پرهيز از آفات زبان و گفتار
اللهم اجعل .. ما اجرى (الشيطان ) على لسانى من لفظة فحش او هجر او شتم عرضاو شهادة باطل او اغتياب مؤمن غائب او سب حاضر و ما اشبه ذلك ، نطقا بالحمد لك ..⁽⁵⁸⁰⁾
خداوند! آنچه شيطان بر زبانم جارى مى سازم ، كه عبارت است از ناسزاگويى ودشنام ، سخنان بيهوده ، بدزبانيهايى كه آبروى ديگران را مى ريزم ، گواهى بهباطل ، غيبت مؤمن در پسشت سر وى و بدزبانى در پيش ‍ روى او و... خداوند! تو اينزشتيها و آفات گفتار را از من دور ساز و زبانم را در مسير حمد و ستايش خود گويا كن.
پرهيز از نفاق و دورويى
اللهم ! واعصمنابه (بالقرآن ) من ... دواعى النفاق ... ⁽⁵⁸¹⁾
خداوند! ما را به وسيله قرآن از انگيزه هاى منافقانه و گرايش به نفاق ، مصونبدار.
امام سجاد - عليه السلام - در عبارتى ديگر نفاق را چنين معنا و ترسيم كرده است : كممن باغ بغانى بمكائده و نصب لى شرم مصائده ... انتظار لا نتهاز الفرصة لفريسته ،و هو نظهر لى بشاشة الملق ، و نيظرنى على شده الحنق . ⁽⁵⁸²⁾
چه بسيار كسانى كه با مكر و خدعه به من ستم كردند و دامهاى شكارشان را در پيشپايم گستردند و در انتظار فرصت مناسب نشستند در حالى كه به ظاهرا با من خوشرويىمى كردند، در اعماق دل مرا به خشم مى نگريستند...
جهاد اكبر و پرهيز از شهوات
اللهم انى اعوذبك من ... متابعة الهوى ، و مخالفة الهدى ... ⁽⁵⁸³⁾
خداوند! به تو پناه مى برم از پيروى هواى نفس و مخالفت با راه هدايت .
و اعدنى و ذريتى من الشيطان الرجيم .. ان هممنا بفاحشة شجعنا عليها، و ان هممنابعمل صالح ثبطناعنه ، يتعرض لنا بالشهنات و نيصب لنا بالشبهات . ⁽⁵⁸⁴⁾
پروردگارا! من و نسلم را از تزويرها و دسيسه هاى شيطان پناه بده ، چه اين كههرگاه ما به كار زشتى رو آورديم ، شيطان ، پناه بده ، چه اين كه هرگاه ما به كارزشتى رو آورديم ، شيطان ما را تشجيع و دليرى مى دهد تا بى باكانه آن را مرتكبشويم و هر گاه رو به كارهاى نيك آورديم ما را از آن باز مى دارد، شيطان در حقانيت دين وبشارتهاى و تهديدهاى انبيا به شك مى اندازد.
امام سجاد - عليه السلام - در ادامه اين سخنان ، يكى ازعوامل مقابله با شيطان و دسيسه هاى شيطانى را نيايش و التجا به درگاه خدا مى داند وبيان مى دارد:
اللهم فاقهر سلطانه عنا بسلطانك حتى تحبسه عنا بكثرة الدعاء فنصبح من كيده فىالمعصومين بك . ⁽⁵⁸⁵⁾
خداوندا! سلطه شيطان را با نيروى خودت از ما بازدار وتوان شيطان را مقهور ساز تاآنجا كه به وسيله دعا ونيايش ما به درگاه تو شيطان قادر به تسلط بر ما نگردد و درنتيجه از دامها شيطان برهيم و در زمره ايمنى يافتگان از گناه و معصيت قرار گيريم.
مواضع سياسى اجتماعى امام سجاد - عليه السلام -در صحيفيه سجاديه
دعاهاى صحيفه كه از جهتى راز و نياز با خداست ، در بعدى ديگر راز و رمزى ميان امامشيعيان اوست .
محتواى نيايشهاى صحيفه ، علاوه بر عقايد اصولى ومسائل اخلاقى ، به شكلى ظريف ترسيم گر بينش سياسى امام و موقعيت و شرايطى استكه حضرتش در آن بسر مى برده است .
عمده ترين موضوع مورد ادعاى شيعه از آغاز، مساله امامت و فضيلتاهل بيت پيامبر - صلى الله عليه وآله - و صلاحيت آنان براى خلافت بوده است و همينموضوع مهمترين مساله مورد انكار قدرتها و حكومتهايى بوده كه پس از پيامبر - صلىالله عليه وآله - تكيه بر مسند حكومت زدند و جز مدتى اندك - دوران خلافت على - عليهالسلام - ائمه را از حق مسلمشان كه رهبرى امت در بعد حيات دينى و سياسى و اجتماعى بود،منع كردند!
امام سجاد - عليه السلام - همانند پدرش حسين ين على - عليه السلام - و جدش على بنابى طالب - عليه السلام - از مقام امامت و جايگاه ائمه درنظام رهبرى امت دفاع كرد، اما نهبا خطبه هاى آتشينى چون شقشقيه و نه با نهضت خونينى چون نهضت عاشورا، بلكه بابا نيايشهايى كه چون نسيم سحرى جان شب زنده داران عصر تاريك اموى را به بيدارىو مقاومت فرا مى خواند واسرار شيعه را با آنان زمزمه مى كرد!
درودهاى مكرر بر خاندان پيامبر - صلى الله عليه وآله -
تاكيدى بر حقانيت بينش عقيدتى و سياسى شيعه پيامى كه در همه و يا بيشتر دعاهاىصحيفه حضور دارد و از چشم و ذهن هيچ خواننده اى مخفى نمى ماند، صلوات و درود برپيامبر و خاندان اوست .
تكرار اين درودها قبل از مطرح ساختن هر آرزو و استدعا از درگاه خدا، تحليلها و تفسيرهامتعددى را مى تواند به دنبال داشته باشد.
ما بدون اين كه ساير تحليلها را انكار كنيم بر اين باوريم كه تكرار صلواتها واصرار امام بر مطرح ساختن نام خاندان پيامبر - صلى الله عليه وآله -، آن همقبل از هر درخواست و حاجت خواهى از درگاه خدا، در بردارنده پيامى اعتقادى - سياسى است .
درستى اين اعتقاد آن گاه آشكارتر خواهد گشت كه عصر تحريك حاكميت امويان و اقدامهاىضد علوى آنان را در جهت محوتشيع مورد توجه قرار گيرد.
در عصرى كه راويان وابسته به دربار و مغرض ، كرامتهايى دروغين براى حاكمانناصالح مى تراشند و در خاموش ساختن نام و ياد خاندان پيامبر - صلى الله عليه وآله -و على - عليه السلام - تلاشى پيگير دارند، مطرح ساختن نام ائمه به عنوان اذكارمقدسى كه در استجابت دعاها نقش دارد و موجب جلب رحمت و غفران وفضل الهى مى شود، حركتى صرفا عبادى نيست بلكه عبادتى است سراسر سياست ومناجاتى است سراسر پيام و قيام .
افسوس كه بسيارى از اهل مناجات ، سر نهفته اين درودها را آن گونه كه بايد نيافتند ودعا صلوات را مايه انزوا و سكوت قرار دادندغافل از اين كه درود بر خاندان پيامبر - صلى الله عليه وآله - در عصرى كه امام مىزيست ، كوبنده ترين شعار عليه حاكميت غاصبان خلافت بود، شعارى كه موضع سياسىو بينش اعتقادى را در خود نهفته داشت .
تصريح امام به جايگاه سياسى ائمه - عليه السلام -
رب صل على اطائب اهل بيته الذين اخترتهم لامرك و جعلتهم ... حفظة دينك و خلفا كفى ارضك و حججك على عبادك ⁽⁵⁸⁶⁾
پروردگار! برپاكيزگان از خاندان پيامبران درود فرست ؛ آنان را كه براى امر دينو هدايت مؤمنان برگزيدى و ايشان را حافظ دين و جانشينان خويش در زمين و حجت بربندگانت قرار دادى .
امام سجاد - عليه السلام - در اين عبارت به چند نكته اساسى تصريح كرده است :
1- الهى بودن منصب و مقام ائمه معصومين - عليه السلام - .
2- ويژگى ائمه و معصومين در ميان خاندان پيامبر و اين كه همه همسران و خويشاوندانپيامبر - صلى الله عليه وآله - از مرتبه طهارت و عصمت برخوردارند نبوده اند.
3- معصومين - عليه السلام - از خاندان پيامبران - صلى الله عليه وآله -، پس از آنحضرت پاسدار دين و ارزشهاى معنوى هستند.
4- معصومين - عليه السلام - علاوه بر رهبرى معنوى ، در نظام اجتماعى نيز برخوردار ازمقام خلافت الهى هستند و تازمانى كه آنان در ميان امت هستند، رهبرى دين و دنياى مردم ، حقديگران نيست .
افشاگرى امام عليه غاصبان خلافت
اللهم ان هذا المقام (اى الخلافة ) لخلفائك و اصفيائك و مواضع امنائك فى الدرجةالرفيعة التى اختصصتهم بها قد ابتزوها... حتى عاد صفوتكم و خلفائك محرقة عن جهاتاشراعك و سنن نبيك متروكة . ⁽⁵⁸⁷⁾
خداياى ! اين مقام (مقام خلافت و رهبرى و سياسى امت ) از آن جانشينان و برگزيدگانتوست و در خور شخصيتهاى امينى است كه در جايگاه عالى ويژه خود قرار دارند، ولى اينمقام امامت ، مغلوب و مقهور شدند. حكم تو تغيير داده شد و كتاب توپشت سر قرار گرفت وواجبات تو از شيره اصيلش منحرف شد و روشهاى پيامبر - صلى الله عليه وآله - تركگرديد!
ترويج امام على - عليه السلام - از آرمان حاكميت ائمه - عليه السلام -
اللهم .. و عجل الفرج و الرواح و النصر و التمكين و التاييدلهم .
بارالها! در فرا رسيدن فرج و گشايش دشواريها و نيز پيروزى وسر فرود آوردنمردم براى ائمه - عليه السلام - و قرار گرفتن امكانات در اختيار ايشانتعجيل نما!
امام سجاد - عليه السلام - در روزگار استبداد اموى و حرمان شيعه ، به شيعيان خود بااين پيامها مى آموزد كه روح انتظار اميد و آرمانخواهى را در خود زنده نگاه دارند و از درگاهخداوند اميد فرا رسيدن حاكميت حق و حكومت الهى را داشته باشند.
تاكيد امام - عليه السلام - بر پاسدارى از حريم دين و مقابله باباطل
اللهم صل على محمد و آله ، و وفقنا... للامر بالمعروف و لنهى عن المنكر و حياطةالاسلام ، و انتقاص الباطل و اذلاله و نصرة الحق و ان عز. ⁽⁵⁸⁸⁾
معبود! بر محمد و خاندان او درود فرست و به ماتوفيق عطا كن براى امر به معروف ونهى ازمنكر و پاسدارى از اسلام و نكوهش و تضعيفباطل و ذليل ساختن آن و يارى در شرايطى كه حق مورد هجوم است .
حمايت از مظلوم و مقابله با ظالم
امام سجاد - عليه السلام - به گواهى تاريخ نه لحظه اى در كنار ظالمان و حاكمان مستبدقرار گرفت نه از ايشان حمايت كرد نه حتى از حمايت مظلومان دريغ نمود ولى براىبيدار ساختن خفتگانى كه با مشاهده بى عدالتيها و جباريتها چشم بر هم مى نهادند و خودرا به غفلت مى زند، با زبان دعا، به نكوهش ياوران ظلم و عناصر بى تفاوت دربرابر بى عدالتيها پرداخته ، چنين بيان مى داشت :
اللهم انى اعتذر اليك من مظلوم ظلم بحضرتى فلم انصره ،.. و من حق ذى حق لزمنى لمؤمن فلم اوفره . ⁽⁵⁸⁹⁾
خداوند! من ازاين مظلومى برابر چشمان من مورد ستم قرار گرفته باشد و او را يارىنكرده باشم ، از درگاه تو پوزش مى طلبم ... و از هر حقى كه از ناحيه مومنى بر عهدهمن بوده است و من آن را به جا نياورده ام ، عذر مى جويم .
امام - عليه السلام - در نيايشى ديگر به خداوند چنين عرضه مى دارد:
و ذبنى عن التماس ما عند الفاسقين ، و ال تجعلنى للظالمين ظهيرا، و لا لهم علىمحو كتابك يدا و لا نصيرا. ⁽⁵⁹⁰⁾
خداوندا! مرا از روى آوردن به فاسقان و اظهار نياز نزد آنان ، دور گردان و مرا ياورو پشتيبان ظالمان قرار مده و وسيله عملى ساختن اهداف خائنانه ستمكاران در محو قرآنمگردان .
هر چند خلافت را در دست ناصالحان مى بيند و حق رهبرى دينى و اجتماعى ائمه را موردهجوم حكام مى داند اما از آنجا در بينش امام ، مساله اسلام و نكوهش و تضعيفباطل و ذليل ساختن آن و يارى حق در شرايطى كه حق مورد هجوم است .
امام سجاد - عليه السلام - به گواهى تاريخ نه لحظه اى در كنار ظالمان و حاكمان مستبدقرار گرفت ، نه از ايشان حمايت كرد و نه حتى از حمايت كرد و نه حتى از حمايت مظلوماندريغ نمود ولى براى بيدار ساختن خفتگانى كه با مشاهده بى عدالتيها و جباريتها چشمبر هم مى نهادند و خود را به غفلت مى زند، با زبان دعها، به نكوهش ياوران ظلم وعناصر بى تفاوت در برابر بى عدالتيها پرداخته ، چنين بيان مى داشت :
اللهم انى اعتذر اليك من مظلوم ظلم بحضرتى فلم انصره ،... و من حق ذى حق لزمنىلمومن فلم اوفره . ⁽⁵⁹¹⁾
خداوند! من از اين كه مظلومى در برابر چشمان من مورد ستم قرار گرفته باشد و او رايارى نكرده باشم ، از درگاه تو پوزش مطلبم ... و از هر حقى كه از ناحيه مومنىبرعهده من بوده است و من آن را به جا نياورده ام ، عذر مى جويم .
امام على - عليه السلام - در نيايشى ديگر به خداوند چنين عرضه مى دارد: و ذبنىالتماس ما عند الفاسقين و لا تجعلنى للظالمين ظهيرا، و لا لهم على محو كتابك يدا و لانصيرا. ⁽⁵⁹²⁾
خداوند! مرا از روى آوردن به فاسقان و اظهار نياز نزد آنان ، دورگردان و مرا ياور وپشتيبان ظالمان قرار مده و وسيله عملى ساختن اهداف خائنانه ستمكاران در محو قرآن ،مگردان .
اهتمام امام به حفظ كيان سرزمينهاى اسلامى
امام سجاد - عليه السلام - هر چند خلافت را در دست ناصحان مى بيند و حق رهبرى دينى واجتماعى ائمه را مورد هجوم حكام مى داند اما از آنجا كه در بينش امام ، مساله اسلام گسترشانديشه توحيدى و باورهاى اسلامى در راس اهداف سياسى مكتب امامت قرار دارد و اصولامساله ولايت در جهت تاءمين صحيح همين اهداف مطرح شده است ، امام - عليه السلام - موضوعحاكمان جبار و ناصالح را از اصل پاسدارى از كيان اسلام و سرزمينهاىاسلامى جدا ساخته و به دليل تضادى كه با دستگاه سياسى حاكم دارد، خود را ازساير واقعيتهاى اجتماعى كنار نمى كشد و در برابر تحولات جارى جهان اسلام بىتفاوت نمى ماند، بلكه با صراحت هر چه تمامتر موضع خود را بيان مى دارد و درقبال عواملى كه مرزهاى سرزمين هاى اسلامى را تهديد مى كند، موضع مى گيرد و مسلمانانرا براى پاسداراى از مرزهاى تهييج مى نمايد. دعاهاى امام براى مرزداران ، در حقيقتاعلاميه اى است براى بسيج مسلمانان به سوى مرزهاى براىمقابل با دشمنان خارجى اسلام و پايدارى از دستاوردهاى سياسى - نظامى مسلمانان .
اين بسيج در شرايطى صورت مى گيرد كه امام ، كمترين اعتماد و دلبستگى به دستگاهسياسى و دولتمردان عصرش ندارد، بلكه در ستيزكامل با آنان است . تشويق مسلمانان از سوى امام براى روى آوردن به جهاد و پاسدارى ازمرزها، هر چند در ظاهر به تحكيم پايه هاى سياسى حكومت دولتمردان عصر كمك مى كند،اما امام با بينش سياسى ژرف خود و دلبستگى عميقى كه به اسلام دارد، دريافته است كهدر شرايط حفظ كيان اسلام در اولويت نخست قرار دارد و با تداوم كيان جامعه اسلامى استكه مى توان به تعيين نوع حكومت و اصلاح حاكمان پرداخت . سخنان امام در اين زمينهسراسر روح و رهنمود و تهييج است .
حماسه اى كه در قامت نيايش ، محراب را با قيام كفر ستيزان و سجده و ركوع مناجاتيانپيوند داده است .
امام در بخشى از اين نيايش بيان داشته است :
اللهم صل على محمد آله ، و حصن ثغور المسلمين بعزتك ، و ايماتهما بقوتك و اسبغواسبغ عطاياهم من جدتك اللهم صل على محمد و آله ، كو كصر عدتهم و اشحذاسلحتخم واحرس حوزتهم و امنع حومتهم و اكف جمعهم و دبر امرهم ... ⁽⁵⁹³⁾
خداوند! بر محمد - صلى الله عليه وآله - و خاندانش درود فرست و به نيروى شكستناپذيرت مرزهاى سرزمين مسلمان را استوار و نفوذناپذير گردان با توانگريت ، حاميانقلمرو سرزمينهاى اسلامى را توانايى بخش و عطاكن و از قلرو پايگاهشان حفاظت نما وبه دژها و سنگرهايشان استحكام و پايدارى ده ! دلهايشان را الفت عطا كن و كارهايشان راتدبير نما و سامان بخش .
ترغيب و تشويق به جهاد
اللهم و ايما غاز غزاهم من اهل ملتك او مجاهد جاهد هم من اتباع سنتك لبكون دينكالاعيل و حزبك الاقوق و حظك الاوفى فلقفه اليسر و هيى له الامر.. ⁽⁵⁹⁴⁾
خداوند! هر رزمنده مسلمانى كه به ستيز با مشركان و مهاجمان به قلمرو اسلام همت گماردو يا هر جهادگرى كه در راستاى پيروى از دين به جهاد برخيزد تا اين كه دينتوبرترى يابد و حزب تو تقويت شود و دستاوردها و منافع اسلام و امتها اسلامىكاملتر شود، خداوند! مشكلات را از پيش پايش ‍ بردار و راهش را هموار ساز و كارهايش راسامان بخش و پيروزى را برايش ‍ تضمين كرده ، يارانى شايسته براى اوتدارك كن...
بزرگداشت روحيه جهاد و نبرد با دشمنان اسلام
اللهم و ايما مسلم اهمه امر الاسلام و احزنه تحرباهل الشرك عليهم فنوى غزوى ، اوهم بجهاد فقعد به ضعف او ابطات به فاقة اواخره عنهحادث عنه حادث ... اوجب له ثواب المجاهدين ، و اجعله فى نظام الشهداء و الصالحين. ⁽⁵⁹⁵⁾
معبود! هر مسلمانى كه نگران و دلمشغول كار اسلام و سرنوشت مسلمان است و از اين كهقواى شركت عليه مسلمانان بسيج شده اند، محزون ودل غمين مى باشد و تصميم به نبرد گرفته و يا عزم جهاد داده است ، اما برايش ‍ مشكلى ،كمبودى و يا حادثه اى ناخواسته رخ داده و نتوانسته است به نبرد مهاجمان و بدخوهانبود، خداوند! ثواب جهادگران را به او عطا كن وى به در صف شهيدان و صالحان قرارده .
ارزش شهادت و مقام شهيدان
الحمدالله ... حمدا نسعد به فى السعداء من اوليائه ، و نصربه فى نظم الشهداءبسيوف اعدائه . ⁽⁵⁹⁶⁾
حمد و ستايش به درگاه خداى يگانه ... حمدى كه در پرتو آن به مرتبه دوستانسعادتمند خدا نايل شويم و در صف شهيدانى كه با شمشير دشمنان خدا به شهادت رسيدهاند، قرار گيريم .
امام سجاد - عليه السلام - در دعا براى جنگاوران مسلمان و جهادگران راه خدا به درگاه حقعرضه ميدارد:
فاذا صاف عدوك وعدوه فقللهم فى عينه ... فان حتمت له بالسعادة و قضيت لهبالشهادة فبعد ان يجتاح عدوك بااقتل ، و بعد ان يجهدبهم الاسر و بعد ان تاءمن اطرافالمسلمنى ، و بعد ان يولى عدوك مدبرين . ⁽⁵⁹⁷⁾
خداوند، آن گاه كه رزمنده مسلمان به انگيزه دفاع از قلمرو و اسلام به مصاف با دشمنانتكه دشمنان او نيز هستند - مى رود، شمار نيروهاى دشمن را براى رزمنده مسلمان در نظرگرفته اى و شهادت را برايش رقم زده اى دستيابى وى به اين سعادت و شهادت پس ازآن برايش رقم زده اى ، دستيابى وى به اين سعادت و شهادت پس از آن باشد كه دشمنتو را كشته و گروه بازمانده شان را اسير كرده و به نواحى سرزمين اسلامى بخشيده ودشمنان اسلام گريخته باشند.
اهداف والالى جهاد
امام سجاد - عليه السلام - در نگاه جامع و همه جانبه خود به مساله جهاد نبرد با مهاجمانبه قلمرو انديشه ها و سرزمينهاى اسلامى ، از ترسيم اهداف و انگيزه هاى ارزشى جهادفارغ نمانده است ، بلكه با بيان ويژه نيايش به اين مهم نيز پرداخته است .
اللهم و قو بذلك محالاهل السلام و حصن به ديارهم ، و ثمر به اموالهم ، و فرغهم عن محاربتهم لعبادتك و عنمنابذتهم للخلوه بك حتى لا يعبد فى بقاع الارض غيرك و لا تعفر لا حد منهم جبهه دونك .⁽⁵⁹⁸⁾
بارالها! به وسيله توانمندى جنگاوران مسلمان و ضعف واضمحلال مهاجمان كافر، پايگاهها و سرزمينهاى اسلامى را قوت بخش دژهاى ديارشان رامستحكم گردان ، اموالشان را بالنده و پرثمر ساز و خاطر شان را از جنگ با دشمنانآسوده نما و براى عبادت و خلوت و راز نياز با خودت به ايشان فراغت و آرامش عنايت كنتا آنجا كه در جاى جاى زمين جز تو مورد پرستش قرار نگيرد و كسى جز به درگاهخداوندگارى تو پپشانى برخاك نسايد.
سخنى در پايان
ما در اين بخش تلاش كرديم تا گوشه اى از معارف و مطالب گسترده صحيفه رابنمايانيم ول براستى در انتخاب نمونه هايى از ميان صدها درس و پيام ارزنده كه درصحيفه مطرح شده است همواره احساس حسرت داشتيم و آنچه نه به معناى گزينشبرترينها، بلكه تنها به منظور نماياندن جلوه اى است از تابش هماره صحيفه ، جلوه اىكه صاحبان بصيرت را كافى است تا با تاءملى فزونتر و بازنگرى در مضامين عالىصحيفه كرانهاى ديگرى از معارف الهى و اخلاق و منش اسلامى را بازيابند وبازشناسند.