وضع محاسبات در قيامت

از آيات قرآن مجيد استفاده مى شود كه براساس اعمال انسان پنج گونه محاسبه در صحراى با عظمت محشر وجود دارد و آن عبارت است از :

1 ـ به غير حساب .

2 ـ سريع الحساب .

3 ـ حساب يسير .

4 ـ حساب شديد .

5 ـ سوء حساب .

1 ـ تعبير به غير حساب بنابر تحقيقات علمى صاحب « الميزان » در جلد هفدهم صفحه ى 258 به معناى بى حساب بودن طايفه اى از مردان راه حق است و به عبارت ديگر عبارتست از ورود مؤمن به محشر و بلافاصله ورودش به بهشت بدون اينكه پرونده ى او را باز كنند و ترازوئى براى سنجش اعمالش قرار دهند !

اينان همان انسانهاى باكرامتى هستند كه براى حفظ ايمان و دين خود و پابرجائى فرهنگ الهى در تاريخ ، در برابر انواع مصائب و رنجها و مشقّتها صبر و استقامت و پايمردى و پايدارى كردند و در اين زمينه از بذل جان و مال دريغ نورزيدند تا جائى كه به شرف لقاء و وصال حضرت دوست نائل شدند .

خود اين برخوردى كه از جانب حضرت حق با عباد مخلص مى شود حساب خاصى است كه به تعبير قرآن به غير حساب است .

آرى مردان راه و عاشقان جمال و عارفان معارف و بيداردلان باحال ، و سوختگان كوى عشق امتيازى براى تمام انسانها دارند .

اينان در تمام لحظات حيات از حضرت دوست غفلت نداشتند ، وذكر و وِردى جز ذكر يار بر لب جان و زبان قلبشان نبوده و هيچ عملى را جز به رضاى حق انجام ندادند و قدمى جز براى جلب خوشنودى معشوق بر نداشتند .

كسى كه بر مرض عشق مبتلا گردد *** بود محال كه مستوجب شفا گردد

نظر ز چشم سيه ى مست وى نمى بندم *** گر استخوان من از غصه توتيا گردد

كم است بهر تلافى يك دقيقه هجر *** هزار سال فلك گر به كام ما گردد

فروغ مهر نبينم به دور چرخ بلند *** ولى چراغ خموش است و آسيا گردد

بريز باده كه قلب سيه ز صيقل عشق *** رسيده وقت كه جام جهان نما گردد

اگر به كوچه زلفت صبا گذار آرد *** دوچار دزد شب و رهزن بلا گردد

من آن نيم كه ز درد فراق ناله كنم *** اگر كه بند به بندم ز هم جدا گردد

به غير بار محبت چه طرف خواهد بست *** كسى كه داخل اين كاروان سرا گردد

به ميوه هاى لطيف بهشت حاجت نيست *** اگر كه سيب زنخدان نصيب ما گردد

چنان صفا بده آتش به خانه ى دل خويش *** كزين سرا چه درى باز بر خدا گردد

به آن بندگانى كه ايمان آورده اند بگو : پرهيزكار و خداترس باشيد ، كه هركس اهل تقوا و نيكى است ، نصيبش در دنيا خوبى و خوشى است ، و زمين خدا پهناور است در صورتيكه محل زندگى شما مضرّ به ايمان شماست ، هجرت كنيد . كه خداوند مردم صابر را به حدّ كامل و بدون حساب پاداش خواهد داد .

دسته اى از مردم جز امور مادى و مسائل ظاهرى هدفى ندارند ، اينان از تمام حيات به غير از خوراك و پوشاك و مسكن و مركب چيزى نصيبشان نيست ، ولى عده ى ديگر مردمى هستند كه از پى معرفت و ايمان ، انديشه و افكارشان محدود به مسائل مادى محض نيست ، بلكه شئون دنيائى را به عنوان مقدمه ى رشد و تكامل معنوى مى خواهند و براى آخرتشان سعادت ابدى و هميشگى ، و اين آيه ى كريمه منطق عالى اسلام را در مسائل مادى و معنوى مشخّص مى سازد و كسانى را كه تنها در مادّيات غوطهورند محكوم مى سازد .

حسنه در آيه ى شريفه داراى مفهومى وسيع است و تمام مواهب مادى و معنوى را در بر مى گيرد ، پاره اى از روايات در توضيح حسنه به بعضى از مصاديق آن اشاره كرده است .

مَنْ اوتِىَ قَلْبًا شاكِرًا وَلِسانًا ذاكِرًا وَزَوْجَةً مُؤْمِنَةً تُعينُهُ عَلى اَمْرِ دُنْياهُ وَآخِرَتِهِ فَقَدْ اوتِىَ فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَوُقِىَ عَذابَ النّارِ .

آنكس كه خداوند به او قلبى سپاس گزار و زبانى آراسته به ياد حق و همسرى باايمان كه وى را در امر دنيا و آخرت يارى كند ببخشد نيكى دنيا و آخرت نصيبش شده و از عذاب آتش بازداشته شده .

اينان از آنچه كسب كرده اند بهره مى برند كه خداوند سريع الحساب است . سريع الحساب از اسماء حضرت اوست و چون وجود مقدّسش مستجمع جميع صفات كمال است و براى حضرتش محدوديّتى در هستى و قدرت نيست از اين جهت رسيدگى به حساب خلايق حتى در يك لحظه براى جنابش امر سختى نيست . در حديث آمده :

خداوند به اندازه ى يك چشم به هم زدن به حساب همه ى خلايق مى رسد .

معطّلى افراد در روز قيامت در امر محاسبه در رابطه ى با اعمال آنهاست نه در ارتباط با ضعف حسابگر ، آنانكه در دنيا حقوق حق و حقوق خلق را معطّل كردند ، البته در آخرت در مرحله ى حساب معطّل خواهند شد كه گاهى هزاران سال آخرتى معطّلى آنان طول مى كشد ، چنانچه پاره اى از روايات بر اين مهمّ دلالت دارد ، ولى آنان كه در دنيا به انجام فرائض اقدام كردند ، و از محرّمات روى گرداندند ، و حق احدى از مردم را معطّل ننمودند ، البته در قيامت در معرض نسيم رحمت سريع الحساب قرار گرفته و يك چشم به هم زدنى از قيامت به بهشت مى روند ، اينان همان انسانهائى هستند كه در معارف الهيه از آنها تعبير به منبع بركت ، چشمه ى فيض ، انسان مؤمن ، چراغ راه ، و موجودى الهى شده است ، آن بزرگوارانى كه در تمام طول زندگى جز خدا و خوشنودى او نظرى نداشتند و تلاش آنان فقط و فقط بخاطر تأمين سعادت جاودانى بود ، و محور عشقى جز حضرت دوست نداشتند .

ديديم كرانه تا كرانه *** غير از تو نبود در ميانه

هم دست هزار آستينى *** هم صدر هزار آستانه

يك گلبن و صد هزار گلشن *** يك شاهد و صد هزار خانه

شادى زمانه جاودان نيست *** اندوه تو عيش جاودانه

جرم ديگر است طاعت ما *** عفو تو بجويد ار بهانه

آسوده تر آن كه غرقه شد زود *** كاين بحر نباشدش كرانه

دست ار نرسد بر آستينش *** بگذار سرى بر آستانه

شب را به نشاط خوش به صبح آر *** تا صبح چه آورد زمانه

پس هر كس را در آن روز نامه ى عمل به دست راست دهند ، در حسابرسى نسبت به اعمالش سهل انگارى شود .

آرى اصحاب يمين ، كه همان مردم با ايمان و دارنده ى اخلاق حسنه و اعمال صالحه اند ، در روز قيامت از عفو و رحمت ، از لطف و عنايت ، از محبّت و مرحمت برخوردار مى شوند ، كه اين واقعيّت كه نصيب آنان مى شود همان حساب يسير است .

چه بسيار مردم ديارى كه از خدا و فرستادگان حضرت الله سرپيچيدند ، پس آنان را به حساب سخت مؤاخذه كرديم و به عذاب بسيار شديد معذّب ساختيم .

منظور از حساب سخت محروميّت بدكاران از گذشت و عفو و مرحمت و لطف حضرت اوست .

5 ـ در آيات بيست تا بيست و دوم سوره ى رعد بدينگونه نشانه هاى اهل دل و عارفان معارف و مشتاقان لقاء حضرت دوست را بيان مى كند :

اينان وفا كننده ى به عهدند ، و از شكستن پيمان يار دنيا و آخرت برى و بيزارند ، به آنچه خداوند پيوند آن را امر كرده از صله ى رحم و احسان به پدر و مادر و حفظ عهد و پيمان با حق وفادارند و در خشيت از حقند و از بدى حساب در روز قيامت مى ترسند .

آرى وقتى يار در صحنه ى باعظمت قيامت روى به جانب انسان ندارد ، و از لطف و مرحمت و عنايتش بخاطر تمام آلودگى انسان دريغ دارد ، و هيچ شافع و ناصرى براى نجات انسان لب باز نمى كند ، و سر و كار مجرم با دادگاه هاى سخت و ملائكه ى عذاب ، و عاملان غضب و خشم الهى سات ، اين را مى گويند سوء الحساب ! !

فيض آن عارف وارسته ، و عاشق دل خسته در اين زمينه مى گويد :

هشدار كه هر ذرّه حسابست در اينجا *** ديوان حسابست و كتابست در اينجا

حشرست و نشورست و صراطست و قيامت *** ميزان ثوابست و عقابست در اينجا

فردوس برين است يكى را و يكى را *** آزار و جحيمست و عذابست در اينجا

آن را كه حساب عملش لحظه به لحظه است *** با دوست خطابست و عتابست در اينجا

آن را كه گشودست ز دل چشم بصيرت *** بيند چه حسابست و چه كتابست در اينجا

بيند همه پاداش عمل تاره به تاره *** با خويش مر آن را كه حسابست در اينجا

با زاهدش ار هست خطابى به قيامت *** با ماش هم امروز خطابست در اينجا

امروز به پاداش شهيدان محبّت *** زان روى برافكنده نقابست در اينجا

آن را كه قيامت خوش و نزديك نمايد *** از گرمى تعجيل دل آبست در اينجا

دورى كه نبيند مگر از دور قيامت *** در ديده ى تنگش چو سرابست در اينجا

بيدار نگردد مگر از صور سرافيل *** مستغرق غفلت كه بخوابست در اينجا

هشدار كه سنجد عمل خويشتن اى فيض *** سرسوى حق و پا به ركابست در اينجا

صد شكر كه دل هاى عزيزان همه آنجا *** معمور بود گرچه خرابست در اينجا

ما اگر به دستور قرآن مجيد و انبياء عظام و امامان گرام لحظات خود را همراه با مراقبه و محاسبه بسر بريم ، در فرداى قيامت يا جزء بى حسابان به حساب خواهيم آمد يا جزء خوش حسابان ، ورنه در ورطه ى محشر دچار حساب شديد و يا سوء حساب خواهيم شد .

بهترين حال انسان حال محاسبه است

آرى اگر انسان باحساب زندگى كند ، يعنى در تمام امور و در كلّيه ى شئون و در هر قدمى كه برمى دارد و در هر سخنى كه مى خواهد بگويد و يا بشنود و خلاصه هركارى كه مى خواهد انجام دهد خدا و قيامت را در نظر داشته باشد و عمل و كارش را هماهنگ با خواسته هاى حق و اوامر و نواهى انبياء و ائمه انجام دهد ، در حقيقت در بهترين حال و عالى ترين موقعيّت است .

محاسبه از والاترين منازل عرفانى و كار با قيمت اهل سير و سلوك است ، در اين زمينه مقدمه اى را از مقامات معنوى نقل مى كنم :

اى كسانى كه ايمان آورده ايد راه پرهيزكارى پيشه كنيد ، هر انسانى بايد با كمال دقّت توجه كند كه براى فردايش چه فرستاده .

چگونه سر ز خجالت برآورم بر دوست *** كه خدمتى به سزا برنيامد از دستم

خداى بزرگ مى فرمايد :

همانا ابلاغ و رساندن احكام بر توست و رسيدگى به حساب خلائق بر ما .

آنچه از خوب و بد ، زشت و زيبا ، صواب و خطا ، بندگان مرتكب مى شوند ، خداى متعالى حساب آنها را دارد و در قيامت برابر با آن حساب از آنان حساب مى كشد .

آنچه در دنيا انجام دهيد همه را به حقيقت ثبت مى كنيم و براساس آن به شما پاداش مى دهيم .

اين حسابى است كه مالك از مملوك يا معبود از عبد دارد ، عبد نيز بايد داراى حساب باشد . چه خوش مى فرمايد حضرت مولى الموحدين امام عارفين اميرالمؤمنين (عليه السلام) :

بندگان خدا ، خود را آزمايش و امتحان كنيد و در ترازوى حق و حقيقت بسجيد ، قبل از اينكه شما را در ميزان قيامت بسنجد ، و بحساب خود برسيد قبل از اينكه به حساب شما برسند .

سالكين الى الله اهل حسابند ، پيوسته به حساب خود مى رسند ، اگر نفس خطائى كند فوراً عليه او به عتاب برخاسته و آن را تقبيح و توبيخ كنند و با عملى مثبت و امرى عبادى آن را سركوب نمايند و به مدار عبادت و تقوا بازگردانند .

عمل خلاف در قلب اثر مى گذارد و قلب را كدر و تاريك و گرفته مى كند و مادامى كه اثر عمل باقى است قلب گرفته و منقبض است ، و سالك براى جبران عمل خلاف به برنامه خير مبادرت مى كند و از خدا مى خواهد كه از او بگذرد و از قلبش رفع كدورت كند .

سالك اگر متوجه اعمال خلاف نباشد و محاسبه نداشته باشد و سيّئات را با حسنات جبران نكند ، سيّئات رو به فزونى مى رود و كدورت قلب زياد مى شود و كار بجائى مى رسد كه اثر سوء اعمال خلاف ، او را سرد و از سير و سلوك باز مى دارد ، و در اين موقع حال طلب هم از او گرفته مى شود و ديگر رغبتى براى او نسبت به اعمال خير و صواب نيست .

تاجر و كاسب براى اينكه حساب سرمايه ى خود را داشته باشند چند دفتر دارند ، دفتر باطله ، دفتر روزنامه ، دفتر كل ، دفتر صندوق ، دفتر انبار ، دفتر اموال و بعضى دفاتر ديگر ، يك تاجر حسابى همه ى اين دفاتر را دارد ، براى اينكه حساب او روشن باشد .

دفتر صندوق صادرات و واردات نقدى را نشان مى دهد ، دفتر انبار صادرات و واردات جنسى را ، دفتر كلّ بدهكارى و بستانكارى را ، دفتر روزنامه عمليّات روزانه را .

يك صفحه در دفتر كل سود و زيان در آن ثبت مى گردد ، اين صفحه نشان مى دهد تاجر در چه حال است ، تاجر وقتى ببيند زيان بر سود غلبه دارد و بدهكارى نسبت به بستانكارى افزون است چقدر مضطرب مى گردد ؟

سالك نيز بايد مانند تاجر همه نوع حساب داشته باشد ، حساب چشمش حساب گوشش و حساب زبان و قلبش و حساب دست و پايش برايش معلوم باشد ، بداند چه عملى دارد ، چه مى بيند ، چه مى شنود ، چه مى گويد ، به كدام ناحيه توجه دارد ، بكجا مى رود ، علاقه اى به چيست ، با كه معاشرت دارد ، مقصودش كيست ، حساب همه ى امور را داشته باشد ، اگر اهل حساب و محاسبه نباشد چون تاجرى است كه دفتر حساب و كتاب ندارد و بالاخره ورشكست است .

سالك بعد از عقد توبه در طريق محاسبه قدم مى گذارد و واضح است وقتى ضرر دامنگير كسى شد ، در هر امرى باشد با احتياط پيش مى رود ، تاجر وقتى ضررى متوجه او شد حساب ضرر خود را دارد ، هميشه حساب مى كند چه وقت جبران ضرر او مى شود . آنكه بواسطه ى ارتكاب به امر خلاف دور افتاد ، و سپس توبه نمود ، حساب خلاف و نافرمانى خود را دارد كه ديگر مرتكب آن نشود ، روى همين اصل محاسبه بعد از عقد توبه است .

در امر محاسبه سالك بايد سه اصل را به دقّت مورد بررسى قرار دهد و از آن سه موقعيّت به نفع خود استفاده كند .

اصل اوّل : به جنايات و نافرمانى هاى خود و نعمتى كه از طرف حق تعالى بدو رسيده نظر افكند ، اين دو را مقابل هم قرار دهد ، مسلّماً آن كه از نور حكمت بى بهره است ، و سوء ظن به نفس ندارد ، نمى تواند در مقام مقايسه برآيد ، تشخيص نعمت از فتنه يعنى آن نعمتى كه جهت آزمايش و امتحان است بسيار امر مشكلى است . استدراج صورتاً احسان ولى در حقيقت خذلان است ، در استدراج شخص مست بَطَر است ، يعنى سرگرم نعمت هائى است حق متعال بدو داده ، نعمت او را از ياد خداوند غافل نموده است ، ازدياد نعمت موجب ازدياد دورى از حق شده ، اين همان فتنه و آزمايش با نعمت است .

آنان كه تكذيب آيات ما كنند ، ما آنها را از جائى كه خود نمى دانند به تدريج به عذاب نزديك مى كنيم .

يعنى نعمت به آنها مى دهيم آنان سرگرم به نعمت شده آيات ما را فراموش مى كنند و به خاطر طغيان مستوجب عذاب مى شوند .

اصل دوّم : اين است كه سالك بفهمد آنچه از طاعات و عبادات به عهده ى اوست منّتى است از حق بر او ، و بداند اصلاح حال او با انجام فرائض است و آنچه از او به عنوان طاعت و عبادت صادر مى شود جزائى استحقاقاً بر او مترتب نيست ، چه قيام به عبوديت واجب و انجام طاعات براى اصلاح حال است .

طبيب به مريض نسخه مى دهد ، طبيب به مريض منّت دارد ، اگر مريض دستور طبيب را عملى نمود آيا بايد بر طبيب منّت بگذارد ؟ !

طاعات و عبادات دواهائى هستند كه مرض غفلت و جهل را برطرف مى سازند ، اگر كسى براى رفع مرض خود به طاعات و عبادات قيام كرد آيا بايد بر حق منّت بگذارد ؟

گروهى بر رسول خدا بواسطه ى قبولى دين اسلام منّت گذارند ، خطاب رسيد :

بر تو بخاطر اينكه مسلمان شده اند منت مى گذارند ، بگو منت ننهيد ، خداوند بر سما منّت دارد كه شما را هدايت كرد .

بندگان حقيقى حضرت حق مى گويند : خداوند بر ما منّت گذارده كه ما را به طاعت و عبادت خود امر نموده است .

اصل سوّم : اين كه سالك نسبت به عملى كه انجام مى دهد اظهار رضايت نكند و از عمل خود خرسند نباشد .

سالك اگر به انجام امرى قيام نمود بايد هيچ گاه از آن امر راضى و خوشنود نباشد ، چه وقتى نفس از انجام امرى راضى شد ، رضايت نفس نتيجه را عكس مى كند .

امرى كه نفس راضى باشد حق راضى نيست ، امرى كه حق راضى باشد نفس راضى نيست . بهمين جهت فرموده اند :

سالك وقتى از انجام عملى اظهار رضايت نمود آن اظهار رضايت حاكى از آنست كه سالك هنوز به مقام معبود و عزّت كبريائى او آشنائى حاصل نكرده و نمى داند كسى نتواند حق عبادت و بندگى او را به جاى آورد ، سعدى مى فرمايد :

عاكفان كعبه ى جلالش به تقصير معترف ، كه :

و واصفان حِلْيه ى جمالش به تحيّر منسوب ، كه :

ما عَرَفْناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ .

سالك اگر مدعى باشد من خدمتى بسزا انجام داده ام خود را مستحق جزا و پاداش داند ، با اينكه اين نظر مردود است و گفته شده كه عارف سالك هرگز چنين مطلبى را اظهار نمى كند و ابراز نمى دارد .

اگر رضايت سالك نسبت به انجام فرائض روى اين نظر باشد كه بگويد : خداى را سپاس گزارم كه توفيق به من عنايت كرد كه بتوانم نسبت به اداى وظائف قيام كنم ، با توجه به اينكه عمل من شايسته ى مقام كبريائى و مقبول درگاه الهى نيست ، اين اظهار رضايت ظاهراً به سالك ضررى نمى رساند . ضرر وقتى است كه سالك به عمل خود نظر داشته باشد و آن را در خور مقام كبريائى الهى بداند .

الهى آن شيفته ى جمال و بنده ى حضرت ذوالجلال مى گويد :

از لطف ايزد يافتم حكم جنون را *** آتش زدم اوراق عقل ذى فنون را

هر شب به ياد روى آن معشوق عالم *** جارى كند عاشق بجاى اشك خون را

بشنو نواى عشق يار از بلبل جان *** خوش مى نوازد مرغ اين باغ ارغنون را

ذكر هو الله احد تابان كند ماه *** پر نور كرد اين نام چرخ نيلگون را

نپذير در لوح دلت جز نقش الله *** گر عاشقى زين نقش زيبا كن درون را

در آينه ى دل روى دلبر مى توان ديد *** گر پاك سازى گرد اوهام و ظنون را

از شاه دين آموز علم عشق و بگزين *** معشوق جان را نى بت نفس زبون را

تا زنده دل گردى طلب خضر زمانى *** با عقل موسى جوى عشق رهنمون را

آسايش هر دو جهان خواهى الهى *** از دل برون كن مهر اين دنياى دون را

اكنون به ترجمه ى اصل روايت نقل شده از حضرت صادق در « مصباح الشريعه » عنايت كنيد كه حضرت مى فرمايد :

اگر براى حساب روز قيامت هيچ هول و خوفى جز آثار خجالت عرضه افعال و اعمال به جناب احديّت و رسوائى دريده شدن پرده ى ستر كه بر گناهان پنهانى است نباشد ، جاى آن دارد كه انسان از قله كوه به زير نيايد و در آبادى جا نكند و جز به وقت اضطرار نخورد و نياشامد ، و به غير زمان ترس از تلف شدن نخوابد ، و چنين بودند انبياء و اولياء و كسانى كه عقبات آخرت را با چشم دل مى ديدند ، به كمترين لباس قناعت مى كردند و در معاش از حدّ ضرورت تجاوز نمى نمودند ، در هر نفس قيامت و اهوال آن را مشاهده مى كردند به نحوى كه گويا قيامت برپاست و خلايق نزد حق اند و پروردگار از گفتار و كردارشان حساب مى خواهد آنهم دقيقترين حساب ! !

چنانكه در قرآن فرموده : ما كه به كميّت و كيفيّت تمام اعمال بندگان آگاهيم همه ى آن اعمال را از ايشان بازخواست مى كنيم هرچند به اندازه ى ارزنى باشد ، و هيچ فعل و عملى از هركه باشد خواه كم خواه زياد ، نمى شود كه به حساب نيايد و به ترازوى عدالت سنجيده نشود .

بعضى از ائمه فرموده اند : حساب خويش را برسيد ، قبل از اينكه به حسابتان برسند ، و اعمال خود را بسنجيد قبل از آنكه اعمالتان را بسنجند .

ابوذر مى فرمود : ياد بهشت و دوزخ در حقيقت مردن است ، چرا كه رسيدن به آن دو پس از مرگ ميسّر است . و اى عجب از انسانى كه با وجود حقيقت داشتن مرگ از مردن غافل است .

نقل شده كه حضرت يحيى تمام شب را به فكر بهشت و دوزخ بود ، چون صبح مى رسيد مى گفت : الهى گريزگاه كجاست و قرارگاه در چه جائى است ؟ پس از آن مى گفت : خدايا گريز به سوى توست و مفرّ و مأمن من توئى .

باب هشتاد و پنجم در حُسن ظنّ است

قالَ النَّبِىُّ (صلى الله عليه وآله) : اَحْسِنوا ظُنونَكُمْ بِاِخْوانِكُمْ تَغْتَنِموا بِها صَفاءَ الْقَلْبِ وَنَقاءَ الطَّبْعِ .

اَوْحَى اللهُ تَبارَكَ وَتَعالى اِلى داوُدَ (عليه السلام) : ذَكِّرْ عِبادى آلائى وَنَعْمائى فَاِنَّهُمْ لَمْ يَرَوْا مِنّى اِلاَّ الْحَسَنَ الْجَميلَ لِئَلاّ يَظُنّوا فِى الْباقى اِلاّ مِثْلَ الَّذى سَلَفَ مِنّى اِلَيْهِمْ ، وَحُسْنُ الظَّنِّ يَدْعوا اِلى حُسْنِ الْعِبادَةِ وَالْمَغْرورُ يَتَمادى فِى الْمَعْصِيَةِ وَيَتَمنَّى الْمَغْفِرَةَ وَلا يَكونُ حُسْنُ الظَّنِّ فى خَلْقِ اللهِ اِلاَّ الْمُطيعُ لَهُ يَرْجو ثَوابَهُ وَيَخافُ عِقابَهُ .

مسئله ى بسيار مهمّ خوش گمانى

مسئله ى حسن ظنّ با به عبارت ديگر خوش گمانى به حق و به عباد حق از مهمترين مسائل الهى و اسلامى است .

خوش گمانى به حضرت حق و به عنايات و الطاف حضرت او البته پس از ايمان و عمل واقعيّتى است كه از طرف خداوند و انبياء و اولياء به انسان سفارش شده ، كه هركس آراسته به چنين حالى شود ، شوق و ذوق او نسبت به عبادت و سفر بسوى دوست فوق العاده زياد مى شود و بيش از پيش به آراستن و پيراستن خود اقدام مى نمايد ، بدگمانى نسبت به جناب حق ثمره اى جز كسالت نسبت به عبادت و نااميدى از رحمت حضرت دوست ندارد .

خوش گمانى و حسن ظنّ به مردم امرى لازم و حقيقى واجب است ، چرا كه اعتبار و آبروى مردم و خلق خداوند در گرو حسن ظن و خوش گمانى انسان به مردم است ، اگر بنا باشد انسان در كمترين و كوچك ترين كارى كه از مردم مى بيند به مردم بدگمان شود و محمل صحّتى براى كار مردم نسازد ، پس چه آبرو و اعتبارى براى مردم و افراد در بين خودشان خواهد ماند ؟

آنان كه نسبت به مردم بدگمانند چه اينكه گمان بد خود را اظهار كنند و يا ابراز ننمايند از نظر شارع مقدّس گنهكارند و بدگمانى آنان نسبت به مردم در پرونده ى ايشان ثبت مى شود و در ميزان قيامت به محاسبه گذاشته خواهد شد ! !

امام صادق (عليه السلام) در متن روايت به هر دو قسمت حسن ظنّ يعنى حسن ظنّ به حق و حسن ظنّ به خلق اشاره مى فرمايند ، در قسمت اول روايت به حسن ظن به خلق اشاره مى فرمايند : مايه و اصل و ريشه ى خوش گمانى ايمان قوى و نيكوى انسان و سالم بودن سينه و دل اوست از اخلاق سوء و علامت آن اين است كه به هر چيزى نظر مى كند با چشم پاك و نظر فضيلت باشد ، و اين حقيقت به خاطر آنست كه : در وجود او صفات و حالاتى تركيب شده و در قلبش مايه هائى به وديعت گذارده شده كه طبيعت و اقتضاى آنها حسن ظن پيدا كردن است كه بى توجّهى به آن صفات و بكار نگرفتن آن اوصاف عين ظلم به خود و به ديگران است ، و آن صفات عبارت است از صفت : حياء و امانت ، و صيانت ، و صدق .

مقتضاى حياء حسن نظر و خوش گمانى و شرم داشتن از پيدا كردن بدبينى و بدگمانى است ، و همچنين امانت داشتن و امن خاطر بر خلاف خيانت و تعدّى به حقوق ديگران است ، و درستى و صدق باطن خواهان صفا و صميميّت و مخالف كردار و گفتار و پندار نادرست است ، و همچنين است صفت حفظ و نگهدارى خود از معايب و نواقص و نقاط ضعف ، كه نمى گذارد آدمى به عيب سوءظن و بدگمانى آلوده شود .

خوش گمانى نتيجه ى مهذّب بودن دل از صفات رذيله و آرايش آن با صفات حميده است . و بدون اين دو مقدمه هرگز امكان پذير نيست آدمى داراى حسن ظن شود . قلبى كه صفت بخل يا حسد يا كبر يا عجب يا علاقه ى به دنيا و تمايلات نفسانى در آن رسوخ كرده است چگونه امكان دارد كه نسبت به ديگران خوش بين و خيرخواه و با محبّت بوده ، و خير و سعادت و نفع و بزرگى آنان را بخواهد ؟

رسول خدا فرمود :

در حق برادران دينى خود گمان نيكو داشته باشيد تا دلهاى شما صفا و طهارت پيدا كند .

ابىّ بن كعب گفت : چون يكى از برادران دينى خودتان را در يك حالت ناپسند و يا عملى مكروه ديديد ، تا هفتاد مرتبه فعل او را تأويل به خوبى و حمل بر معناى مطلوب كنيد ، و اگر بعد از اين تأويل باز دلهاى شما آرامش پيدا نكرد البتّه خود را ملامت و سرزنش كنيد ، كه نتوانستيد خصلتى را كه از يك فرد مسلمان ديديد و تا هفتاد مرتبه جاى تأويل داشت پرده پوشى كرده و او را معذور بداريد ، پس شما با اين نفس مضطرب سزاوارتر به ملامت هستيد .

اين بود متن گفتار امام همراه با مختصرى توضيح . در اينجا لازم است به اين نكته توجه كنيم كه بدگمانى موجب بروز دروغ ، تهمت ، شايعه نسبت به مردم محترم و مبارزه با افراد مظلوم جامعه است . در اين زمينه به آياتى از قرآن و رواياتى از ائمه بزرگوار دقّت كنيد .

و كسى كه خطا يا گناهى مرتكب شود ، سپس بى گناهى را متّهم سازد بار بهتان و گناه آشكارى بر دوش گرفته است .

در اين آيه كه در مورد تهمت نازل شده ، تعبير لطيفى بكار برده شده و آن اين كه گناه را به منزله ى تير قرار داده و انتساب آن را به ديگرى به منزله پرتاب بسوى هدف . اشاره به اين كه همانطور كه تيراندازى بسوى ديگرى ممكن است آبروى او را كه به منزله ى خون اوست از بين ببرد . بديهى است وِزر و وبال اين كار براى هميشه بر دوش فردى كه تهمت زده باقى خواهد ماند .

هرگز آنچه را علم و اطمينان ندارى دنبال مكن و بى تحقيق در پى سخنى مرو و كسى را بدون آگاهى داشتن به وضعش بد مخوان و خلاصه به احدى گمان بد مبر كه چشم و گوش و دل در پيشگاه خدا مسئولند .

آيا سزاوار نبود كه شما مؤمنان ، زن و مردتان چون از منافقان و مردم لامذهب و فاسق چنين بهتان و دروغ ها شنيديد ، خوش گمانيتان درباره ى يكديگر بيشتر شده و بگوئيد اين برنامه محصول بى ايمانى عده اى از مردم است دروغى آشكار مى باشد ؟

اين شمائيد كه سخنان دروغ منافقان را از زبان يكديگر گرفته و سپس به گفتگو برمى خيزيد ، چيزى را كه علم و يقين به آن نداريد ، و اين كار را كه جز ريختن آبروى مردم و ضربه به مال و جان آنان حاصلى ندارد كوچك و سبك مى شماريد ، در صورتى كه در پيشگاه خدا گناهى عظيم است .

چرا به محض شنيدن اين سخنان درباره ى بى گناهان از طرف منافقان و فاسقان نگفتيد كه هرگز ما را تكلّم به اين برنامه ها روا نيست ، پاك خدايا اين بهتان بزرگ و تهمت محض است .

اى اهل ايمان از بسيارى از گمانها بپرهيزيد ، به حقيقت بعضى از گمان ها گناه عمد است ، از زشتى هاى مردم جستجو نكنيد و با آبروى مردم بازى ننمائيد ! !

عَنِ الصّادِقِ (عليه السلام) :

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : تهمت زدن بر پاك دامن ، از كوههاى سر بفلك كشيده بارش در پيشگاه خدا سنگين تر است ! !

على (عليه السلام) فرمود :

مؤمن با برادر مؤمنش حيله نمى كند ، و به خيانت نمى نمايد ، و وى را سركوب نمى كند ، و به او تهمت نمى زند ، و به او نمى گويد از تو بيزارم .

اگر چيزى از برادر مؤمنت ديدى عذرى برايش اقامه كن ، اگر عذرى نيافتى آنقدر سعى كن تا عذرى بيابى ، سوء ظن به مردم را كه مادر بسيارى از گناهان است رها كنيد كه خداى عزّوجلّ از آن نهى كرده است .

مَنْ بَهَتَ مُؤْمِنًا اَوْ مُؤْمِنَةً اَوْ قالَ فيهِ ما لَيْسَ فيهِ اَقامَةُ اللهِ تَعالى يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى تَلٍّ مِنْ نار حَتّى يَخْرُجَ مِمّا قالَهُ فيهِ .

رسول خدا به نقل حضرت رضا (عليه السلام) از پدرانش فرمود :

كسى كه به مرد و زن مؤمن بهتان بزند و در حق آنان مسئله اى را مطرح كند كه در آنان نيست ، خداوند در قيامت او را بر تلّى از آتش قرار مى دهد ، تا از آنچه در حق ديگران گفته و باعث آبروى آنان شده تبرئه شود ! !

اِيّاكُمْ وَالظَّنَّ ، فَاِنَّ اَكْذَبُ الْكِذْبِ .

رسول خدا فرمود :

از بدگمانى در حق مردم بپرهيزيد ، كه دروغ ترين دروغ ها بدگمانى است .

از امير المؤمنين (عليه السلام) پرسيدند : فاصله بين حق و باطل چه اندازه است ؟ فرمود چهار انگشت . آنگاه دست خود را بين گوش و چشم خويش قرار داد و فرمود : آنچه را ديده ات ببيند حق است و آنچه را گوشت بشنود اكثرش باطل است .

امام صادق (عليه السلام) فرمود :

هرگاه مؤمن برادرش را متّهم كند ، ايمان در قلبش چون نمك در آب ، آب مى شود .

من به نظرم مى رسد آياتى كه در اين زمينه نقل شد و رواياتى كه از كتبى مثل « كافى » شريف و « خصال » و « امالى » صدوق و « عيون اخبار الرضا » در اين نوشته ذكر شد براى كسى كه بخواهد از اين گناه بسيار عظيم دست بردارد كافى باشد .

راستى قلب به هنگامى كه از مسير الهى انحراف شود و پس از انحرافش زبان را به استخدام بگيرد چه ضربه هاى غير قابل جبرانى كه به مردم آبرودار و افراد مظلوم و بى گناه نمى زند !

اگر لطف دوست و عنايت يار دستگير انسان نباشد آدمى براى ابد روى سعادت را نخواهد ديد ، و به وصال حضرت حق نائل نخواهد شد ، و از فيوضات ربّانيّه ى فيض نخواهد برد .

دلم خون گشت در درياى اميد *** بماندم زار و ناپرواى اميد

به وصل خود دمى بخشايشم ده *** ز دردم يك نفس آسايشم ده

تو اميد منى در گاه و بيگاه *** كنون از كرده ها استغفرالله

تو اميد منى اندر قيامت *** ندارم گرچه جز درد و ندامت

تو اميد منى اندر صراطم *** به فضل خويشتن بخشى نجاتم

تو اميد منى در پاى ميزان *** به لطف خويش بخشى جرم و عصيان

چنان در دست نفسم بازمانده *** چو گنجشكى به دست باز مانده

مرا اين نفس سركش خوار كردست *** شب و روزم به غم افكار كردست

مرا زين سگ امانى ده در اين راه *** ز ديد خويشتن گردانش آگاه

غم عشق تو خوردم هم تو دانى *** شب و روز اندرين دردم تو دانى

ز درد عشق تو زار و زبونم *** بمانده اندرين غرقاب خونم

دوائى چاره كن زين درد ما را *** ز لطف خود مگردان فرد ما را

در آن دم كين دمم از جان برآيد *** مرا آن لحظه ديدار تو بايد

مرا ديدار خود آن لحظه بنماى *** گره از كار من يكباره بگشاى

توئى بس زين جهان و آن جهانم *** توئى مقصود كلّى زين و آنم

امام صادق (عليه السلام) آنگاه به مسئله ى حسن ظن به حضرت حق اشاره مى كنند و مى فرمايند :

خداوند متعال به حضرت داود وحى كرد : بندگان مرا از نعمت هاى ظاهرى و باطنى من كه شامل حال آنهاست خبر ده ، زيرا آنان در طول زندگى خودشان غير از احسان و خوبى از من نديده اند ، تا براى آينده و جهان ديگر نيز چيزى را غير از احسان و خوبى از جانب من منتظر نباشند .

حسن ظن داشتن به پروردگار متعال مقتضى آن است كه انسان در مقابل احسان و نعمت هاى او بيشتر سپاسگزارى و عبادت كند ، و مقتضاى فريب خوردن از نفس و مغرور شدن به خود آن است كه انسان از خداى خود غفلت كرده و از عصيان و خلاف خوددارى نكند و در عين آلودگى توقع مغفرت و آمرزش داشته باشد ، كه اين معنى از مفهوم حسن ظنّ داشتن بيرون است ، همه بايد بدانند كه حسن ظن پس از ايمان و عمل صالح صحيح است چنانكه آيات كتاب خدا بر آن دلالت دارد .

حسن ظن از كسى حقيقت و واقعيّت دارد ، و از انسانى درست و صحيح است كه خود را در برابر انتظار و توقعى كه نسبت به احسان و نعمت و رحمت حق دارد وادار به طاعت و سپاسگزارى و انجام وظائف نمايد و در عين اينكه پس از ايمان و عملش حسن ظن دارد ، پيوسته از عذاب و قهر الهى و از عصيان و خلاف ترسناك باشد .

رسول خدا از حضرت حق نقل مى كند :

من همراه حسن ظنّ بنده ام هستم و برابر گمان نيكوى او با او معامله مى كنم و هرگاه كسى به مقتضاى حسن ظن خود عمل نكرده و از وفا كردن به لوازم گمان خود كوتاهى كند ، هرآينه به ضرر خود قدم برداشته و برخلاف دعوا و اظهار خود سلوك كرده و حجّت و دليل بر عليه او اقامه شده و از جمله كسانى خواهد بود كه فريب خورده و پيروى هوا و غفلت و هوس خويش نموده است .