كه متكى بهدانش پيامبر بود، جذب كند و نگهبان انديشه هاى نورسته اى باشد كه در آينده بايد ازنيروهاى مطمئن و كار آمد مكتب علمى باقر العلوم - عليه السلام - و امام صادق - عليهالسلام - به شمار آيند.
اين گونه است كه ما در ميان اصحاب امام سجاد - عليه السلام - با چهره هاى جوانى آشنامى شويم كه نام آنان در ميان اصحاب امامان پيشين نيست ولى زمانى كه پى مى گيريمچهره ايشان در ميان اصحاب امام باقر و امام صادق - عليه السلام - همچنان پيداست و چهبسا از ميان همين گروه برخى از روشن ترين چهره هاى اصحاب امام صادق - عليه السلام- را بايد جستجو كرد، همانند:
ابان بن تغلب ، اسماعيل بن عبدالرحمن ، ابان بن ابى عياش ،اسماعيل بن عبدالخالق ، برد الاسكاف ، ابو حمزه ثمالى ، حسين بن على بن الحسين ، حبيبسحبستانى ، ربيعة بن ابى عبدالرحمان ، سالم بن ابى حفص ، سعد بن طريف خنظلى ،عبدالله بن شبرمه ، عبدالمؤمن ، ابو محمد فرات ، قاسم بن محمد،منهال بن عمرو، ميمون القداح و...
امام سجاد - عليه السلام - در حقيقت پس از شكست ظاهرى نهضت سياسى شيعه عليه خلفاىجور، نهضتى فرهنگى و علمى را آغاز كرد كه بعدها توسط امام باقر - عليه السلام -تداوم يافت و به وسيله امام صادق - عليه السلام - به اوج شكوفايى خود رسيد.
فقيهان اصحاب امام سجاد - عليه السلام -
از جمله نشانه هاى عظميمت حوزه علمى و درسى امام سجاد - عليه السلام - موقعيت علمى وفقهى اصحاب آن حضرت مى باشد.
در شمار اصحاب و شاگردان امام سجاد با چهره هايى مواجه مى شويم كه مخققان ورجال نويسان ، از ايشان به عنوان فقيه ياد كرده اند. عنوان فقيه مى رساند كه آنان درمسايل معرفتى دين و احكام شريعت صاحب نظر بوده و از چهره هاى برجسته علمى خويشبه شمار مى آمده اند و با اين حال خود را به كسب دانش از محضر امام سجاد - عليه السلام- نيازمند مى ديده اند و نزد او رفت و آمد داشته و استماع حديث كرده و يا سؤ الهاى خود رابراى دريافت پاسخ مطرح مى كرده اند.
در اين كتاب ما درصدد معرفى تمامى اصحاب امام سجاد كه از مرتبه فقاهت برخورداربوده اند نيستيم و تنها به ذكر نمونه هايى بسنده خواهيم كرد، مانند:
ابان بن تغليب ، حبيب بن ابى ثابت متولد 119 هجرى ربيعة بن ابىعبدالرحمان متولد 136 هجرى ، سعيد بن مسيب متولد 94 هجرى طاووس بنكيسان متولد 106 هجرى ، عبدالله بن ابى بكر بن عمر بن عمروبن حزم انصارىمتولد 120 هجرى ⁽⁴³⁸⁾، عبدالله بن شبرمه متولد 140 هجرى قاسمبن محمد بن ابى بكر ⁽⁴³⁹⁾ متولد 101 هجرى و...
ابن حجر عسقلانى در كتاب تقريب التهذيب بيشتر اينان را كه ياد كرديم از جملهفقيهان دانسته است .
علاوه بر فقيهان ، شخصيتهاى آشنا و مبرز ديگرى در ميان اصحاب امام سجاد - عليهالسلام - حضور داشته اند كه از دانشيان و فاضلان و نيز مفسران به شمار مى آمده اند ومانند ابوالاسود دئلى ، حسين بن على بن الحسين - عليه السلام - فرزند امام سجاد -عليه السلام -، عبدالله بن ذكوان و... كه از عالمانواهل فضل دانست شده اند و اسماعيل بن عبدالرحمان متوافاى 127 هجرى ابوحمزهثمالى متولد 150 هجرى ضحاك بن مزاحم ⁽⁴⁴⁰⁾ متولد 102 هجرى كه از جمله مفسران و صاحبان تفسير معرفى شده اند. ⁽⁴⁴¹⁾
هشدار امام سجاد - عليه السلام - به عالمان
در پايان اين بخش طرح اين موضوع ضرورى است كه وقتى سخن از شاگردان امامسجاد(ع ) و يا ساير ائمه - عليه السلام - به ميان مى آيد بايد دانست كه اولا افرادمختلفى نزد ايشان براى كسب دانش و معارف دين مى آمده اند و اين گونه نبوده است كهتمامى شاگردان و اصحاب روايى آنان از خواص و افراد مورد اطمينان ائمه و شيعهباشند و ثانيا چه بسا كسانى در آغاز، از عناصر صالح و مورد اطمينان امام به حساب مىآمده اند و با انديشه اماميه همراه بوده اند ولى بازگشت زمان و تحولات مختلف سياسى وشبهات دينى به انحراف از خط ائمه - عليه السلام - كشيده مى شده اند و گاهى به عكس، كسانى در آغاز گرفتار سردرگمى و ناآگاهى بوده و سپس با شركت در مجلس علمىامام ، مستبصر شده و راه به هدايت برده اند.
بنابراين نبايد تصور كرد تمامى كسانى كه نامشان در زمره روايان حديث و يا اصحابامام (ع ) ياد شده ، از يك منش و روش و انديشه برخوردار بوده ، و از نظر عقيده وعمل مورد پذيرش امام باشند.
در ميان راويان حديث امام - عليه السلام - بودند كسانى كه دين را در خدمت دنياى خويش درآورده و قرآن و سنت را دستمايه تقرب به حكام جور و وسيله تفاخر قرار داده بودند.
محمد بن مسلم بن شهاب زهرى ، از كسانى است كه سر بر آستان خلفاى مروانى ساييده واز خط ولايت انحراف يافته بود. ⁽⁴⁴²⁾
از اين رو امام سجاد - عليه السلام - به عنوان يگانه فقيه بحق زمان ، محمد بن شهاب راكه از فقهاى آن روزگار به شمار مى آمد در نامه اى بشدت مورد سرزنش و هشدار قرارداد كه در حقيقت سخنان امام در آن نامه ، هشدار و رهنمودى است به همه دانشمندان و فقيهان درطول تاريخ دانش را قربانى هوسهاى قدرت طلبان و زورگويان نكنند و با تقرب بهدستگاه ظالمان ، ظلم ايشان را توجيه ننمايند!
اين نامه از يك سو موضوع سياسى امام سجاد (ع ) را عليه حاكمان اموى بيان مى دارد و ازسوى ديگر جدى و سازنده آن حضرت در مسايل جارى جامعه را مى رساند و نشان مى دهدكه امام على رغم همه فشارها و تهديدهاى سياسى حكام از نظارت برمسايل مهم جامعه و نظام دينى غفلت نداشته و بر اصلاح كجيها همتى وافر داشته است .
نامه امام سجاد - عليه السلام - به محمد بن مسلم زهرى
خداوند ما و تو را از فتنه ها و لغزشگاهها و دور بدارد و تو را فرو افتادن در آتش دوزخباز دارد و مورد ترحم قرار دهد!
تو اكنون در موقعيتى گرفتار آمده اى كه هر كس وضع تو را بداند بر تودل مى سوزاند!
نعمتهاى خداوند بر دوش تو سنگينى مى كند: سلامتى بدن ، پايدارى عمر، برخوردارىاز دانش قرآنى و فقاهت دينى ، شناخت سنت پيامبر - صلى الله عليه وآله -...
خداوند در هر نعمتى كه به تو عطا كرده و هر حجتى كه بر تو تمام كرده ، تكليفى برعهده تو نهاده و فرموده است :
لئن شكرتم لا زيدنكم ان عذابى لشديد. ⁽⁴⁴³⁾
يعنى ؛ اگر در برابر نعمتهايى كه به شما ارزانى داشته ام ، شكرگزار باشيدنعمتها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر كفران و ناسپاسى همانا عذاب من شديد است. ⁽⁴⁴⁴⁾ يعنى اگر در برابر نعمتهايى كه به شما ارزانى داشته ام ،شكرگزار باشيد نعمتها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر كفران و ناسپاسى كنيد،همانا عذاب من شديد است .
مسئوليت عالمان
امام سجاد - عليه السلام -: اى زهرى ! بنگر، فردا كه در پيشگاه خداوند قرار مى گيرىو از نعمتهايى كه بر تو ارزانى داشت است ، پرسش مى كند و از حجتهايى كه بر توتمام كرده جويا مى شود، تو چه پاسخ خواهى داد؟!
گمان نكن كه خداوند از مثل تويى عذر و بهانه بپذيرد و به تقصير و كوتاهى تورضا دهد. هرگز! هرگز چنين نيست ! خداوند از عالمان ؛ در قرآن پيمان گرفته است كهحقايق دين را به مردم باز گويند و آنها را پنهان ندارند. ⁽⁴⁴⁵⁾
آگاه باش ! كه كمترين مرحله كتمان حق سبكتر بارى كه بر دوش خواهى كشيد اين است كهظالمان را در تنهايى و وحشت ظلمشان ، انيس و همدم شوى و با نزديك شدن به ايشان وپاسخگويى به دعوتشان راه تجاوز و ستم به مردم را بر آنان آسان و هموار گردانى !⁽⁴⁴⁶⁾