61. كرامت آوازه خوان ناخوش آواز و نازيبا (سعدى مدتى در مدرسه مستنصريه بغداد در نزد شيخاجل ، ابوالفرج بن جوزى (وفات يافته درسال 636 ه . ق ) درس خوانده بود و از موعظه هاى او بهره مند شده بود. در اين رابطهسعدى مى گويد:) هر قدر كه مرشد بزرگ ابوالفرج بن جوزى ، در پند و اندرز خود مرا از رفتن بهبزمهاى آواز و رقص و شنيدن ترانه و غزل باز مى داشت و به گوشه گيرى و خلوتنشينى دستور مى داد باز حالت و غرور نوجوانى بر من چيره مى شد و خواهشدل و آرزويم مرا به شنيدن ساز و آواز مى كشانيد. ناگزير بر خلاف موعظه استادم(ابوالفرج بن جوزى ) به مجلس ساز و طرب مى رفتم و از شنيدن آواز خوش و معاشرتبا ياران سرمست از آواز خوش ، لذت مى بردم . وقتى كه پند و اندرز استاد به خاطرممى آمد مى گفتم : اگر خود او نيز با ما همنشين بود به رقص و دست افشانى و پايكوبىمى پرداخت ، زيرا اگر نهى از منكر كننده خودش شراب بنوشد، عذر مستان را مى پذيرد وآنها زا به خاطر گناه شرابخوارى ، بازخواست نمى كند. قاضى ار با ما نشيند بر فشاند دست را محتسب گر مى خورد معذور دارد مست را تا اينكه يك شب به مجلسى وارد شدم . گروهى در آن نشسته بودند. آوازه خوانى درميانشان آواز مى خواند، ولى به قدرى صداى ناهنجار داشت كه : گويى رگ جان مى گسلد زخمه ناسازش ناخوشتر از آوازه مرگ پدر، آوازش (184) گاهى همكارانش ، انگشت در گوش خود مى نهادند تا آواز او را نشنوند، و گاهى انگشتخود را بر لب مى گذاشتند تا او را به سكوت فرا خوانند. نبيند كسى در سماعت خوشى مگر وقت مردن كه دم در كشى (185) چو در آواز آمد آن بربط سراى كد خدا را گفتم از بهر خداى زيبقم در گوش كن تا نشنوم يا درم بگشاى تا بيرون روم (186) خلاصه اينكه به پاس احترام ياران ، با رنج فراوان آن شب را به صبح آوردم . بهقدرى شب سختى بود كه گفته اند: موذن بانگ بى هنگام برداشت نمى داند كه چند از شب گذشته است درازى شب مژگان من پرس كه يكدم خواب در چشمم نگشته است صبحگاه به عنوان تبرك ، شال سرم را و سكه طلايى را از هميانى كه در كمرم بستهبودم ، گشودم و به آن آوازه خوان برآواز دادم و او را بهبغل گرفتم و بسيار از او تشكر كردم . ياران وقتى كه اين رفتار نامناسب مرا ديدند آن را برخلاف شيوه مرسوم من يافتند و مراكم عقل خواندند. يكى از آنها زبان اعتراض گشود و مرا سرزنش ‍ كرد كه : اين رفتار توبر خلاف رفتار خردمندان است ، چرا چنين كردى ؟! خرقه مشايخ(شال سرت )را به چنان آوازه خوان ناهنجارى دادى ، كه در همه عمرش درهمى در دستنداشت و ريزه نقره و طلايى در دارائيش ‍ نبوده است . مطربى (187) دور از اين خجسته سراى كس دوبارش نديده در يكجاى راست چون بانگش از دهن برخاست خلق را موى بر بدن برخاست مرغ ايوان زهول او بپريد (188) مغز ما بر دو حلق او بدريد به اعتراض كننده گفتم : مصلحت آن است كه زبان اعتراضت را كوتاه كنى ، زيرا من از اينآوازه خوان ، كرامتى (189) ديدم ، از اين رو به او جايزه دادم و او را در آغوش گرفتم . اعتراض كننده گفت : آن كرامت چه بود، بيان كن تا من نيز به خاطر آن به او تقرب جويمو از شوخى و گفتار بيهوده اى كه در مورد او گفتم توبه نمايم . به اعتراض كننده گفتم : شيخ و مرشد (ابوالفرج بن جوزى ) بارها مرا به ترك مجلسبزم آوازه خوانان نصيحت و موعظه رسا مى كرد و من نصيحت او را نمى پذيرفتم ، ولىامشب دست صالح سعادت مرا به اين مجلس آورد، تا با ديدن اين آوازه خوان ناهنجار (از هرگونه آوازه خوانى متنفر گردم و) از رفتن به مجلس آنها توبه كنم ، امشب به اين توبهتوفيق يافتم و ديگر بقيه عمرم به مجلس آنها نروم . (به اين ترتيب ادب را از بى ادبآموختم و به خواست خدا، عدو سبب خير گرديد كه گفته اند: عدو شود سبب خير گر خداخواهد.) آواز خوش از كام و دهان و لب شيرين گر نغمه كند ور نكند دل بفريبد ور پرده عشاق و خراسان و حجاز است از حنجره مطرب مكروه نزيبد(190)

62. ادب را از بى ادبان آموختم

از لقمان حكيم پرسيدند: ادب را از چه كسى آموختى ؟
در پاسخ گفت : از بى ادبان . هرچه از ايشان در نظرم ناپسند آمد از انجام آن پرهيزكردم .

نگويند از سر بازيچه حرفى

كزان پندى نگيرد صاحب هوش

و گر صد باب حكمت پيش نادان

بخوانند آيدش بازيچه در گوش

(آرى از سخنى هم كه به شوخى و طنز گفته شود هوشمند اندرزى مى آموزد، ولى اگرصد فصل از كتاب حكمت را براى نادان بخوانى ، همه را بيهوده مى پندارد.)