باب نود و چهارم در دعوى و ادّعا است

وَمَنِ ادَّعى فيما لا يَحِلُّ لَهُ فَتَحَ عَلَيْهِ اَبْوابَ الْبَلْوى . وَالْمُدَّعى يُطالَبُ بِالْبَيِّنَةِ لا مَحالَةَ وَهُوَ مُفْلِسٌ فَيَفْتَضِحُ وَالصّادِقُ لا يُقالُ لَهُ لِمَ .

مسئله ى دعوى كاذب و صادق

در جلد دوّم « عرفان » در باب آنان كه در طول تاريخ به ادّعا برخاستند و وزر و وبال ميليون ها نفر را در بستر حيات به گردن گرفتند ، در حالى كه در آن ادّعا صادق نبودند بطور مفصّل مطالبى عنوان شد ، و نيز در مجلدات ديگر به مناسبت هاى مختلف به اين مسئله اشاره رفت ، و به اثبات رسيد كه اگر جامعه انسانى در تمام زمينه ها و شئون زندگى مدّعى كادب نداشت ، و مدعيان هواپرست و دروغگو جايگاه مدعيان صادق را باز مى گذاشتند ، هرگز بشر دچار اينهمه مشكلات گوناگون و بن بست ها و عواقب سوء و خطرناك نمى شد ، امّا اين گرگان در لباس ميش حق را به حقدار نگذاشتند و بلكه در برابر مدّعيان صادق و فرستادگان الهى قد علم كرده و با آن بزرگواران و پيروانشان به جنگ و ستيز و كشت و كشتار برخاستند ، و در پى ادعاهاى خويش چه در شرق و چه در غرب ضربه هاى هولناك به پيكر حيات زدند .

اينان ميليون ها نفر را به آتش پرستى و ميلياردها نفر را به تعظيم در برابر بت ها و گاو ، و غرق شدن در تثليث و مرام بودائى و هندوئى و كمونيستى و لامذهبى كشيدند ، و عباد حق را از شكوفا شدن استعدادهايشان در عرصه گاه توحيد و وحى و نبوت و امامت مانع شدند ، و چه حيرت انگيز است وضع اين بدعت گزاران در روز قيامت و در ميدان محشر و بهنگام بر پا شدن ميزان عدل ! !

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد :

ادعا شايسته نيست مگر از انبياء و ائمه و صدّيقين ، كسى كه دعوى بيجا كند ، و مرتبه اى بلندتر از آنچه كه هست براى خود بپندارد و القا نمايد همچون ابليس لعين است ، كه به دعواى عبادت بسيار و اينكه از آتش است خداى را نافرمانى كرد و مستحق عذاب ابد شد ، اينچنين انسان چون در ادعايش دروغگوست نمى تواند صاحب ديانت و امانت باشد ، و از خدعه و فريب شيطان تا در اين حالت است خلاصى ندارد .

آنكس كه ادعاى بيجا دارد ، درهاى بلا و رنج را به روى خود گشوده و چون از وى مطالبه ى حجّت و بيّنه كنند عاجز شده و رسوا مى گردد ولى از مدّعى صادق اهل انصاف و وجدان و عقل و دانش طلب حجّت نمى كنند ، اگر هم خواهان بيّنه باشند از ارائه ى دليل و بينه عاجز نيست .

امير المؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد : هركس در دعوى خود صادق است هيبتى از وى در دل مستمعان است كه به او نمى گويند چرا چنين دعوا كردى .

آرى ادعاى نابجا مربوط به گرفتاران در بند هوا و شهوات است ، و هم اينانند كه در معارف الهى از آنان تعبير به دزدان سر راه عباد خدا شده .

مادر بتها بت نفس شماست *** زانكه آن يك مار و اين بت اژدهاست

صورت نفس ار بجوئى اى پسر *** قصّه ى دوزخ بخوان با هفت در

دوزخ است اين نفس و دوزخ اژدهاست *** كو به درياها نگردد كم و كاست

هركه مُرد اندر تن او نفس گبر *** مر وِرا فرمان برد خورشيد و ابر

گر رضاى حق همى جويى دلا *** پيشه ى خود كن خلاف نفس را

در خلاف نفس شو ثابت قدم *** تا كه ره يابى به اسرار قدم

تا نگردد نفس تابع روح را *** كى دوا يابى دل مجروح را

نفس را همچو خر عيسى بسوز *** پس چه عيسى جان شو و جان برفروز

خر بسوز و مرغ جان را كار ساز *** تا خوشت روح الله آيد پيش باز

باب نود و پنجم در معرفت است

وَقَدْ غَنِىَ عَنِ الْخَلْقِ وَالْمُرادِ وَالدُّنْيا فَلا مونِسَ لَهُ سِوَى اللهِ وَلا نُطْقَ وَلا اِشارَةَ وَلا نَفَسَ اِلاّ بِاللهِ تَعالى وِللهِِ وَمِنَ اللهِ وِمِعِ اللهِ فَهُوَ فى رِياضِ قُدْسِهِ مُتَرَدِّدُ وَمِنْ لَطائِفِ فَضْلِهِ مُتَزَوِّدٌ . وَالْمَعْرِفَةُ اَصْلٌ فَرْعُهُ الاْيمانُ .

عرفان و معرفت و عارف

از آنجا كه حضرت صادق (عليه السلام) حديث اوّل كتاب پرقيمت « مصباح الشريعه » را اختصاص به اوصاف عرفا داده اند ، به توفيق الهى تمام جلد اوّل را در شرح آن حديث و توضيح عرفان و معرفت و عارف قرار دادم و بيش از هر كتابى به شرح و بسط اين واقعيّات اقدام نمودم ، علاوه بر اين در هر بابى از ابواب كتاب تا آنجا كه اقتضا داشت چهره ى عارف را شناساندم و در يك كلمه بايد بگويم كليه دوازده جلد عرفان شرحى بر همين حقايق است ، روى اين حساب به ترجمه ى متن روايت پرداخته و شما را براى يافتن خصوصيّات يك عارف حقيقى به مطالعه ى تمام مجلّدات دعوت مى كنم . امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد :

عارف معارف و آنكس كه قلبش بر اثر كوشش در راه علم دين و مجاهدت و رياضت نفسانى به نور شناخت حق و شئونش منور شد ، جسمش در بين مردم ولى قلبش با خداست ، چيزى غير دوست نمى بيند و نمى خواهد ، و نمى گويد ، و اگر بر فرض لحظه اى از محبوب غفلت كند از شدت شوق او به وقت توجه به او قالب تهى مى كند ! !

اى راحت روح هر شكسته *** بخشاى به لطف بر شكسته

بر جان من شكسته رحم آر *** كاشكسته ترم ز هر شكسته

پيوسته ز غم شكسته بودم *** اين لحظه شدم بتر شكسته

اى بار غمت شكسته پشتم *** تو رخ ز شكسته بر شكسته

بر سنگ مزن تو سينه ى ما *** بى قدر شود گهر شكسته

اى تير غمت رسيده بر دل *** پيكان تو در جگر شكسته

بى لطف تو كى درست گردد *** جانا دل من به سر شكسته

آمد به درت نديده رويت *** زان شد دل من مگر شكسته

در كوى تو جان سپرد دگر بار *** آن مرغك بال و پر شكسته

دل بنده ى تست در همه حال *** گر غمزده است و گر شكسته

جناب عزت عارف را امين خود گردانده و علوم و معارفش را به وى سپرده تا خلق از او طلب دانش و بينش كنند و نيز عارف را گنج اسرار خود و منبع نور خويش و دليل بر رحمت بى منتها و هادى و رهنما و حامل علوم خود نموده است ، و او را ترازوى فضل و عدل قرار داده .

عارف غنّى از خلق و مراد و مريدى و دنياست و مونسى جز حضرت الله ندارد ، و نگويد و نشنود و صاحب اشاره و نفس نباشد مگر براى او و در راه او ، پس چنين وجود با عظمتى در بوستان قدس متردّد و از لطايف فضل دوست خوشه چين است ، آرى معرفت ريشه و بنيان ايمان و ايمان فرع و ثمره معرفت است .

در گذشته از زمان در بعضى از كتب ديده ام كه فرموده اند : هر حرف معرفت دليل بر حقيقتى است :

م ـ مقت نفس يعنى مبارزه با هوا تا سرحد نابودى اين حالت خطرناك .

ع ـ عبادت رب به اخلاص .

ر ـ رغبت به دوست .

ف ـ تفويض امر به حضرت او .

ت ـ تسليم محض به جناب الله .

و نيز فرموده اند : پس از معرفت چهار وظيفه ى بسيار مهمّ شامل حال عارف است :

1 ـ عمل بر اساس معرفت .

2 ـ اخلاص در حدّ عالى به وقت عمل .

3 ـ ثابت ماندن بر عمل و اخلاص تا لحظه ى آخر عمر .

4 ـ ابلاغ حقايق و معارف با زبان و مال ، و جهاد در راه حق براى بيدارى عباد حق . الهى اين اوصافى كه حضرت صادق بيان فرموده اند جز انبياء و امامان و آن صديقانى كه در عاليترين مرحله ى صدقند ديده نمى شود ، به عزتت قسم بما هم لياقت آراسته شدن به اين محسّنات را عنايت فرما و از آنچه بر اثر غفلت بر ما گذشت ما را ببخش كه ما دست نياز به سوى تو داريم الها ، كريما ، داورا :

آمد به درت اميدوارى *** كو را به جز از تو نيست يارى

محنت زده اى نيازمندى *** خجلت زده اى گناهكارى

از گفته ى خود سياه روئى *** وز كرده خويش شرمسارى

از يار جدا فتاده عمرى *** وز دوست بمانده روزگارى

بوده به درت چنان عزيزى *** دور از تو چنين بمانده خوارى

خرسند ز خاك درگه تو *** بيچاره به بوى يا غبارى

شايد ز در تو باز گردد *** نوميد چنين اميدوارى

زيبد كه شود به كام دشمن *** از دوستى تو دوستدارى

بخشاى ز لطف بر عراقى *** كومانده كنون و زينهارى

باب نود و ششم در حبّ فى الله

وَالْمُحِبُّ اَخْلَصَ النّاسِ سِرًّا للهِِ تَعالى وَاَصْدَقَهُمْ قَوْلاً وَاَوْفاهُمْ عَهْداً وَاَزْكاهُمْ عَمَلاً وَاَصْفاهُمْ ذِكْراً وَاَعْبَدَهُمْ نَفْساً .

وَقالَ اَميرُالْمُؤْمِنينَ (عليه السلام) : حُبُّ اللهِ نارٌ لا يَمُرُّ عَلى شَىْء اِلاَّ احْتَرَقَ ، وَنورُ اللهِ لا يَطَّلِعُ عَلى شَىْء اِلاّ اَضاءَ ، وَسَماءُ اللهِ ما ظَهَرَ مِنْ تَحْتِهِ شَىْءٌ اِلاّ اَعْطاهُ الْفَيْضَ ، وَريحُ اللهِ ما تَهُبُّ فى شَىْء اِلاّ حَرَّكَتْهُ وَماءُ اللهِ يُحْيى بِهِ كُلَّ شَىْء ، وَاَرْضُ اللهِ يُنْبِتُ مِنْها كُلَّ شَىْء . فَمَنْ اَحَبَّهُ اللهُ اَعْطاهُ كُلَّ شَىْء مِنَ الْمُلْكِ وَالْمالِ .

قالَ الصّادِقُ (عليه السلام) :

عشق به حق

گرچه مسئله ى عشق به حق و محبّت به جناب الله كه منشأ و علّتش معرفت به اسماء و صفات حضرت او و تفكّر و انديشه در آلاء و نَعماء و آثار آن وجود بى نهايت در عرصه گاه خلقت و هستى است در جلد اوّل بطور مفصّل و در مجلّدات ديگر به اقتصاى حال و مقال آمده ، ولى بخاطر عظمت مسئله ى و موقفى كه در حركت انسان بسوى رشد و كمال و سعادت دنيوى و اخروى دارد ، در اين فصل تا جائى كه مجال هست به لطايفى ديگر از اين حقيقت اشاره مى شود .

قبل از بيان برخى از حقايق اين باب كه باب الله الاعظم است به قطعه اى از دعاى عارفان و درخواست نيازمندان و دردمندان دل سوخته از پيشگاه مقدّس حضرت دوست توجّه نمائيد ، درخواست هائى كه با كمال عجز و خشوع از جناب حق خواستند و با تمام وجود خود را به آن خواسته ها آراستند ، كه خواستن به هنگامى به آراستن مى رسد كه همراه با رياضت و عبادت و طاعت و حقيقت ، و ترك حرام و معصيت ، و تقوا و فضيلت و علم و معرفت باشد .

اَللّهُمَّ رَوِّحْ قُلوبَنا بِمُشاهَدَةِ جَلالِكَ وَاَرِنا عَجائِبَ مَلَكوتِكَ وَاجْعَلْ لَنا حَظّاً مِنْ نَصيبِ اُنْسِكَ وَاجْعَلْ لَنا مِنْ عِنْدِكَ مَوْقِفاً تُقَرِّبُنا مِنْ نَفْسِكَ وَتَؤْنِسُنا بَاُنْسِكَ وَلا تُخَيِّبْنا مِنْ ذلِكَ كُلِّهِ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ .

بار پروردگارا دلهاى ما را به نور حكمتت روشن فرما ، و قلوب ما را به تداوم يادت و شيرينى مناجاتت و لذّت سخنت ثابت و پابرجا بدار ، ارواح ما را به لطفت رَوْح و ريحان بخش ، و دلهايمان را به نور مقام قربت منوّر گردان ، ديدگانمان را به نور عشقت روشنى ده ، و گوشمان را به شيرينيهاى مناجاتت پاكيزه كن كه تو بر هر برنامه اى قدرت دارى .

الهى قلوب ما را به مشاهده ى جلالت نوازش ده ، و عجائب و اسرار ملكوت آفرينش را به ما بنمايان ، از انس با خود ما را نصيب ده ، و براى ما از پيشگاه لطف و مرحمتت موقعيّتى قرار ده كه به مقام قرب و وصالت برسيم ، و با حضرتت مأنوس شويم ، الهى از آنچه از جنابت خواستيم ما را محروم و نااميد مگردان اى ارحم الرّاحمين .

آرى وقتى انسان با حالى خاضعانه و دلى پر از خشوع ، و قلبى سوخته ، و شوقى كثير اين حقايق را از حضرت محبوب بخواهد ، و براى آراسته شدن به اين واقعيّات با تمام وجود بكوشد ، به آنجا كه بايد برسد مى رسد و در آن نقطه چشمه ى عشق و محبّت به يار از تمام جوانب قلبش جوشيدن مى گيرد و از ما سوى الله بريده و به حضرت الله مى پيوندد و در آن وقت فقط و فقط او را خواسته و هرچه را بخواهد براى او خواهد خواست ( وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاءَ اللهُ )(31) ، كه اين است صراط مستقيم و راهى كه تمام انبياء و اولياء طى كردند و اين است عشق حقيقى و محبّت واقعى كه چون شعله اش در دل روشن شود غير معشوق را سوزانده و از هستى انسان غير مقام فناء فى الله و بقاء بالله چيزى نخواهد گذاشت .

ساقى قدحى كه نيم مستيم *** مخمور صبوحى اَلَسْتيم

از صومعه پا برون نهاديم *** در ميكده معتكف نشستيم

از جور تو خرقه ها دريديم *** وز دست تو توبه ها شكستيم

جز جان گروى ديگر نداريم *** بپذير كه نيك تنگدستيم

ما را برهان ز ما كه تا ما *** با خويشتنيم بت پرستيم

ما هرچه كه داشتيم پيوند *** از بهر تو آن همه گسستيم

بر درگه لطف تو فتاديم *** در رحمت تو اميد بستيم

گر نيك و بديم ور بد و نيك *** هم آن توايم هرچه هستيم

در ره قدحى كه از عراقى *** الاّ به شراب وانرستيم

در ميكده مى كشم سبوئى *** باشد كه بيابم از تو بوئى

عشق يا بهترين ميوه ى عالم ملكوت

عشق به جناب حق و آن وجود مقدّسى كه زيبائى بى نهايت در بى نهايت است محصول حركت انسان در وادى معرفت است ، و آن وادى عبارتست از باطن قرآن و ملكوت سخنان پرارزش انبياء و اولياء و صديقين .

كسى كه در اين وادى و در اين عرصه معنوى و روحانى قدم نگذارد ، و با چشم دل و ذات جان و ديده وجدان آيات الهى را نخواند ، نمى تواند از اين حقيقت نصيب ببرد ، در اين صورت حيوان خطرناكى است كه بصورت انسان در بين انسانها زندگى مى كند و جز زحمت و مزاحمت براى همنواعان نتيجه اى نخواهد داشت .

آن حقيقتى كه نفس را تزكيه مى داند ، و جان را منور مى نمايد ، و دل را در درياى طهارت غرق مى كند ، و در درون امنيّت كامل برقرار مى سازد ، و از انسان موجودى ملكوتى و الهى و با بركت و خدمتگزار و صادق و عابد و زاهد و شاهد و باتقوا ، و همراه با آگاهى و بينش و كمال و فضيلت و شرافت و اصالت و درستى و حقيقت بوجود مى آورد عشق به حق است و بس ، و بدون ترديد براى رسيدن به اين واقعيّات راهى جز اتصال به عشق وجود ندارد ، كه هركس راهى غير اين راه ادّعا كند دروغگو و دزد راه عباد خداست ، و بهمين خاطر است كه در عنوان موضوع از اين عشق تعبير به بهترين ميوه ى ملكوت شد .

عشق بحرى است آسمان در وى كفى *** چون زليخائى اسير يوسفى

دور گردون را ز جذب عشق دان *** گر نبودى عشق كى گشتى جهان

جسم خاك از عشق بر افلاك شد *** كوه در رقص آمد و چالاك شد

آتش عشق است كاندر نى فتاد *** جوشش عشق است كاندر نى فتاد

مرحبا اى عشق خوش سوداى ما *** اى دواى جمله علّت هاى ما

عشق جوشد بحر را مانند ريگ *** عشق سازد كوره را مانند ديگ

عشق بشكافد فلك را صد شكاف *** عشق لرزاند زمين را بى گزاف

عشق آن شعله است كو چون برفروخت *** هرچه جز معشوق باقى جمله سوخت

با كه گويم در همه ده زنده كو *** سوى آب زندگى پاينده كو

عشق را صد ناز و استكبار هست *** عشق با صد ناز مى آيد بدست

تو به يك خارى گريزانى ز عشق *** خود بجز نامى چه مى دانى ز عشق

هرچه جز عشق است شد مأكول عشق *** در جهان يك دانه پيش نول عشق

عشق از اوصاف خداى بى نياز *** عاشقى بر غير او باشد مَجاز

با محمد بود عشق پاك جفت *** بهر عشق او خدا لولاك گفت

منتهى در عشق او چون بود فرد *** پس هم او را زانبياء تخصص كرد

من برافراشتم چرخ سنى *** تا علوّ عشق را فهمى كنى

گر نبودى بهره عشق پاك را *** كى وجودى دادمى افلاك را

در نيايد عشق در گفت و شنيد *** عشق دريائى است قصرش ناپديد

هرچه گويم عشق را شرح و بيان *** چون به عشق آيم خجل گردم از آن

چون عشقى حقيقى از جانب معشوق واقعى در باطن جان و ذات قلب پرتوافكن شود ، آدمى در راه او و براى او و بخاطر او و براى رسيدن به وصال او سر از پا نخواهد شناخت و همه چيز خود را فداى آن محبوب محبان و عشق عاشقان خواهد كرد .

در اين لحظه غروب آفتاب كه روز سوّم فروردين هزار و سيصد و شصت و هفت است و قريب بيست روز است شبانه روز از طرف حزب كثيف بعث به سر مردم مظلوم تهران به جرم دين و ديندارى موشك مى بارد و خانه هاى مردم و مدارس و بيمارستان ها و مساجد را خراب مى كند و زن و مرد و كودك و بيمار و عالم و عامى و پير و جوان را به شهادت مى رساند ، و از طرفى در جنوب و غرب كشور بين اسلام و كفر جنگ سختى در كار است ، جنگى كه نزديك به هشت سال است از طرف اربابان كفر بوسيله ى فرعون عراق بر ملّت بپاخواسته ى ايران به جرم توجه به خدا و قرآن و نبوّت و امامت و پذيرش رهبرى فرزند حضرت حسين (عليه السلام) وجود مبارك امام خمينى مدّظلّه ، تحميل شده ، جوانان و مردان و زنانى ديده مى شوند كه تعداد آنان كم نيست ، و چهره هائى مشاهده مى شود كه بى دريغ جان شيرين به كف گرفته و در تهران و شهرهائى كه در معرض موشك و بمب صدّامى است و در جنوب و غرب كشور با تمام همّت از قرآن و نبوّت و امامت دفاع مى كنند و در اين راه از ديدن انواع صدمات و برخورد به شهادت در راه دوست باكى نمى كنند ، و از هيچ گونه فداكارى مضايقه نمى نمايند ، و اين نيست مگر محصول معرفت و عشق به جناب حق ، كه اگر پاى اين عشق نبود ، غرائز و اميال و شهوات و خواسته ها ، و آرزوهاى دور و دراز چگونه مى گذاشت يك جوان كه از تمام امور ظاهر و بخصوص وسائل مادّى و جمال صورى برخوردار است ، اينگونه خود را براى دفاع از اسلام به آب و آتش بزند ، و زير رگبار اين همه موشك و بمب و خمپاره و توپ و على الخصوص بمب شيميائى كه تمام جسم را مى سوزاند به دفاع از شرف مسلمين و ناموس مؤمنين و فرهنگ الهى برخيزد ؟

آيا اين حركت نورانى ، و فعاليّت پاك كه همراه با انواع مصائب و سختى هاست عاملى جز عشق به حضرت حق دارد ؟ !

خدايا اكنون كه اين قسمت از جلد دوازدهم را مى نويسم ، از هر گوشه ى شهر تهران صداى مهيب انفجار موشك به گوش مى خورد و شهيدانى بر شهداى انقلاب اسلامى و جبهه ى خونين غرب و جنوب اضافه مى شود ، و هيچ كس به اندازه ى لحظه اى اعتماد به زنده بودنش ندارد ، چه اينكه ممكن است موشكى ، به خانه و كاشانه اش اصابت كند و خود و زن و فرزندش به آتش قهر و حسد كفر جهانى بسوزد ، الهى آنچه از حضرتت در اين لحظات حسّاس طلب مى كنم اين است كه شر دشمنان اسلام و اين ملّت بيدار و بينا را به خودشان برگردان ، و پرچم پرافتخار دين را به دست ما در تمام جهان برافراشته فرما ، و قبل از رسيدن حادثه توفيق اتمام اين كار را به اين عبد فقير و اين ذليل مسكين از باب لطف و كرامتت مرحمت فرما ، خداوندا هم اكنون از طريق راديو خبر رسيد كه صدام كافر نزديك به شش هزار زن و بچه و پير و جوان را با ريختن بمب هاى شيميائى در شهر حلبچه به شهادت رساند ، الهى شر او و اربابان او را به آنان بازگردان ، كه تاريخ چنين كثيف و پليدى را كمتر به ياد دارد ؟ !

در ازل پرتو حسنت ز تجلّى دم زد *** عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه اى كرد رُخَت ديد ملك عشق نداشت *** عين آتش شد از اين غيرت و بر آدم زد

عقل مى خواست كزان شعله چراغ افروزد *** برق غيرت بدرخشيد و جهان برهم زد

مدّعى خواست كه آيد به تماشاگر راز *** دست غيب آمد و بر سينه ى نامحرم زد

ديگران قرعه ى قسمت همه بر عيش زدند *** دل غمديده ى ما بود كه هم بر غم زد

جان علوى هوس چاه ز نخدان تو داشت *** دست در حلقه ى آن زلف خم اندر خم زد

حافظ آن روز طرب نامه عشق تو نوشت *** كه قلم بر سر اسباب دل خرّم زد

چه اندازه لازم است ما درباره ى صفات و فيوضات اين عشق خدائى كمى فكر كنيم و قدرتهاى بزرگ و جلوه هاى آسمانى آن را پيش خود تصور و تصوير نمائيم ، زيرا كه اين عشق خدائى در ذات جان و روان هر انسانى موجود ولى نهان است .

تفكّر و تصور در آن باب تخم آن عشق را كه خداوند با اراده ى خود در زمين روح ما افكنده است بيدار مى كند ، و آنگاه ما را هيچ نباشد ، از وجود خود بوسيله ى نورى و حرارتى و جنبشى آگاه مى سازد .

ليكن براى شنيدن نداى اين عشق نهانى ، داشتن گوشهاى باطنى دل شرط است و آن را با گوشهاى حسّى و گوشتى نمى توان شنيد .

تا نگردى آشنا زين پرده بوئى نشنوى *** گوش نامحرم نباشد جاى پيغام سروش

از اين جهت از عشق خدائى نمى توان با كلمات ، چنانكه شايد و بايد تعبير نمود ، زبان و كلمات آن تعلّق به عالم ماده و صورت دارند ، ولى اين عشق خدائى از عالم مجرّد لاهوتى است ، بنابراين زبان و كلمات از توصيف حال و صفات اين عشق عاجزند ، و هرچه در اين باب گفته شود ، اين عشق از آن بالاتر است .

چنانكه يك زن كه هنوز هيچ بچه نزائيده و مادر نشده است ، آن حال پرذوق درونى را كه يك مادر پس از زائيدن به محض اينكه نخستين بار چشمش به صورت بچه ى خود افتاد احساس مى كند هرگز درك و حس نمى تواند كرد .

همانطور حال آن كسى كه در خلوتگاه دل او پرتو عشق خدائى تولد مى يابد جز براى خود او معلوم نتواند شد ، و كسى كه آن حال را در درون خود حس نكرده باشد بوئى از آن حال نتواند برد ، چه به گفته ى جلال الدين : حال پخته را خام كى تواند دانست !

با وجود اين همين عشق نفسانى و حيوانى بشر كه پرتو مجازى بشرى نگاهى نكرده و به حريم آن داخل نشده ، يعنى عاشق و بيدل نگشته است كه همه ى كتابها و قصه ها و افسانه ها را كه از روز نخست تاكنون درباره ى عشق نوشته شده است بخواند ، و همه ى سوز و گدازها و درد و ذوق هاى عشق را از زبان آتش فشان شوريده ترين دلباختگان جهان بشنود باز هم ماهيّت اين عشق بوئى نخواهد برد .

آرى تا پروانه گوشه ى پر خود را در شعله شمعى نسوزانده باشد ، از ذرات آتش آگاهى نمى تواند داد ، ليكن سوز آتش عشق خدائى قابل قياس با سوز شمع جهانى و عشق انسانى نيست .

عشق خدائى سوزهائى در درون دارد كه آنها را فقط آن كسى مى شناسد كه هم درد و هم سوز باشد ، يعنى ديده ى باطن مى خواهد كه از ميان آنچه در بيرون مى بيند پى به آنچه در درون دل باخته ى اين عشق مى سوزد ببرد ، چنانكه خواجه فرموده(32) :

طراز پيرهن زركشم مبين چون شمع *** كه سوزهاست نهانى درون پيرهنم

در كتاب « عبهر العاشقين » آورده : عشق تخم فعل قديم است در زمين دل ، به آب صفاى صفت بر لذّت اسرار آورده ، و عروق جانِ جان در شفافِ اصلى از صوافى صفت به وسائط فعل آب خورده ، اين شجر بيخ مِهر در گل آدم دارد ، و سر سوى آسمان قِدَم دارد ، ( أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّماءِ )(33) هميشه بر دهد و در حركات انفاس عشّاق ثمرهاى الفت و محبّت و لذّت و حكمت دهد تا بدان بياسايند .

گهى گريان ، گهى خندان ، گهى سوزان ، گهى سازان باشند ، گه جوهر طينت آدم را به آتش محبّت بسوزند ، گه با ترنّم نواى ازل بسازند ، گه در سكر ، گه در صحو ، گه در محو ، گهى در قبض ، گهى در بسط ، گهى در خوف ، گهى در رجاء ، گهى در فراق ، گهى در وصال ، نه در فراقش منزلى ، نه در وصالش محلّى ، اينچنين عاشقى را حق در اين جهان به مدارج عشق انسانى به معراج عشق رحمانى برساند .

جوهر اصلى كه كلّ دل است در گِل دل همرنگ خود كند ، و نجواى عشق برآرد ، بعد از تهذيب سلطان عشق در مسكن عشق خوش بشيند ، عقل طبيعى را با نفس حيوانى از زمين دل به زندان طبيعت به بند مجاهده ى عشق برنهد و زمين ( وَأَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا )(34) در اين جهان التباس به نور تجلّى طور قدرت منوّر و مصفّا كند ، اعوان شياطين كه تخم و ساوس ممزوج به تخم شهوت در زمين طبيعت مى پاشند تا حنظل كفر و ضلالت مى رويانند ، لاله زار و گلزار عشق در جان عاشق تباه مى كنند و از حواشى عرصه ى دل برانند .

دل را احوال پيدا شود ، و از كُئوس افعال شراب ربّانى باز خورد ، روح را مدارج معارف پديد آيد ، سرّ را معارج توحيد كشف شود ، از اين عالم كه عين افعال است به عين صفات سير كند و از صرف احوال ، حقايق طرق مشاهده آموزد .

تا نشوئيد به مى دفتر دانائى را *** نتوان پاى زدن عالم رسوائى را

آن كه سر باخت به صحراى هوس مى داند *** كه چه سود است به سر اين سر سودائى را

سرنوشت ازلى بود كه داغ غم عشق *** جاى دادند به دل لاله ى صحرائى را

برو از گوشه نشينان خرابات بپرس *** لذّت خلوت و خاموشى و تنهائى را

دعوى عشق و شكيبا ز كجا تا به كجا *** عشق در هم شكند پشت شكيبائى را

نيست جائى كه نه آنجاست و ليكن جوئيد *** در دل خويشتن آن دلبر هر جائى را

برو اى عاقل و از ديده ى مجنون بنگر *** تا ببينى همه سو جلوه ى ليلائى را

يافتم عاقبت اين نكته كزو يافته اند *** دلفريبان همه سرمايه ى زيبائى را

وحدت از خاك در ميكده وحدت ساخت *** سرمه ى روشنى ديده ى بينائى را

در سايه ى عشق حق به تمام رذائل نفسانى و كژيها و بديها خاتمه داده مى شود ، چوب كج را با گرفتن نزديك آتش راست مى كنند ، با نزديك شدن به شمس حقيقت تمام آلودگيها از ميان برخيزد ، و وجود آدمى به هدايت آراسته شود .

آن كه طالب اين عشق است بايد دل از غير او برگيرد ، و آنچه خواهد براى او خواهد ، مرد غوّاص تا دل از ملك جان برندارد ، روا نبود كه دست طلب او به مرواريد مراد رسد ، و كسى كه در طلب جمال و جلال اوست قصد نجات اعظم كرده ، بايد دست از هرچه جز اوست بشويد .

ژنده پوشى در مجلس موساى كليم نعره كشيد ، موسى از سر تندى بر وى بانگ زد ، جبرئيل آمد ، كه اى موسى خدا گويد : در مجلس تو صاحب درد و خداوند دل همان يك مرد بود كه براى ما به مجلس تو آمد ، تو بانگ بر وى زدى ، هرچند عزيزى و كليمى امّا سرّى كه ما در زير گليم نهاده ايم ديده نمى شود ، آن اشتياق به جمال ماست كه دوستان را به وجد آورد ، تقاضاى جمال ماست كه دلهاشان در عالم خوف و رجاء و قبض و بسط كشد ، هر ديده كه از دنيا پر شد صفت عقبى در وى نگنجد ، و هر ديده كه صفت عقبى در وى قرار گرفت از جلال قرب ما و عزّ وصال بى خبر بود ، نه دنيا و نه عقبى بلكه وصال مولا .

دل درد تو يادگار دارد *** جان عشق تو غمگسار دارد

تا عشق تو در ميان جانست *** جان از دو جهان كنار دارد

تا خورد دلم شراب عشقت *** سرگشتگى خمار دارد

در شوق تو جانِ دور بينم *** انديشه ى بى شمار دارد

مسكين دل من چو نزد تو نيست *** در كوى تو خود چه كار دارد

راز تو نهان چگونه دارم *** كاشكم همه آشكار دارد

چنديدن غم بى نهايت از تو *** عطّار ز روزگار دارد

امام صادق (عليه السلام) در متن روايت باب محبّت مى فرمايد :

چون عشق حق بر قلب عبد بتابد ، از هر شغلى و ذكرى جز حضرت او خالى شود .

عاشق خالص ترين و راستگوترين و وفادارترين و پاكترين و با صفاترين و مطيع ترين مردم از نظر عمل و ذكر و ورد و نفس و جان است .

به هنگام مناجات عاشق ، خداوند بر ملائكه ى وى مباهات مى كند ، و ملائكه به ديدن او افتخار مى نمايند ، و به سبب او بلاد را آباد و معمور مى دارد ، و به كرامت و حرمت آنان به ديگران حرمت مى گذارد ، دعاى بندگان را به عزّت آنان مستجاب مى نمايد ، و بلا را به رحمتش به سبب بزرگوارى آنان از مردم دفع مى نمايد ، اگر خلايق منزلت و قدر آنان را نزد خدا بدانند هرآينه تقرّب مى جويند به حضرت او بوسيله ى ايشان و خاك قدمشان را توتياى ديده ى خود كنند .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد : آتش عشق خدا واقعيّتى است كه به هرچه عبور كند آن را مى سوزد ، و نور الهى حقيقتى است كه به هرچه بتابد آن را منور نمايد ، و رحمت حق بر هرچه افتد بدو فيض رساند و نسيم الهى بر هرچه ورزيدن گيرد سبب حركت و نموّش شود ، و باران الهى بر هرچه ريزد آن را احيا كند ، و در زمين الهى هر نعمتى كه مناسب آن زمين باشد رويد ، پس خداى بزرگ هركه را دوست بدار هرچه از ملك و مال خواهد به او دهد .

پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : هرگاه خداوند دوست بدارد بنده اى را ، محبّت او را در دل برگزيدگان خود از اولياء و اصفياء و در ارواح ملائكه و ساكنان عرش مى اندازد ، تا محبوب پاكان و ملكوتيان شود و نيز براى او در روز قيامت رخصت شفاعت دهد ! !

ما در ره عشق تو اسيران بلائيم *** كس نيست چنين عاشق بيچاره كه مائيم

بر ما نظرى كن كه در اين ملك غريبيم *** بر ما كرمى كن كه در اين شهر گدائيم

زهدى كه در كنج مناجات نشينيم *** وجدى نه كه برگرد خرابات برآئيم

نه اهل صلاحيم و نه مستان خرابيم *** اينجا نه و آنجا چه قوميم و كجائيم

ترسيدن ما چونكه هم از بيم بلا بود *** اكنون ز چه ترسيم كه در عين بلائيم

ما را به تو سرّيست كه كس محرم آن نيست *** گر سر برود سرّ تو با كس نگشائيم

ما را نه غم دوزخ و نه حرص بهشت است *** بردار ز رخ پرده كه مشتاق لقائيم

بر رحمت خود بين و مبين بر گنه ما *** ما غرق گناه از سر تا ناخن پائيم

باب نود و هفتم در دوستى كننده ى در راه خداست

قالَ رَسولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ اَحَبَّ ، فَمَنْ اَحَبَّ عَبْداً فِى اللهِ فَاِنَّما اَحَبَّ اللهَ تَعالى ، وَلا يُحِبُّ عَبْدٌ اللهَ اِلاّ اَحَبَّهُ اللهُ .

وَكُلُّ حُبٍّ مَعْلول يورِثُ بَعْداً فيهِ عَداوَةٌ اِلاّ هذَيْنِ وَهُما مِنْ عَيْن واحِدَة يَزيدانِ اَبَداً وَلا يَنْقُصانِ . قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ : ( الاَْخِلاَّءُ يَوْمَئِذ بَعْضُهُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِينَ )(35) ، لاَِنَّ اَصْلَ الْحُبِّ التَّبَرّى عَنْ سِوَى الْمَحْبوبِ .

قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ : ( وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعَالَمِينَ )(36) .

در باب دوستى و رفاقت در راه خدا و شئون اين حقيقت الهيه و واقعيّت دينيّه در شرح حديث شصت و يكم در جلد دهم و باب هفتادم و هفتاد و هشتم جلد يازدهم به نحو مفصل مطالبى ذكر شد ، در اينجا فقط به ترجمه ى اصل روايت اكتفا مى كنم .

آن كه در راه خدا و براى خدا دوستى مى كند ، در حقيقت دوست خداست ، پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : انسان با محبوب خود است ، پس هركس كسى را براى خدا دوست داشته باشد خدا را دوست داشته ، و كسى خدا را دوست ندارد مگر اينكه خداوند او را دوست دارد ، به اين معنا كه اين محبّت طرفينى است ، آنكس كه عاشق خداست ، خدا هم عاشق اوست .

پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : بهترين مردمان بعد از انبياء و اوصياء در دنيا و آخرت عاشقان خدا و دوستداران بندگان خدا در راه خدايند .

هر دوستى اى كه براى خدا نباشد مورث دورى از رحمت خدا است و اين چنين دوستى از شائبه ى عداوت خالى نيست ، اما آن دو نفرى كه براى خدا با هم دوست اند ، از اين امور مصون اند ، كه اين دو دوستى از يك چشمه اند و در طريق زيادت و دور از نقصان و كم شدن . خداوند مى فرمايد : روز قيامت بعضى از دوستان با يكديگر در عداوت و دشمنى بر مى آيند مگر اهل تقوا كه دوستى دنياشان در قيامت هم ادامه دارد ، چرا كه اصل و ريشه ى دوستى تبرّى از غير محبوب است . و امير المؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد : خوش ترين حقيقت و لذيذترين واقعيّت در بهشت عشق خدا و عشق در راه خداست و بر اين نعمت شكر . خداوند مهربان فرموده : آخر دعاى ايشان در بهشت حمد الهى است .

باب نود و هشتم در شوق است

وَاذا دَخَلْتَ مَيْدانَ الشَّوْقِ فَكَبِّرْ عَلى نَفْسِكَ وَمُرادِكَ مِنَ الدُّنْيا وَوَدِّعْ جَميعَ الْمَأْلوفاتِ وَاجْزِمِ عَنْ سِوىْ مَعْشوقِكَ وَلَبِّ بَيْنَ حَياتِكَ وَمَوْتِكَ لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ ، وَاَعْظَمَ اللهُ اَجْرَكَ .

مسائل اين روايت در جلد اوّل « عرفان » و جلد نهم و قسمتى از همين جلد به شرح آمد و داستان عاشقان و مشتاقان در ضمن مجلّدات گذشته به رشته ى تحرير آمد ، در اينجا فقط به ترجمه ى روايت اكتفا مى شود :

هركه مشتاق لقاى او شد ، محكوم اشتهاى شكم و لذّت آشاميدنى و شهوت و ميل خواب در رختخواب ناز ، و انس با غير حق و معطّل بودن در خانه و شهر و در بند لباس نرم و قرار در يك محل نيست . مشتاق عابد شب و روز و اميدوار به وصل محبوب و مناجات كننده ى با حضرت دوست با ذات جان بوسيله ى زبان است ، چنانكه خداوند متعال از موسى بن عمران به وقت ميعادش در كوه طور با حضرت ربّ خبر داده و رسول خدا حالش را بدينگونه توضيح داده كه : موسى (عليه السلام) در رفت و آمدش به مدّت چهل روز جز به اندازه ى ضرورت نخورد و نياشاميد و نخواست و نخوابيد و اين همه بخاطر شوقى بود كه به ملاقات محبوبش داشت .

چون به ميدان شوق قدم گذاشتى پنج تكبير فنا بر خود بزن ، و توقّع و طمعت را از دنيا و همه اهداف آن قطع كن و سواى رحمت دوست و شوق لقاى او به چيزى جزم نداشته باش و به اميد رسيدن به لذات روحانى و جاودانى از تمام لذّات غلط و شهوات غير صحيح بگذر و با تمام وجودت تلبيه بگو به اين معنى كه الهى بينده اى ضعيف و ذليلم و در خدمت جناب او ايستاده ام و بهرچه فرمائى مطيع و فرمانبردارم .

حال عاشق صادق و مشتاق موافق مانند كسى است كه در حال غرق شدن است ، چنانكه غريق قصدى جز خلاصى ندارد ، شايق هم مرداى جز رسيدن به وصال محبوب ندارد .

باب نود و نهم در حكمت است

اَىْ لا يَعْلَمُ ما اَوْدَعْتُ وَهَيَّأْتُ فِى الْحِكْمَةِ اِلاّ مَنِ اسْتَخْلَصْتُهُ لِنَفْسى وَخَصَصْتُهُ بِها . وَالْحِكْمَةُ هىَ النَّجاةُ .

قالَ رَسولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) : لاََنْ يَهْدِىَ اللهُ عَلى يَدَيْكَ عَبْداً مِنْ عِبادِهِ خَيْرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ مِنْ مَشارِقِها اِلى مَغارِبِها .

مسئله ى حكمت از مهم ترين مسائل الهى است و دارنده ى آن چنانچه قرآن مجيد فرموده دارنده ى خير كثير است . در توضيح حكمت و آثار آن و نمونه هايى از حكمت هايى كه از اولياء الهى نقل شده به جلد ششم « عرفان » از صفحه ى 285 تا 345 مراجعه نماييد ، در اينجا جز ترجمه ى متن روايت برنامه ديگرى لازم نمى بينم .

حكمت روشنى معرفت ، و ميراث تقوا و ميوه ى صدق است ، اگر بگويم هيچ نعمتى بزرگ تر ، و پرثمرتر و بلند مقام تر و جزيل تر و پرقيمت تر از حكمت نيست درست گفته ام .

در قرآن مجيد فرموده : بهر كس بخواهم حكمت عنايت مى كنم ، و بهر كس حكمت مرحمت شود خير كثير داده شده ، و پندپذير نيستند مگر صاحبان عقل و خرد و مغز و بينش .

كسى به حكمت الهى كه در قرآن و فرمايشات انبياء و ائمه به وديعت گذاشته شده پى نمى برد مگر آنكه از جانب حق به پاكى نفس اختصاص يافته و در وجودشان جز آتش عشق دوست شعلهور نيست ، و حكمت همان نجات است .

از نشانه هاى حكيم استقامت در برابر حوادث در ابتداى كار است ، حوادثى كه آزمايشات الهى براى رشد عبد است ، و در عاقبت تسليم بودن در برابر حضرت حق ، و اين حكيم است كه هادى خلق بسوى حقايق و واقعيّات است .

رسول خدا به حضرت مولى الموحدين كه در رأس حكيمان است فرمود : اگر بنده اى به دست تو هدايت شود ، براى تو بهتر است از آنچه آفتاب بر آن بتابد از مشرق تا مغرب .