نفسى در رضاى حضرت حق *** بهتر از عمر جاودان بودن

گه چو زنجير سر به حلقه ى در *** گه چو در سر بر آستان بودن

چيست حكمت ز گرد كردن گوى *** در پى حكم صولجان بودن

مالك دوزخ هوا گشتن *** بهتر از خازن جنان بودن

بهتر از پادشاهى دو جهان *** بر در دوست پاسبان بودن

بندگى در جناب حضرت عشق *** بهتر از شاه انس و جان بودن

عين انسان شدن بديده ى حق *** يعنى از چشم خود نهان بودن

مسند از كوه قاف گستردن *** بال سيمرغ سايبان بودن

چون جرس بسته از پى محمل *** در ره عشق يك زبان بودن

يك دل و يك دهان و يك ناله *** همه تن جنبش و فغان بودن

گمرهان را در اين شب تاريك *** روشنى سوى كاروان بودن

در سياحت به ساحت ملكوت *** با دل و روح هم عنان بودن

از زمان و زمانيان بيرون *** بنده صاحب الزمان بودن

آنان كه به خدا و قيامت و انبياء و كتب آسمانى ايمان آورده اند ، و از وطن خود بخاطر خدا هجرت كردند ، و در راه حضرت حق به جهاد برخاستند ، اميدوار به رحمت خدا باشند ، كه خداوند بر آنان بخشنده و مهربان است .

داستانى جالب

در مورد نزول اين آيه ى شريفه گفته اند :

قبل از وقوع واقعه ى بدر ، پيامبر بزرگ عبدالله جَحش را خواست ، و نامه اى به او داد و حدود هشت نفر از مهاجران را همراه وى نمود ، و به او دستور داد پس از دو روز راه پيمودن نامه را بگشايد و بر اساس آن عمل كند .

عبدالله پس از دو روز راه پيمائى نامه را گشود ، و چنين يافت : چون نامه را باز كردى تا نخله « زمين بين مكه و طائف » برو و در آنجا اوضاع قريش را زير نظر بگير و تمام جريان را به ما گزارش كن .

عبدالله جريان را با دوستانش در ميان گذاشت و اضافه كرد : رسول الهى مرا از مجبور ساختن شما در اين مسير منع فرموده ، بنابراين هركس آماده شهادت است با من بيايد و ديگران بازگردند ، همه با او حركت كردند ، وقتى كه به نخله رسيدند به قافله اى از قريش برخورد كردند كه عمرو بن حضرمى در آن بود . چون روز آخر رجب بود ، « يكى از ماههاى حرام » در مورد حمله به آنها به مشورت نشستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره ى بقره (2) : آيه ى 218 .

عده اى گفتند اگر امروز دست از آنان برداريم وارد حرم مى شوند ديگر نمى توان متعرض آنها شد ، سرانجام شجاعانه به آنان حمله بردند و عمرو بن حضرمى را كشته و قافله او را با دو اسير به محضر رسول خدا آوردند .

پيامبر الهى به آنان فرمود : من به شما دستور نداده بودم كه در ماههاى حرام نبرد نكنيد ؟

آنگاه از دخالت در غنائم خوددارى فرمود ، مجاهدان ناراحت شدند و مؤمنان به سرزنش آنان پرداختند ، مشركان نيز زبان به طعن گشودند ، كه محمّد (صلى الله عليه وآله)جنگ و خونريزى و اسارت در ماههاى حرام حلال شمرده آيه نازل شد كه :

از تو درباره ى جنگ كردن در ماه حرام مى پرسند ،بگو جنگ در آن گناه بزرگى است ، ولى جلوگيرى از راه خدا و گرايش مردم به فرهنگ حق و كفر ورزيدن نسبت به الله و هتك احترام مسجدالحرام ، و اخراج ساكنان آن در پيشگاه خدا مهم تر از آن است ، و ايجاد فتنه حتى از قتل بالاتر است . مشركان پيوسته با شما مى جنگند ، تا اگر بتوانند شما را از آئين خود برگردانند ولى كسى كه از دين حق برگردد و در حال كفر بميرد ، تمام اعمال نيك او در دنيا و آخرت بر باد مى رود و آنان اهل جهنّم اند و هميشه در آن خواهند بود .

پس از اين كه آيه مفصل بالا نازل شد عبدالله جحش و همراهانش گفتند : ما براى درك ثواب ، در اين راه جهاد كرده ايم و از رسول خدا پرسيدند آيا اجر مجاهدان را دارند يا نه ؟ آيه ى شريفه ى ( إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا ) نازل شد .

راستى سر و كار گناهكاران با چه وجود مبارك و مقدّس و غفور و ودود و 

ص 130 و ص 131

همه روشن شوند چون خورشيد *** چون كه در پاى آن قمر مى زند

عاشقانى كه جان يكدگرند *** همه در عشق همديگر ميرند

همه را آب عشق بر جگر است *** همه آيند و در جگر مى زند

همه هستند هم چو درّ يتيم *** نه بر مادر و پدر ميرند

عاشقان جانب فلك پرند *** منكران در تك سقر مى رند

عاشقان چشم غيب بگشايند *** باقيان جمله كور و كر ميرند

وانكه شبها نخفته اند ز بيم *** جمله بى خوف و بى خطر ميرند

وانكه اينجا علف پرست بدند *** گاو بودند و همچو خر ميرند

وانكه امروز آن نظر جستند *** شاد و خندان در آن نظر ميرند

شاهشان بركنار لطف نهد *** نى چنين خوار و محتضر ميرند

وان كه اخلاق مصطفى جويند *** همچو سلمان و همچو ذر ميرند

روايات باب توبه

ابا عبيده مى گويد :

به معصوم عرضه داشتم : براى من دعا كنيد كه گناهانم زياد است ، فرمود : اى اباعبيده آرام باش ، شيطان تو را از رحمت و عفو حضرت حق دلسرد و مأيوس نكند ، كه عفو او را چيزى برابرى نمى كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار : 6/5 .

اِذا دَخَلَ اَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ بِاَعْمالِهِمْ فَاَيْنَ عُتَقاءُ اللهِ مِنَ النّارِ .

ابو بصير مى گويد از حضرت باقر (عليه السلام) شنيدم مى فرمود : زمانى كه اهل بهشت به سبب اعمالشان به بهشت بروند ، پس آزادشدگان حضرت الله از آتش جهنّم كجايند ؟ !

اِذا تابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصوحًا اَحَبَّهُ اللهُ فَسَتَرَ عَلَيْهِ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ . فَقُلْتُ : وَكَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ : قالَ : يَنْسى مَلَكَيْهِ ما كَتَبا عَلَيْهِ مِنَ الذُّنوبِ وَيوحى اِلى جَوارِحِهِ : اكْتُمى عَلَيْهِ ذُنوبَهُ وَيوحى اِلى بِقاعِ الاَْرْضِ : اكْتُمى ما كانَ يَعْمَلُ عَلَيْكَ مِنَ الذُّنوبِ فَيَلْقَى اللهُ حينَ يَلْقاهُ وَلَيْسَ شَىْءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَىْء مِنَ الذُّنوبِ(1) .

معاويه بن وهب مى گويد : از حضرت صادق (عليه السلام) شنيدم مى فرمود : به هنگامى كه عبد توبه خالص كند توبه اى كه بر آن استقامت ورزد ، محبوب خدا مى شود ، و در دنيا و آخرت در پوشش حضرت حق قرار مى گيرد ، عرضه داشتم اين پوشش چگونه است ؟ فرمود : دو ملك نويسنده گناه را از گناه بنده اش فراموشى مى دهد ، و به جوارحش فرمان مى دهد معاصى بنده ام را كتمان كنيد ، و به زمين هائى كه در آنها معصيت كرده وحى مى كند : گناهان بنده ام را بپوشان ، پس وارد قيامت مى شود ، در حاليكه شاهدى ندارد بر گناهانش شهادت دهد ! !

اِنَّ اللهَ تَعالى اَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُل اَضَلَّ راحِلَتَهُ وَزادَهُ فى لَيْلَة ظَلْماءَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافى / 2 صفحه ى 314 .

ابى عبيده ى حذّاء مى گويد : از حضرت باقر (عليه السلام) شنيدم فرمود : خداوند به توبه ى بنده اش از مردى كه راحله ى خود را در شب تاريك گم كرده و پس از آن به راحله اش دست يافته خوشحال تر است .

اِنَّ اللهَ يُقْبِلُ تَوْبَةَ عَبْدِهِ ما لَمْ يُغَرْغِرْ ، توبوا اِلى رَبِّكُمْ قَبْلَ اَنْ تَموتوا ، وَبَادِروا بِالاَْعْمالِ الزّاكِيَةِ قَبْلَ اَنْ تَشْتَغِلوا ، وَصِلوا الَّذى

ص 134

ص 135

از مرد و زن با ايمان تائب نيست .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود :

توبه كننده از گناه مانند كسى است كه گناه نداشته باشد .

عَنْ الشَّعْبِىَ قالَ سَمِعْتُ عَلىّ بْنَ اَبيطالِبِ يَقولُ :

شعبى مى گويد از حضرت مولا على شنيدم ، مى فرمود :

از كسى كه در حال نوميدى است در شگفتم ، در حالى كه با او پاك كننده هست ، عرضه داشتند پاك كننده چيست ؟ فرمود : استغفار .

از مسائل بسيار مهمّى كه در باب با عظمت توبه مطرح است ، اين است كه از باب فضل و رحمت و عنايت و كرم حضرت حق باب توبه به روى احدى از بندگان بسته نيست ، هر زمان عبد عاصى به وضع ناهنجار خود آگاه شد ، و در مقام بازگشت حقيقى به سوى مولاى مهربانش برآمد ، بشرطى كه با آثار مرگ و قيامت روبرو نشده باشد توبه براى او صددرصد امكان دارد ، و بر اساس آيات و روايات مى تواند خود را به مغفرت و رحمت حضرت دوست برساند ، و از عذاب خالد و هلاكت ابدى وجود خويش را برهاند . به داستان عجيب زير كه « امالى » شيخ طوسى نقل مى كند عنايت كنيد ، كه طرفه داستانى است .

حقيقتى عجيب در باب توبه

امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد :

جوانى بود يهودى ، كه بسيارى از اوقات به محضر مبارك رسول الهى مشرف مى شود ، به اندازه اى كه حضرت او را به كارهاى ساده و آسان مى گماشت و وى را به دنبال بعضى از امور مى فرستاد ، و چه بسا بوسيله او براى قوم يهود جهت هدايت آنان نامه مى فرستاد .

مدتى از آن جوان خبرى نشد ، رسول خدا از حالش جويا شد ، مردى به آنجناب عرضه داشت ، تا جائى كه اطلاع دارم بايد بيش از امروز زنده نماند چون به مرض سختى دچار آمده !

حضرت ختمى مرتبت با عده اى از اصحاب به ملاقات وى رفتند ، معنويت و كرامت و بركت و واقعيّت آنجناب بود كه با هركس سخن مى گفتند جواب مى داد ، آن جوان را صدا زندند ، ديده گشود و عرضه داشت لبيك يا اباالقاسم ، حضرت به او فرمود بگو :

جوان به چهره پدرش كه يهودى متعصّبى بود نگريست و چيزى نگفت ، حضرت بار دوم او را صدا زد و شهادتين را به او تلقين كرد باز به پدرش نظر كرد و چيزى نگفت ، بار سوّم او را صدا زد باز از ترس پدر لب فرو بست ، حضرت فرمود تجلّى داشت شهادتين را گفت و به عبارت ديگر از تمام گذشته خويش به حضرت محبوب بازگشت و سپس به كام مرگ افتاد ، حضرت به پدرش فرمود : به اين جوان دست مزدن و كارى به او نداشته باش آنگاه به اصحابش فرمود : او را غسل داده و كفن كنيد و سپس نزد من آوريد تا بر وى نماز بگزارم ، آنگاه از منزل يهودى درآمد در حالى كه مى فرمود :

خداى را سپاس گزارم كه بوسيله ى من بنده اى از بندگانش را از آتش نجات داد .

بيا يكدم به گرد دل برآئيم *** درى پيدا كنيم از در درآئيم

تو اى فرخنده يى خضر ار بما راه *** نمائى ما نه با پا با سرآئيم

چو ما بايد درآئيم از تو اين در *** به روى ما ببندى زان درآئيم

از اين سو گر بگردانى ره ما *** بدان سو ما ز راه ديگر آئيم

اگر بنگاه تو عرش است ما را *** پر و بالى بده تا با پر آئيم

متاعت را بهائى گر بود ما *** به جان و سر نه با سيم و زر آئيم

نه ننگ گوهر است از ما گدايان *** به جس و جوى اين گوهر برآئيم

فتاده بار ما در گل بده دست *** كزين گل يك قدم آنسوتر آئيم

ص 138

ص 139

را ادا ننمايد و در عبادت خود نيفزايد ، و در لباسش تغيير ندهد ، و دوستانش را عوض ننمايد ، و مجلسش را تغيير ندهد ، و فرش و بالشش را مبدّل نكند و اخلاق و نيّتش را برنگرداند ، و به فتح قلب يعنى منور شدن دل به نور حقيقت نائل نگردد ، و دست به انفاق و خدمت مالى نزند ، و آرزوها كوتاه نكند و زبان از آنچه حرام است نبندد ، و به تصفيه اموالش اقدام ننمايد به حقيقت كه توبه نكرده ، وبه حضرت دوست بازگشته ، كه آراسته به اين حقايق در حقيقت تائب است .

به همين خاطر در متن روايت « مصباح » حضرت صادق (عليه السلام) بدينگونه عظمت توبه را مى نماياند .

توبه ريسمان با عظمت خداست و نصرت و جذابيّت و عنايت و لطف حضرت يار است . عبد را لازم است پيوسته در هر شأنى كه هست در حال توبه باشد و براى هر فرقه و طائفه اى توبه ى خاصّى است .

توبه ى پيامبران از اضطراب باطن است .

توبه ى اولياء از عوارض رنگارنگ خاطر است .

توبه ى اصفياء از استراحت و فراغت و غفلت و كدورت است .

توبه ى خاصان از مشغول بودن به غير حق است .

توبه ى عوام و توده ى مردم از گناهان و معاصى است .

براى هر كدام از اين طبقات نسبت به موضوع توبه و نتيجه ى آن معرفت و دانش مخصوصى است كه براى ديگرى نيست و اينجا مجال شرح و بسط ندارد ، فقط به توبه ى عوام اشاره مى شود .

حقيقت توبه عوام اين است كه باطن را از معاصى به اشك ندامت بشويد و در همه حال به تقصير و جنايت اعتراف نمايد و از صميم دل بر اعمال و غفلت گذشته ى خود پشيمان گردد ، و پيوسته به آينده اش ترسناك باشد و هرگز معصيت را كوچك نشمارد ، تا موجب جرأت و بى اعتنائى و كسالت وى گردد .

گريه و اسف را بر آنچه از عبادات از دستش رفته ادامه دهد ، و نفس خود را از تمايلات و شهوات و خواسته هاى شيطانى حفظ كند ، و از وجود مقدّس حضرت دوست بخواهد كه وى را بر بساط توبه ثابت قدم بدارد و از آلوده شدن به وضع گذشته نگاه دارد .

خود را در ميدان كوشش در راه حق تمرين دهد ، و آنچه از او فوت شده بجاى آورد ، و هرچه از ديگران به ظلم و ستم بدست آورده باز گرداند ، از همراهان ناباب كناره جويد ، و شب را به قيام و روز را به صيام نورانى كند .

در عاقبت خويش انديشه نمايد ، و از حضرت جانان بخواهد كه او را در خوشى و ناخوشى توفيق استقامت دهد ، و به وقت شدّت و ابتلاء ثابت قدم مانده تا از درجه ى توّابين سقوط نكند ، و بيدار باشد كه تمام حوادث و پيش آمدها موجب طهارت و بخشودگى گناهان است ، و سبب مزيد درجات و علو  مراتب ملكوتى .

در سوره ى مباركه ى عنكبوت آيه ى دوم مى فرمايد :

آيا گنان مى كنند كه آنان ترك مى شوند ، و تنها اظهار و گفتار براى آنها كافى است ، و آزمايش و امتحان نمى شوند ؟ ! و ما آنان را كه پيش از آنها بودند به معرض آزمايش و امتحان گذاشتيم ، پس خداوند راستگويان را از دروغگويان باز شناسد .

تا چند از اين خاك بميريد و بزائيد *** گامى بگذاريد و بر افلاك برآئيد

يكبار بميريد و دوم بار نميريد *** يكبار بزائيد و دوّم باز مزائيد

يك روز مباشيد و همه روز بباشيد *** يكدم به مپائيد و همه سال بپائيد

از لب بسوى كوه و زكه باز سوى لب *** خواهيد روان شد كه همه رجع صدائيد

با آمدن و رفتن از اين خانه شما را *** از چيست بپرسيد كه چويند و چرائيد

بر دولت و بر مال فزايش نكند سود *** آن سود بود سود كه بر خود بفزائيد

خود منبع شهد و شكر و كان نباتيد *** تا چند به طمع شكر انگشت بخائيد

اى پاك نژادان فلك قدر ملك صدر *** تا كى به در مفلسكان چهره بسائيد

زين سوى بدان سوى و زين كوى بدان كوى *** چون يوسف مصريد كه در بيع و شرائيد

باب هشتادم در جهاد و رياضت نفس است

وَلا حِجابَ اَظْلَمُ وَاَوْحَشُ بَيْنَ الْعَبْدِ وَبَيْنَ اللهِ مِنَ النَّفْسِ وَالْهَوى وَلَيْسَ لِقَتْلِهِما وَقَطْعِهِما سِلاحٌ وَآلَةُ مِثْلُ الاِْفْتِقارِ اِلَى اللهِ وَالْخُشوعِ وَالْخُضوعِ وَالْجوعِ وَالضَّماءِ بِالنَّهارِ وَالسَّهَرِ بِاللَّيْلِ ، فَاِنْ ماتَ صاحِبُهُ ماتَ شَهيداً ، وَاِنْ عاشَ وَاسْتَقامَ أَدّى عاقِبَتُهُ اِلَى الرِّضْوانِ الاَْكْبَرِ .

وَاِذا رَاَيْتَ مُجْتَهِداً اَبْلَغَ مِنْكَ فِى الاِْجْتِهادِ فَوَبِّخْ نَفْسَكَ وَلُمْها وَعَيِّرْها تَحْثيثاً عَلَى الاِْزْديادِ عَلَيْهِ وَاجْعَلْ لَها زِماماً مِنَ الاَْمْرِ وَعِناناً مِنَ النَّهْىِ ، وَسُقْها كَالرّائِضِ لِلْفارِهِ الَّذى لا يَذْهَبُ عَلَيْهِ خُطْوَةٌ مِنْ خُطُواتِها اِلاّ وَقَدْ صَحَّحَ اَوَّلَها وَاخِرَها .

اَلا وَاِنَّكَ لَوْ وَجَدْتَ حَلاوَةَ عِبادَةِ اللهِ وَرَأَيْتَ بَرَكاتِها وَاسْتَضَأْتَ بِنورِها لَمْ تَصْبِرْ عَنْها ساعَةً واحِدَةً وَلَوْ قُطِّعْتَ اِرْباً اِرْباً ، فَما اَعْرَضَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْها اِلاّ بِحِرْمانِ فَوائِدِ السَّلَفِ مِنَ الْعِصْمَةَ وَالتَّوْفيقِ .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره ى عنكبوت (29) : آيه ى 69 .

مسئله با عظمت رياضت و جهاد نفسانى

برنامه بسيار پرمنفعت و با اهميّت جهاد با نفس ، و به رياضت آوردن اين منبع حسّاس از ابتداى شروع زندگى در بسيط خاك مورد توجّه عاشقان كمال و عاقلان عاقبت انديش بوده است .

اوّلين مرتبه اى كه قواعد و قوانين جهاد با نفس در زندگى انسان تجلّى كرده از جانب فيّاض كريم و وجود اقدس حضرت ربوبى ، كه از هركس به بندگانش مهربان تر است بوده و سپس انبياء و ائمه و اولياء و عرفا ، هر يك بر مبناى عشق و محبّتى كه به انسان داشتند وى را در اين زمينه راهنمائى كرده و بسوى كمال مطلوب كه راه رسيدن به آن جز از طريق رياضت و جهاد نفسانى ميسّر نيست هدايت نموده اند .

بايد دانست كه نفس با كمك مشاعر و احساسات بخصوص چشم و گوش و حسّ ذائقه و لامسه اثرپذير عجيبى است ، در حدّى كه مشهور است هيچ تابلوئى در جهان آفرينش اثر پذيريش از نفس بيشتر نيست ! !

چون بوسيله ى چشم ببيند و بوسيله ى گوش بشنود ، و به سبب ذائقه بچشد و به كمك پوست لمس كند ، با تمام وجود در مقام طلب و خواستن برآيد ، و تمام اميال و غرائز را در اين ميدان پرخطر به همراه خود بياورد ، و در اين زمينه از هيچ چيز باك نكند ، و علاقه به هيچ قاعده و قانون و چهارچوبى نشان ندهد ، و چون در اين صحنه رها شود بى چون و چرا بخواهد ، و بى قانون و مقررات بطلبد ، و جز رسيدن به آنچه خواسته چيزى را قبول نكند ، و با تمام قدرت به هدف

خلقت و رمز آفرينش كه مقام با عظمت خليفة اللّهى است پشت پا زند ، و اميال و غرائز و شهوات را از قيد تقوا و فضيلت و كرامت آزاد نمايد ، و دودى غليظ كه به آن هوا نام داده اند بر فضاى خويش حاكم كند ، و عقل و فطرت را مغلوب نموده ، صاحبش را به فضاحت و رسوائى ، و غفلت و شهوت در دنيا گرفتار كرده و در آخرت به عذاب اليم و آتش ابد دچار نمايد .

اوضاع اخلاقى و عملى گرفتاران هوا را تجربه ى تلخ تاريخ نشان داده ، گمان نمى رود احتياج به شرح و بسط داشته باشد ، انواع آلودگيهاى عملى و رذائل جامعه ى انسانى پيش آمده محصول هواى نفس و آزاد گذاشتن اين عنصر قوى در ميدان حيات و عرصه ى زندگى است ، عنصرى كه اگر هماهنگ با خواسته هاى حضرت حق رشد كند سر انسان را از عرش اعلا بالاتر برده ، و از وجود آدم منبعى جوشان از خير و بركت و كرامت و فضيلت بوجود مى آيد .

پرقيمت ترين كار تربيتى بدون شك تربيت نفس براساس برنامه هاى ربانى و قواعد ملكوتى است ، و آن عبارت است از قرار دادن تمام اميال و غرائز در چهارچوب تقواى الهى ، كه قواعد اين تقوا و حدود اين حقيقت در آيات قرآن و روايات و اخبار تجلّى دارد ، و تحقّق اين تربيت از طرفى معرفت نسبت به اين قواعد لازم دارد ، و از طرف ديگر با عزمى راسخ و قدمى استوار عمل عاشقانه بر اساس اين قواعد ، كه اين راه پرقيمت ملكوتى همان است كه قرآن مجيد بطور مكرّر از آن به صراط مستقيم تعبير كرده و اعلام نموده راهرو اين راه به مقام قرب و به لذّت وصال نائل خواهد شد . و ديده ى دل به ديدار محبوب منوّر خواهد كرد .

بقول عارف مشتاق ، بلبل بستان عشق حاج ميرزا حبيب خراسانى :

در اين تن هر دم آيد جان ديگر *** وزين در هر دم آيد خوان ديگر

در اين محفل كه نزهتگاه جان است *** رسد هر ساعتى مهمان ديگر

به هر يك ذرّه از ذرات امكان *** نهفته عالم امكان ديگر

اگر انسان نكو بيند بهر دم *** ببيند خويش را انسان ديگر

ببين در گلشن خاطر كه رويد *** بهر ساعت گل و ريحان ديگر

غذاى تن بود اين آب و اين نان *** غذاى روح آب و نان ديگر

نيارد خورد تن از لقمه ى جان *** سزد هر لقمه را دندان ديگر

به سوى ملك تن از شاه جانها *** رسد هر لحظه اى فرمان ديگر

دو صد كشتى روان گردد در اين بحر *** كه هر يك راست كشتيبان ديگر

بود سرسبز و خرّم گلشن جان *** ز ابر ديگر و باران ديگر

تنت را جان و جان را نيز جانى است *** بود آن جان جانرا جان ديگر

جهانا در جهان پنهان بهر يك *** كند چرخ ديگر دوران ديگر

هزاران يوسف مصرى در اين راه *** كه هر يك را چه و زندان ديگر

دوصد يعقوب بينى ديده بر راه *** كه هريك را بود كنعان ديگر

زند مرغ چمن بر شاخ گل نيز *** از اين دم هر دمى دستان ديگر

ازل را تا ابد خنگ تجلّى *** كند در هر نفس جولان ديگر

هزاران بحر و در هر قطره اى نيز *** نهفته بحر بى پايان ديگر

بهر بحرى هزاران موج و هر موج *** برآرد لؤلؤ و مرجان ديگر

چه يثربها و بطحاهاست در جان *** ز هر سو بوذر و سلمان ديگر

چه مغربها و مشرقهاست در جان *** به هريك نيّر تابان ديگر

بهر حرفى نوشته نامه ى عشق *** بهر نامه ز خون عنوان ديگر

به شهرستان تن عقل است سلطان *** به شهرستان جان سلطان ديگر

با كمال دقّت بايد مسير زندگى را پيموده و مواظبت داشت كه كشش هاى غلط درونى و برونى عناصر شخصيّت نفس را نكوبد ، كه رسيدن به مقام قرب جانان و به دست آوردن حالات عالى ملكوتى از طريق تهذيب و تربيت و تزكيه نفس ميسّر است و بس .

بالزاك كه يكى از دانشمندان مغرب زمين است مى گويد : وصول به شخصيّت عالى امكان پذير است ، بشرط آنكه انسان در تماس خود با امور زندگى نگذارد بهمان آسانى كه گوسپند پشم خود را در خارستانهائى كه از آن مى گذرد از دست مى دهد ، روحش پاره پاره شود ! همانطور كه در مجلّدات گذشته تذكر داده شد ، اگر نفس را در خواسته ها و اميال و غرائزش رها كنيم در مرحله ى اوّل تبديل به بهيمه سپس حيوانى خطرناك ، آنگاه درنده و در عاقبت شيطانى جامع همه ى رذائل و مفاسد خواهد شد .

نفس را اگر در خواسته هاى غلطش آزاد بگذاريم ، از لذّت عبادت محروم و به تدريج از امور بندگى خارج مى گردد و آدمى را به جاده ى هلاكت انداخته و به عذاب ابد حق گرفتار مى كند .

به يكى از عباد شايسته حق گفتند : ما از عبادت و عمل صالح و انجام امور خير لذّت نمى بريم ، گفت : دختر شيطان كه محبّت خارج از حدود به دنياست در قلب شماست ، پدر براى زيارت دختر ، ناچار است به خانه ى دخترش برود ، و او هركجا جا خوش كند توليد فساد مى كند ، پس بين شما و لذّت بردن از عبادت و كار خير ، شيطان مانع است ، و شما را راهى براى نجات از اين بليّه جز برگرداندن تمايلات و غرائز به حدود الهى نيست .