باب هفتاد و پنجم در توكل است

مَنِ انْقَطَعَ اِلَى اللهِ كَفاهُ اللهُ كُلَّ مَؤُنَة وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَمَنِ انْقَطَعَ اِلَى الدُّنْيا وَكَلَهُ اِلَيْها .

وَلا يَنْفَكُّ الْمُتَوَكِّلُ فى تَوَكُّلِهِ مِنْ ايثارِ اَحَدَ الاْيثارَيْنِ فَاِنْ آثَرَ مَعْلولَ التَّوَكُّلِ وَهُوَ الْكَوْنُ حُجِبَ بِهِ ، وَاِنْ آثَرَ مُعَلِّلَ عِلَّةِ الَّتَوُكُّلِ وَهُوَ الْبارى سُبْحانَهُ بَقِىَ مَعَهُ .

وَاَدْنى حَدِّ التَّوَكُّلِ اَنْ لا تُسابِقَ مَقْدورَكَ بِالْهِمَّةِ وَلا تُطالِعَ مَقْسومَكَ وَلا تَشْتَشْرِفَ مَعْدومَكَ فَتَنْقُضَ بِاَحَدِهِما عَقْدَ ايمانِكَ وَاَنْتَ لا تَشْعُرُ . وَاِنْ عَزَمْتَ اَنْ تَقِفَ عَلى بَعْضِ شِعارِ الْمُتَوَكِّلينَ حَقّاً فَاعْتَصِمْ بِمَعْرِفَةِ هذِهِ الْحِكايَةِ وَهىَ اَنَّهُ رُوِىَ اَنَّ بَعْضَ الْمُتَوَكِّلينَ قَدِمَ عَلى بَعْضِ الاَْئِمَّةِ فَقالَ : رَضِىَ اللهُ عَنْكَ اعْطِفْ عَلَىَّ بِجَوابِ مَسْأَلَة فِى التَّوَكُّلِ وَالاِْمامُ كانَ يَعْرِفُ الرَّجُلَ بِحُسْنِ التَّوَكُّلِ وَنَفيسِ الْوَرَعِ وَاَشْرَفَ عَلى صِدْقِهِ فيما سَأَلَ عَنْهُ مِنْ قَبْلِ اِبْدائِهِ اِيّاهُ فَقالَ لَهُ : مَكانَكَ وَأنْظِرْنى ساعَةً . فَبَيْنا هُوَ مُطْرِقٌ بِجَوابِهِ اِذَا اجْتازَ بِهِما فَقيرٌ فَاَدْخَلَ الاِْمامُ (عليه السلام) يَدَهُ فى جَيْبِهِ وَاَخْرَجَ شَيْئاً فَناوَلَهُ الْفَقيرَ ثُمَّ اَقْبَلَ عَلَى السّائِلِ فَقالَ لَهُ : هاتِ وَسَلْ عَمّا بَدا لَكَ . فَقالَ السّائِلُ : اَيُّهَا الاِْمامُ كُنْتُ أَعْرِفُكَ قادِراً مُتَمَكِّناً مِنْ جَوابِ مَسْئَلَتى قَبْلَ اَنْ تَسْتَنْظِرَنى فَما شَأْنُكَ فى اِبْطائِكَ عَنّى ؟ فَقالَ الاِْمامُ (عليه السلام) : لِتَعْتَبِرَ الْمَعْنى قَبْلَ كَلامى اِذا لَمْ اَكُنْ اَرانى ساهياً بِسِرّى وَرَبّى مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ اَنْ اَتَكَلَّمَ بِعِلْمِ الْمُتَوَكِّلِ وَفى جَيْبى دائِقٌ ثُمَّ لَمْ يَحِلَّ لى ذلِكَ اِلاّ بَعْدَ ايثارِهِ ثُمَّ لِيَعْلَمَ بِهِ فَافْهَمْ .

قالَ الصّادِقُ (عليه السلام) :

مسئله با عظمت توكّل

اگر تصور شود ، توكّل به معناى بريدن از كار و كوشش و جهد و مجاهدت و زحمت و رياضت و روبراه شدن تمام امور بدون توجه به نظامات عالى خلقت و منهاى قيام به حقوق خود و خلق است ، تصوّرى صددرصد باطل و انديشه اى صددرصد جاهلانه و شيطانى است .

رزاقيّت حضرت حق و اينكه اين رزاقيّت را بر خود واجب فرموده به اين معنا نيست كه دست از همه بندگان و از همه ى امور بردار ، و در گوشه اى به ذكر و تسبيح بنشين و هيچ مسئوليّتى را نپذير و در عين اين عزلت و بريدگى به انتظار روزى رسيدن و درست شدن كارها باش .

جهان آفرينش جهان كار و فعاليّت و زحمت و كوشش و جهاد و رياضت است . تمام عناصر هستى از كوچك ترين اتم گرفته تا گسترده ترين كهكشانها در كار و در فعاليّت اند ، كه اگر اين همه كار و كوشش و اينهمه حركت و فعاليّت نبود از نظام هستى خبرى باقى نمى ماند .

رزاقيّت و ولايت و محبّت حضرت او به عباد و بخصوص به بندگان مؤمن هيچ منافاتى با كار و كوشش ندارد ، كه دنبال كار و كوشش رفتن و قيام به حقوق امر واجب اوست ، نهايت اينكه اين كار و كوشش بايد براساس مقررات او و توجه به حلال و حرام و با تكيه و اعتماد بر او و حضرت وى را در تمام امور وكيل گرفتن انجام گيرد تا امور به نتيجه مادّى و معنوى برسد ، و حقيقت توكّل جز اين نيست و جز اين نمى باشد ، و اين توكّل محض اين دستور داده شده كه انسان به زنجير اسارت كفر و شركت دچار نشود و پاى از جاده ى حق بيرون ننهد ، و از حلال به حرام و شبهه گرفتار نيايد ، و از ورع و پاك دامنى و يقين و اخلاص عارى نگردد .

انبياء خدا براى بدست آوردن روزى به انواع كسب هاى حلال دست مى زدند ، و بوقت دچارشدن به مرض و درد به طبيب و دوا مراجعه مى كردند ، و به هنگام حمله دشمن دست به دفاع و جهاد مقدّس مى بردند و در راه احقاق حق خود و اهل و عيال و ملّتشان از هيچ فعّاليّتى بازنمى ايستادند و اين همه نه اينكه با توكل منافات نداشت بلكه اعتمادشان در تمام امور به حضرت حق بود و آن عين توكل بود و در عين حال آن بزرگواران و همچنين ائمه طاهرين در رأس تمام متوكّلان عالم بودند .

عبارات و جملات و گفته هاى صوفيان و درويشان خارج از راه را در باب توكّل كه در كتب عرفانى اهل سنت و بعضى از كتب خاصه به نقل از آنان آمده رها كنيد ، كه قسمت عمده اى از آن گفته ها محصول خيالات و اوهام و ضد آيات و روايات است .

كار و كوشش براساس دستور و هماهنگ با قوانين حق و به شرط رعايت حلال و حرام در تمام امور حيات اعم از امر اقتصادى در ابعاد دامدارى و كشاورزى و صنعت و تجارت و امر سياسى اعم از اجرائى و قضائى و وضع قانون و امر علمى اعم اديان و علم ابدان واجب است و براى به نتيجه رسيدن تمام اين امور اعتماد و توكل بر حضرت دوست اوجب ، كه اينست توكّل و توكل را جز اين معنا نيست ، معنا كردن توكّل بغير اين معنى تنبلى و سستى و عافيت طلبى و فرار از مسئوليت است نه توكّل كه توكّل حالتى است ايمانى و روحى و قلبى كه در تمام امور انسان را از كفر و شرك و افتادن به چاه گناه و معصيت و ذلت و دنائت حفظ مى كند .

آرى اين عالم و اين جهان براساس نظام علت و معلول و سبب و اسباب قرار داده شده ، و بدون اتّصال به سبب و اسباب رسيدن به مسبّب و مسبّبات محال است ، چيزى كه هست در اين زمينه بايد به دو چيز با تمام وجود توجّه داشت كه توجه به آن دو چيز علّت تحقق توكل است .

1 ـ بايد با تمام همت از تكيه بر وسائل و علل و اسباب شيطانى اعم از علل بى جان و با جان پرهيز كرد ، تا وجود انسان منشأ گناه و ميدان باز كردن براى عصيان عاصى نشود و از اين طريق به ستم و ستمگر و بازشدن راه براى نفوذ شياطين كمك نگردد .

2 ـ اسباب و وسائل را در امور مستقل نداند و از مستقل دانستن هر امورى بپرهيزد و در تمام برنامه ها توجه داشته باشد كه تأثير اسباب و علل فقط و فقط به دست اراده و عنايت و توجه حضرت اوست ، آن جناب اگر بخواهد آتش بسوزاند مى سوزاند و دوا اثر مى كند و زمين بروياند مى روياند و جنگ به پيروزى برسد مى رسد و اگر نخواهد چيزى به نتيجه نمى رسد گرچه تمام عالم و عالميان براى به نتيجه رساندن كار دست به دست هم بدهند ، چون انسان اين دو حقيقت را در تمام جهات حيات لحاظ كند ، توكّل را كه حالتى روانى و حقيقتى قلبى است در جان خود تحقق داده و در صف متوكّلان به حق قرار گرفته است .

چون توكّل حاصل شود ، حكومت شيطان از خيمه حيات انسان برچيده شود و ميل به گناه و گناهكار از دل برود ، و ميدان زندگى از دخالت هوا و شهوت پاك گردد ، و آدمى از اينكه عمله شياطين و دستگاههاى ظلم شود نجات پيدا كند و همچون اولياء حق در راه زندگى قدم بردارد و بهيچ كارى بدون وكيل گرفتن حق و اعتماد بر جناب او و طمع به لطف و عنايتش دست نزند .

به راه عشق تو اى دوست ما ز روى ارادت *** بجاى پا بنهاديم سر زمان ولادت

به آستين ملالم مران كه من سر طاعت *** بر آستان تو بنهاده ام ز روى ارادت

بكشت هجر تو ما را وزنده كرد وصالت *** وصال و هجر تو باشد دليل موت و اعادت

به تير غمره مرا گو بزن كه سهم ندارم *** چرا كه غمزه ى دلدوز تست سهم سعادت

به درد كرده دل مستمند خوبه اميدى *** كه بر سرش بنهى پا شبى به رسم عيادت

هزار جهد كردم كه گرد عشق نگردم *** ترا بديدم و در من نمود سعى و جلادت

بنزد هيچ كس انكار عاشقى نتوانم *** كه آب ديده و رنگ رخم دهند شهادت

مباش غرّه به بازوى خود كه بيش ز قسمت *** نمى دهند كسى را به جدّ و جهد و رشادت

خداى را چو ندانست مستحق پرستش *** نمود شيخ ريائى بشرط مزد عبادت

حقيقت توكّل

در باب توكل و اينكه اين حقيقت عالى روانى ريشه در ايمان به حق دارد ، بسيار گفته و نوشته اند ، محصول و نتيجه تمام آنها در اين چند جمله مفيد و مختصر است .

حسّ و عقل حكم مى كند : جهان جاى تكاپو و تلاش است ، باضافه حس و عقل آن اندازه آيات و روايات در اين باره وارد شده است كه حتى احتياج بذكر نمونه اى هم از آنها حس نمى شود ، فقط كافى است كه به اين آيه شريفه توجّه شود كه مى فرمايد :

براى انسان نيست مگر آنچه كوشيده ، و انسان بزودى نتيجه كار خود را خواهد ديد .

ملاحظه مى شود كه : در آيه ى شريفه « انّما » وجود دارد كه دلالت بر حصر حقيقى مى نمايد ، از آنطرف علل محاسبه نشده و نظارت خدا به موجودات و جريان استمرارى حوادث نمى گذارد كه هيچ انسانى اگر چه تمام نيروهاى فكرى فرزندان آدم را در مغز خود جاى بدهد بطور يقين و جزم مقدّماتى را كه براى نتيجه اى ايجاد كرده است ، آنچنان قطعى بداند كه احتمال تخلّفى در آن نبوده باشد ، آرى ما به جهان هستى مسلّط نيستيم ، ما حدود اختيارات خود را كاملاً مى شناسيم كه چه اندازه كم و ناچيز است و بهمين جهت است كه خداوند مى فرمايد :

مگو من چيزى را فردا انجام خواهم داد ، مگر اينكه آن را به مشيّت خدا مرتبط سازى .

و نيز روشن است كه پيوستن حوادث و رويدادها به مشيّت خداوندى چه اندازه باعث آرامش قلبى مى گردد ، زيرا در آن هنگام كه مطابق تصورات انسان كارى انجام نمى گيرد و تمام مقدّمات به هدر مى رود ، با يأس و نوميدى بنيان كنى مواجه مى گردد ، در صورتى كه اگر تمام حوادث را پس از فعاليّت هاى ممكن به مشيّت خداوندى موكول نمايد هنگام تخلّف از نتيجه آن اضطراب و نوميدى صورت نخواهد گرفت ، همين روش دوجانبه را خداوند در آيه شريفه چنين مى فرمايد :

به سبب رحمت خداوندى است كه با آنها با نرمى و عطوفت رفتار مى كنى ، اگر تندخو و سنگدل بودى از پيرامون تو پراكنده مى گشتند از آنها بگذر و در امور با آنها مشورت نما هنگامى كه به نتيجه جزمى رسيدى آنگاه بر خدا توكّل كن ، خداوند توكّل كنندگان را دوست مى دارد .

در توكّل تكيه بر غير خدا وجود ندارد ، زيرا فقط خداست كه طرف توجّه انسان است ، البته هيچ كس منكر نيست كه انسان بايستى در همه شئون خود خداوند را مورد توجه قرار بدهد ، ولى هنگامى كه درست دقّت كنيم خواهيم ديد كه كار و كوشش بحسب قوانين طبيعت كه جلوه گاه مشيّت خداونديست ، بهترين وسيله توجه بخدا و اطاعت از دستور اوست كه نيروى بازوى خدادادى را بكار مى اندازد ، و در راه معاش خود و ديگران با تقلاّئى كه مى كند بهترين عبادت را انجام مى دهد ، مرد آگاه هرگز نيروپرست نيست ، مرد باايمان مى داند كه سبب ساز تمام سبب ها خداست ، بلكه سرتاپاى وجود او از خدا است ، بنا به اين توجّه چگونه مى تواند تكيهِ پرستش آميز به اعضاى درونى و برونى خود نمايد(37) .

گفت آرى گر توكل رهبر است *** اين سبب هم سنّت پيغمبر است

گفت پيغمبر به آواز بلند *** با توكل زانوى اشتر ببند

رمز الكاسب حبيب الله شنو *** از توكّل در سبب كاهل مشو

رو توكّل كن تو با كسب اى عمو *** جهد ميكن كسب ميكن مو بمو

جهد كن جدّى نما تا وارهى *** ور تو جهدش بمانى ابلهى

مسئله توكّل و شئون مختلفه اش در قرآن مجيد در سوره ى مباركه ى توبه آيه 129 و يونس 71 و هود 56 و 88 و يوسف 67 و رعد 30 و شورى 10 و اعراف 89 و يونس 85 و ممتحنه 4 و ملك 29 و ابراهيم 12 و آل عمران 122 و 160 و مائده 11 و انفال 49 و توبه 51 و ابراهيم 11 و زمر 38 و مجادله 10 و تغابن 13 و بسيارى از سوره هاى ديگر آمده كه ذكر آن آيات و تفسير و توضيحش خود كتاب مفصّلى است .

روايات باب توكّل همچون آيات قرآن زياد است ، براى ديدن آن روايات مى توانيد به كتاب با عظمت « كافى » جلد دوّم و « بحار الانوار » جلد هفتاد و يكم مراجعه كنيد ، در اين قسمت ، از باب نمونه به چند روايت اشاره مى شود :

امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد :

به هركس سه چيز عنايت شد ، از سه چيز نسبت به او دريغ نشد ، به هركس دعا دادند از بهرش اجابت نهادند ، به هركه شكرگزارى دادند ، بر نعمتش افزودند ، به هركه توكّل دادند ، كفايت امور به او عطا نمودند ، سپس فرمود : آيا خواندى قرآن را كه : هركه بر خدا توكّل كند او را حضرت حق بس است ، و اگر شكر كنيد بر شما بيفزايم ، و مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم .

سُئِلْتُ الرِّضا (عليه السلام) فَقُلْتُ لَهُ : جُعِلْتُ فِداكَ ما حَدُّ التَّوَكُّلِ ؟ فَقالَ لى : اِنْ لا تَخافَ مَعَ اللهِ اَحَداً . قالَ : قُلْتُ : فَما حَدُّ التَّواضُعِ ؟ قالَ : اَنْ تُعْطِىَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ ما تُحِبُّ اَنْ يُعْطوكَ مِثْلَهُ . قالَ : قُلْتُ : جُعِلْتُ فِداكَ اِشْتَهى اَنْ اَعْلَمَ كَيْفَ اَنا عِنْدَكَ ؟ فَقالَ انْظُرْ كَيْفَ اَنا عِنْدَكَ .

حسن بن جهم مى گويد :

به حضرت رضا (عليه السلام) عرضه داشتم فدايت شوم ، اندازه توكل چيست ؟ فرمود : با تكيه بر خدا و با معيّت با حضرت او از احدى در هيچ امرى نترسى ، عرضه داشتم حد تواضع چيست ؟ فرمود با مردم آنگونه رفتار كنى كه علاقه دارى مردم با تو رفتار كنند ، عرضه داشتم علاقه دارم موقعيّت خود را نزد شما بدانم فرمود موقعيّت مرا نزد خود توجه كن تا موقعيّت خود را نزد من بدست آرى .

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد :

ابليس گفته : پنج واقعيّت است كه وقتى در عباد حق تجلّى كند ، مرا نسبت به آنها هيچ چاره و قدرتى نيست امّا ساير مردم محكوم حكومت منند .

1 ـ كسى كه با نيّت پاك بر حضرت حق پناه برد و به دامن رحمت حق متمسّك گردد و در تمام امور زندگى بر خداوند توكل نمايد .

2 ـ انسانى كه در شب و روز تسبيحش زياد باشد .

3 ـ و هركس براى برادر مؤمنش بخواهد آنچه را براى خود مى خواهد .

4 ـ و هركس در مصيبتى كه به او مى رسد جزع نكند .

5 ـ و آنكس كه به قسمت خداوند راضى باشد و تمام همّت خرج روزى نكند .

پيامبر بزرگ اسلام از جبرئيل پرسيد توكّل چيست ؟ پاسخ داد : توجه به اينكه مخلوق قدرت ضررزدن و نفع رساندن ندارد ، و عطا و منع در اختيار كسى نيست ، و بايد از خلق مأيوس و نااميد بود ، كه هركس به چنين حالى برسد ، جز براى خدا كار نمى كند ، و جز به خدا اميد نمى بندد و از غير حق نمى ترسد ، و طمع به كسى جز خدا نمى بندد ، كه اين است حقيقت توكل .

فيض آن عاشق عارف مى فرمايد :

ندارم خان و مانى حسبى الله *** نخواهم آب و نانى حسبى الله

من از كون و مكان بيزار گشتم *** شدم در لامكانى حسبى الله

جهان را خط بيزارى كشيدم *** چو خود گشتم جهانى حسبى الله

نبستى طرفى از جان و نه از دل *** نه دل خواهم نه جانى حسبى الله

مرا جانان پسند آمد نخواهم *** نه اينى و نه آنى حسبى الله

نمى گيرم چو در دست من آمد *** بموى او جهانى حسبى الله

در اين آتش خوشم رضوان ميارا *** براى من جنانى حسبى الله

نعيم آتش عشقش مرا بس *** بهشت جاودانى حسبى الله

چو يار آمد ز در خاموش شو فيض *** عيان شد هر بيانى حسبى الله

امام صادق (عليه السلام) در روايت باب توكل مى فرمايند :

توكّل چون ظرفى مهر شده است به مُهر حضرت حق كه مهر آن را باز نمى كنند و از آن جام نمى نوشند مگر آنان كه داراى روح توكّل اند .

خداوند مى فرمايد :

به پروردگار تكيه كنند تكيه كنندگان .

و باز فرموده :

اگر اهل ايمان هستيد به خداوند توكّل كنيد .

در آيه شريفه توكّل را كليد ايمان و ايمان را قفل توكّل قرار داده است و به عبارت روشن تر ، توكّل داراى نتائجى است مانند كمال توحيد و حصول مرتبه رضا و برقرارى مقام عبوديّت و از اين آثار ملكوتى كسى بهره نمى برد جز آنكه در توكل ثابت قدم است . و برگشت توكل به اختيار و مقدم داشتن ديگرى است بر خود ، يعنى ديگرى را بجاى خود انتخاب كردن و امور خود را به وى واگذار نمودن ، و ناچار شخص متوكل در برنامه ى توكل خود توجه به يكى از دو امر پيدا مى نمايد ، يا توجه او به معلول و فوائد و محصول توكل است ، و آن به وجود آمدن و بدست آوردن امورى است كه از توكّل حاصل مى شود ، مانند تحصيل فوائد و منافع بيشتر و اظهار طاعت و عبوديت و اقتناع نفس خود در مقابل امور جارى و يا آثار و لوازم معنوى ديگر .

و يا توجه او به مبدأ و علّت العلل توكل مى باشد ، يعنى پروردگار عزيز و بزرگى كه مى بايد در برابر او به عبوديت و طاعت و خضوع سرفرود آورد و از خودبينى و توجه به نفس و به ديگران منصرف و منقطع گشت .

در صورت اول ، اين توجه كه در حقيقت توجه به غير خداوند عزيز و برخلاف اصول اخلاص و توحيد است ، موجب محجوب شدن و محدوديّت است .

و صورت دوم كه توجه به عظمت و جلال حق بوده و روى محبّت و اخلاص به پيشگاه حضرت او ، همه امور به او واگذار است حتّى منافع توكّل . و در اين مرحله شخص متوكّل ، پيوسته متوجه و متعلق و وابسته به حق است و با بقاى حضرت دوست باقى خواهد ماند .

خويش را گم كن ولى ره سوى اوست *** كاين چنين گم كرده ره برده به دوست

خويش را گم كن اگر مرد منى *** زان كه گم گشته بيايد همدمى

خويش را گم كن به نزد يار شو *** وز چنين خواب گران بيدار شو

خويش گم كردى همى يابى ورا *** مى كنم گم گشته را صد مرحبا

خويش در راه خدا گم گشته است *** در حقيقت چون مسيحا زنده است

هركه در راه خدا نبود به گم *** هم چو خر باشد به زير پاردم

هركه در راه خدا باشد درست *** گلبن معنى ز باغ او برست

هركه در راه خدا بنهاده سر *** بر سر خاكش در اين دنيا گذر

هركه در راه خدا روزى رود *** چون خور اينجا عالم افروزى شود

هركه در راه خدا پيوسته سير *** باشد او را عاقبت اينجا بخير

هركه در راه خدا درمانده است *** پبش ما ميدان كه كمتر از سگ است

اى عزيز من مرو دنبال غول *** كن حذر آن لعين بوالفضول

از كس ناپاك اينجا كن حذر *** تا شوى چون پاك منظور نظر

دست شو ز آلودگى اى مرد پاك *** تا بيابى اطلاع از سر خاك

هركه از سرّ تراب آگاه شد *** بوترابى گشت و وان دل شاه شد

پس حقيقت توكّل در اين صورت محقّق مى شود . و چون خواستى از صميم دل و روى حقيقت متوكّل باشى مى بايد به تمام آرزوهاى غلط دل و علائق قلبى خود قلم بطلان كشيده ، و چون كسى كه از زندگى دست شسته و حيات مادى دنيوى را توديع مى كند ، از برنامه هاى مادى و هدفهاى دنيوى توديع كنى .

پس در مقام توكّل و اعتماد بحق متعلّل مباش ، و در پى بدست آوردن علل و جهات و اغراض نهائى سير مكن ، و چون نماز ميت ، پنج تكبير بر پشت سر هدفهاى ظاهرى و خواهش هاى نفسانى بخوان ، و تنها توجه خالص و پاكت به پروردگار باشد و بس . كمترين مرتبه توكل اينست كه سبقت نگيرى و قصد پيشرفت نداشته باشى از مقدرات خود ، و بيرون نرفته و سرباز نزنى از آنچه براى تو در امور دنيا قسمت شده ، و اشراف و مواجهه نداشته باشى با آنچه درباره ى تو امكان وقوع وجود ندارد ، البته اين مسابقه و طلوع و اشراف در مرحله قصد و نيت و تصميم اشخاص بوجود مى آيد ، اگر نه در مرحله عمل هرگز نسبت به مقدر و مقسوم و معدوم نمى توان كارى كرد ، و چون اين معنى در مرحله قصد و نيّت است ، از اين لحاظ تنها به حقيقت ايمان صدمه مى زند و بمرحله عصيان و تخلّف عملى نمى رسد .

هرگاه خواسته باشى از شعار اهل توكّل آگاه گردى و ببينى كه در مقام توكّل چگونه ايثار و گذشت اختيار مى كنند در حكايت آتى با كمال تدبّر بنگر :

روايت است يكى از اهل ايمان كه در راه توكل بود به محضر يكى از ائمه رسيد و از پاسخ مسئله اى كه در موضوع توكل بود سؤال كرد ، آن جناب پيش از جواب چون آثار صلاح و صدق و ايمان و ورع را در سيماى آن مرد مشاهده فرموده ، به او گفت ساعتى مرا مهلت بده تا بعد با هم مذاكره كنيم .

در آن مدت كه حضرت سر به زير داشت و متفكّر و ساكت بود ، مرد فقيرى رسيد ، امام دست در جيب لباس كرد و يك درهم درآورده به آن فقير داد ، سپس به آن مرد با ايمان متوجه شد و فرمود : اظهار كن آنچه مى خواهى ، آن مرد عرضه داشت قبل از پرسيدن مى خواهم بدانم چرا در جواب دادن از من مهلت خواستى ؟ زيرا معتقدم كه امام عالم است و مى تواند بدون فكر و بررسى هرگونه سؤالى را پاسخ دهد .

امام فرمود : براى آن بود كه معنى و حقيقت پرسش خود را از حال من پيش از مذاكره دريابى ، من نمى خواستم نسبت به آنچه بايد مى گفتم خود را روگردان ببينم ، در حالى كه پروردگار من بر حال من بينا و آگاه است ، و پيش من درهمى موجود بود ، پس در موضوع سؤال تو جايز نبود گفتار مگر بعد از انفاق و ايثار . در حقيقت اين حكايت خوب دقت كن و سرّ آن را بياب . در اينجا آن مرد صيحه اى زد و سپس تصميم گرفت از آبادى بيرون رفته و با كسى انس نگيرد .

انس و رفاقت و مصاحبت و معاشرت سزاوار نيست ، مگر با كسانى كه انسان را به ياد حضرت حق انداخته و باعث رشد و كمال آدمى گردند .

باب هفتاد و ششم در اخلاص است

فَمَنْ تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ وَرَضِىَ عَنْهُ فَهُوَ الْمُخْلِصُ وَاِنْ قَلَّ عَمَلُهُ ، وَمَنْ لا يُتَقَبَّلْ مِنْهُ فَلَيْسَ بِمُخْلِص وَاَنْ كَثُرَ عَمَلُهُ اعْتِباراً بِآدَمَ (عليه السلام) وَاِبْليسَ .

وَالْمُخْلِصُ ذائِبٌ روحُهُ وَباذِلٌ مُهْجَتَهُ فى تَقْويمِ ما بِهِ الْعِلْمُ وَالاَْعْمالُ وَالْعامِلُ وَالْمَعْمولُ وَالْعَمَلُ ، لاَِنَّهُ اِذا اَدْرَكَ ذلِكَ فَقَدْ اَدْرَكَ الْكُلَّ وَاِذا فاتَهُ ذلِكَ فاتَهُ الْكُلُّ وَهُوَ تَصْفيَةُ مَعانِى التَّنْزيهِ فِى التَّوْحيدِ كَما قالَ الاَْوَّلُ : هَلَكَ الْعامِلونَ اِلاَّ الْعابِدونَ وَهَلَكَ الْعابِدونَ اِلاَّ الْعامِلونَ ، وَهَلَكَ الْعالِمونَ اِلاَّ الصّادِقونَ ، وَهَلَكَ الصّادِقونَ ، اِلاَّ الْمُخْلِصونَ وَهَلَكَ الْمُخْلِصونَ اِلاَّ الْمُتَّقونَ وَهَلَكَ الْمُتَّقونَ اِلاَّ الْموقِنونَ وَاِنَّ الْمؤمقيننَ لَفى خَطَر عَظيم .

اخلاص

شايد بتوان گفت در بين حقايق اخلاقى و واقعيّات روحى و عرفانى ، حقيقتى به ارزش و اعتبار اخلاص نتوان يافت .

در اين فصل بسيار مهم وجود مقدّس حضرت صادق (عليه السلام) مى فرمايد :

اخلاص همه فضائل اعمال و مكارم اخلاق را در خود جمع كرده ، كه فضيلت هر عمل و كمال هر كار به اخلاص است .

و به عبارت ديگر ، انسان اگر كارى را فقط و فقط براى خدا و بخاطر جلب رضاى حق انجام دهد ، آن كار جامع فضائل و حاوى تمام كمالات است .

اخلاقى حقيقى است كه بوسيله قبول شدن عمل منكشف و باز و معلوم مى گردد ، و با رضا و خوشنودى حق امضا مى شود .

كسى كه اعمالش به درگاه الهى قبول شود و خداوند متعال از او راضى گردد از مخلصين است گرچه عملش اندك و فعلش قليل باشد ، و هركس عملش قبول نشود از صف با اخلاصان جداست گرچه عمل او زياد و كوشش او فوق العاده و چشمگير باشد .

در اين زمينه آدم و ابليس بارزترين مصداق اند ، ابليس را عبادت شش هزار ساله بود ولى مردود حق شد ، و آدم را لحظه اى توبه خالص ولى قبول حضرت دوست شد !

نشانه قبولى عمل استقامت در راه خداست ، و استقامت بدست نمى آيد ، مگر با گذشت كردن از آنچه محبوب اوست در راه دوست ، و آگاهى و بصيرت و درك صحت و صواب نسبت به هر حركت و سكون ، و به تعبير ديگر نشانه پذيرفته شدن عمل با سه حقيقت معلوم مى گردد .

1 ـ استقامت و پايدارى در عمل

2 ـ انقطاع از علائق و بذل كل محبوب در راه حق .

3 ـ آگاهى و اطلاع كامل بر صحت و درستى عمل .

مخلص به اندازه اى مراقب خود ، و بصير به حقايق و لطائف و دقائق اعمال و مجاهدات خويش است ، كه پندارى در اثر مجاهدت و رياضت نفس خود را گداخته ، و خون خويش را به راه دوست بذل نموده و در حقيقت از خود گذشته ، تا بتواند روح و شعاع علم و عمل ، و شخصيّت عامل و معمول به عمل را از كدورات و اخلاط نفسانيّه پاك كند ، و بازگشت اين تزكيه و اخلاص به اين حقيقت است كه در مقام توحيد مراحل تنزيه را پيموده و نفس خود را از غلّ و غش تصفيه مى نمايد ، و معنى اخلاص در حقيقت طىّ مراحل توحيد است . و چون كسى چنين توفيقى به دست آورد ، بدون شك هرگونه خير و صلاح و نيكوئى را به دست آورده ، و چنانچه از اين مراحل محروم گردد ، از تمام نيكى ها و حقايق دور مانده است !

ملاّ حسن فانى كشميرى در مناجاتى سوزان با حضرت ربّ العزّة ، حقايق معنوى را اين چنين بيان مى كند :

الهى آتش عشقى برافروز *** كه باشد همچو داغ لاله دل سوز

بر آن آتش زند چون حسن دامان *** خليل آسا شود بر ما گلستان

در آن آتش فتد چون خار هستى *** دمد گل از سر دستار هستى

به دلها گر رسد بوئى از آن گل *** كند هر ناله كار صوت بلبل

طريق عشق بازى پيش گيريم *** غم او زاد راه خويش گيريم

در اين ره پاى از سر مى توان كرد *** چو كلك اين راه را سر مى توان كرد

در اين راه پانهادن از ادب نيست *** گر اينجا سرنهد سالك عجب نيست

به مژگان گرد اين ره مى توان رُفت *** به مردم قاصد اشك اين خبر گفت

چو از خود بگذرد سالك در اين راه *** شود از منزل مقصود آگاه

كند هردم طواف كعبه دل *** كه غير از دل ندارد يار منزل

بر افتد پرده از چشم و دل او *** شود زين هر دو آسان مشكل او

گهى از نرگس چشمش شود مست *** گهى در سنبل زلفش زند دست

به دل زان زلف نقش تازه بندد *** كتاب عشق را شيرازه بندد

محبت رنگ يكرنگى بريزد *** دوئى از عاشق و معشوق خيزد

شود در صورت معشوق فانى *** دهد عشقش حيات جاودانى

چو فانى هركه ميرد در غم يار *** خورد آب بقا از دست دلدار

امام اوّل حضرت مولى الموحدين (عليه السلام) فرموده است :

نابود مى شوند عمل كنندگان مگر آنان كه مشغول به بندگى و عبادتند ، زيان مى كنند عبادت كنندگان مگر آنان كه دانا و آگاهند ، و هلاكند دانايان مگر آنان كه همراه صدق و حقيقت اند ، و زيان مى كنند صادقان و درستكاران مگر آنان كه با نيت خالصند ، و در زيان اند مخلصان مگر آنان كه اهل تقوايند ، و زيانكارند اهل تقوى مگر آنان كه به درجه يقين رسيدند ، و اهل يقين بايد پيوسته مراقب خود باشند ، زيرا هميشه در معرض خطرند .

انسان بايد تمام وجود و با همّتى عالى در مقام تحصيل صدق و اخلاص و تقوا و خلاصه در انديشه بدست آوردن يقين باشد ، چنانچه حضرت حق فرمود :

كمترين مرتبه اخلاص آن است كه به اندازه استطاعت در مقام عبادت و اطاعت برآيد ، و آنگاه براى كوشش خود در نزد حق اجر و ثوابى پيش بينى نكند ، زيرا اگر بنده اى در اثر انجام عبادات و تكاليف متوقّع اجر و مزد باشد ، خداى بزرگ مى تواند متقابلاً درخواست انجام كليّه وظايف بندگى را نموده ، و كمترين تخلّف و كوتاهى را به حساب تقصير و عصيان آورد .

عبد بايد به مقتضاى حقوق بندگى در راه اطاعت و انجام اوامر مولا و عمل به مسئوليّت ها باشد و از اين بابت هيچگونه چشمداشت اجر و جزا از حضرت دوست نداشته باشد ، و كمترين نتيجه و اثر اخلاص اينست كه در دنيا از تمام معاصى مصون مانده ، و در آخرت از عذاب الهى در امان مى ماند و از نعمت هاى بهشتى بهرهور مى گردد .

راه رسيدن به اخلاص

براى شناخت مسئله بسيار مهم اخلاص لازم است در مرحله ى اوّل به تمام جوانب ريا آشنائى پيدا كرد ، كه اين برنامه در شرح حديث پنجاهم « مصباح الشريعه » در حد لازم توضيح داده شد ، و براى رسيدن به اين مقام عالى لازم است سه مسئله در تمام شئون حيات رعايت گردد ، كه با رعايت آن سه مسئله بخواست حق و به توفيق حضرت معبود ، اخلاص بدست مى آيد .

1 ـ عامل در درجه ى اوّل بايد از ايمان لازم كه اعتقاد به حق و قيامت و انبياء و كتب الهى و ملائكه و ولايت است بهره داشته باشد .

2 ـ در مرحله ى دوم لازم است عامل و مكلّف كارى كه مى كند هماهنگ با دستورات شرع مطهّر باشد .

3 ـ و در قسمت آخر واجب است در امور عبادى و الهى نيّتش خالص و پاك براى خدا باشد . و حد نهائى اخلاص همانطور كه حضرت صادق (عليه السلام)فرمودند اينست كه عمل را بدون چشمداشت به اجر و مزد انجام دهد .

البته رسيدن به اخلاص كار ساده و آسانى نيست ، چنانچه حكايت مى كنند وجود مقدّس علاّمه بحر العلوم كه شيخ جعفر كبير گرد نعلين وى را با تحت الحنك عمامه اش براى خوشنودى حق پاك مى كرد ، بيست و پنج سال داراى چهره مغموم و ناراحت بود ، پس از آن مدت طولانى آن جناب را متبسّم ديدند ، از آن حضرت پرسيدند خنده امروز شما را علّتى مهم است آن چيست ؟ فرمود : بيست و پنج سال است با ريا و بقايايش مبارزه مى كردم ، و امروز احساس نمودم بخواست حضرت حق به ترك آن موفق شده ام .

در عين اينكه رسيدن به مقام اخلاص ، يعنى مقامى كه آدمى تمام كارهايش را لله انجام دهد بسيار سخت است ، ولى هيچ مكلّفى حق ندارد از رسيدن به اين مقام الهى كه مقام انبياء و اولياست نااميد باشد ، كه خداى مهربان اجابت كننده خواسته خواستاران و دعاى دعاكنندگان است .

الهى آن مست جام الهى مى فرمايد :

آه دل مظلومان بى شك اثرى دارد *** شام غم بيماران روشن سحرى دارد

پروانه ز مشتاقى بر شمع فكند آتش *** آرى دل مشتاقان سوزان شررى دارد

آهى كه بود جانسوز از صدق دلى خيزد *** مرغى كه كند فرياد بشكسته پرى دارد

جانى كه بود مغرور دور است زجانان دور *** بشكسته دل مهجور سويش گذرى دارد

هر مرغ در اين گلشن نالد ز غمى ليكن *** آواى غم عشقت سوز ديگرى دارد

نى هركه حريص آيد بر قدر بيفرايد *** آسوده شود از زحمت هركس قَدَرى دارد

با آنكه چو خورشيدى بر عالميان پيدا *** چشمى بتو پنهانى صاحب نظرى دارد

گر ما ز سيه كارى زشتيم تو زيبائى *** وز حسن تو كار ما هم زيب و فرى دارد

زلف تو الهى را گر در شب تار افكند *** هم شام سيه روزان تابان قمرى دارد

براى تحقّق اخلاص چه كار عجيبى كرد

يكى از دوستان اهل علم برايم حكايت كرد ، شخصى در مشهد مسجدى بنا كرد و تا بازگشائى آن مسجد زحمت كشيد ، ولى از فرش كردن و تدارك برنامه هاى مردمى مسجد عاجز شد ، دنباله كار را به همت مردم گذاشت و رفت .

خادم مسجد گفت شبى مهمان يكى از اقوامم بودم ، ديروقت شد ، نتوانستم به مسجد برگردم ، قبل از اذان به مسجد آمدم ، در مسجد را باز ولى پوشيده ديدم ، فكر كردم سارقى براى بردن جنس به مسجد آمده و اثاث مسجد را با خود برده ، با وحشت وارد مسجد شدم ديدم از كنار محراب تا درب خروجى مسجد را فرش نو انداخته اند ، و به اندازه چهارصد نفر قورى و استكان و قندان و بشقاب در كارتن هاى بسته در گوشه مسجد چيده اند ، هرگز براى معلوم نشد كه آنهمه فرش و اثاث را كدام انسان مخلص به مسجد آورده ؟ !

آرى بسيارى از عباد حضرت دوست سعى دارند كار خير خود را به دور از چشم تمام مردم انجام دهند ، تا از شائبه ريا و رياكارى دور باشد .

برخيز تا بكشور امن و امان رويم *** فارغ ز جور و فتنه دور زمان رويم

در منزل صفا به صفاره سپر شويم *** با دوستان يك دله مهربان رويم

ترسم به شوق دانه ى سودِ جهان پريم *** اى مرغ دل بحلقه ى دام زيان رويم

آلودگان حرص و طمع دوزخى شدند *** شو پاك دل شويم و به باغ جنان رويم

نالد جرس به دشت و بيابان عشق و ما *** گر سر رود بهمره اين كاروان رويم

راهى كه سوى يار بود ما به پاى عشق *** خورشيد وارگر برود سر بجان رويم

همت كنيم تا چه الهى ز جور دهر *** ايمن شويم و شاد به ملك روان رويم

قرآن و اخلاص

قرآن مجيد در سراسر سوره ها و در سراسر آيات نورانى خود به تمام انسانها درس خلوص و اخلاص مى دهد .

بر تمام مسلمانان مكلّف از هر صنف و طايفه اى ، واجب است در شبانه روز ده بار با كمال توجه و همراه با حقيقت در نمازهاى يوميه بگويند .

اگر انسان همين جمله را در شئون حيات و جوانب زندگى تحقّق دهد به توحيد ذاتى و صفاتى و افعالى مى رسد ، و دل از زنگار شرك و ريا پاك كرده و در هيچ عملى چشم جلب توجه به كسى نخواهد دوخت ، كه چشم جلب توجه تمام محصول عمل را از بيخ و بن خواهد سوخت .

چه خوب است كه انسان در تصفيه نيت و عمل خود را بجائى برساند كه همانند بندگان خالص حق و عباد مخلص پروردگار بتواند به پيشگاه مقدّس حضرت ربوبى عرضه بدارد :

تاريخ روشن و پندآموز اولياء الهى نشان مى دهد كه كارى را جز براى رضاى خدا و جلب خوشنودى حق انجام ندادند ، و در هيچ حركتى و سكونى جز به عنايت دوست نظر نداشتند ، آنان غير حق را در نيت و عمل منظور ننمودند و حتى تمام حوادث و بلاهائى كه ديدند به حساب حق گذاشتند ، و در اين راه مال و جان نثار محبّت محبوب و عشق معشوق نمودند ، اين حقيقت را از لسان وحى درباره ى اميرالمؤمنين (عليه السلام) بنگريد :

دين بهتر و باارزش تر براى كسى است كه تمام وجود و هويّت خود را و بعبارت ديگر ظاهر و باطن و عمل و اخلاق و اراده و نيت خويش را تسليم حضرت يار كند و اين براى كسى ميسّر نيست مگر اينكه هستى را از عينك لا اِلهَ اِلاَّ الله ولا حول ولا قوّة الاّ بِالله ، ولا مؤثّر فى الوجود الاّ الله ببينيد .

توبه از تمام گناهان ظاهر و باطن و اصلاح درون و برون يا به عبارت ديگر اصلاح اخلاق و عمل و تكيه بر حضرت دوست در همه ى شئون حيات و خلاصه تصفيه همه هويّت و وجود براى جلب عنايت حق همه و همه حقايق و واقعيّاتى هستند كه در جهت مخلص شدن انسان وجود مقدّس حضرت رب از انسان خواسته است ، و خوشا به حال آن افرادى كه اين مسير عالى و اين سير ربانى و سلوك الهى را بپيمايند :

پيامبر بزرگ اسلام دستور داشت حقيقت اخلاص خود را براى مردم اعلام كند ، تا درسى الهى براى آنان باشد ، و فرداى قيامت هيچ عذر و حجّتى براى كسى در بارگاه آن جناب نباشد ، و احدى نگويد براى من راهى بسوى اخلاص باز نبود ، و گرنه آن راه را طى مى كردم .

در هر صورت از آيات كريمه ى قرآن استفاده مى شود كه خالص كردن نيت در امور عبادى واجب است ، و فرداى قيامت جز به عمل اخلاص اجر و ثواب تعلّق نمى گيرد ، و در بازار محشر براى رياكاران محلّى از اعراب نيست . الهى و ربّى و سيّدى ، طى اين مرحله از مشكل ترين و سخت ترين مراحل است ، اگر لطف و عنايت تو در حركت در اين راه دستگير و پشتيبان انسان نباشد چگونه و با چه قدرتى مى تواند خود را به سرمنزل مقصود كه رسيدن به مقام رضا و قرب و وصل حضرت توست برساند ؟ !

ما بندگان براى رسيدن به مقام اخلاص و فراهم آوردن زاد و توشه براى جهان آخرت فوق العاده عاجزيم ، اى اميد اميدواران و اى پناه بى پناهان در اين راه از يارى ما ضعيفان دريغ نورز ، كه اگر عنايت و لطف تو به كمك ما برنخيزد ، بدون شك و ترديد به خسارت ابدى دچار خواهيم شد .

الهى آن عاشق شيدا ، و آن مست باده ى عشق مى گويد :

چون آينه حسنت جانا دل ما كردى *** اين آينه را عشقت معشوقه نما كردى

از قهر تو بر مهرت برديم پناه اى دوست *** ما را تو خود اى سلطان تعليم دعا كردى

يك مشكل اگر آسان كردى ز شهنشاهان *** صد حاجت مسكينان از لطف روا كردى

عشقت بسر ما داد از فقر و فنا افسر *** زان پيش كه سلطان را سرمست غنا كردى

مردى كن و كارى كن دل جانب يارى كن *** بر دامن عشق آويز چون ترك هوا كردى

بر قيمت انفاست ملك دو جهان بخشد *** گر هر نفسى جانا يادى ز خدا كردى

اين كشور خاكى را بر شاه و گدا بخشى *** گر خوش سفرى اى دل تا ملك رضا كردى

چون جغد در اين منزل ويرانه نشين گشتى *** اى طاير لاهوتى بر خوش جفا كردى

صد حيف كه در غفلت شد عمر عزيز از كف *** زين خواب گران برخيز بنگر كه چه ها كردى

مقام مخلصين

آنان كه به لطف و عنايت حق و با توجه كامل به مراحل سلوك ، و با قدم معرفت و عشق راه رسيدن به اخلاص را بپيمايند ، از جانب حضرت ربّ العزّه به مقاماتى مى رسند كه به اهمّ آن مقامات اشاره مى شود :

در جهان بعد و در روز ابدى در بهشتى كه بخاطر اهل تقوا قرار دادم از نظر مقام و خواسته براى آن حدّ و اندازه اى نيست ، هرآنچه را بخواهند مهيّاست و افزون تر از آن نزد ما خواهد بود .

2 ـ از نظر انديشه و فكر و قدرت درك و عقل بجائى برسند كه هر حرفى و شكرى و وصفى درباره ى حق ادا كنند صحيح و مطابق واقع است و از اين مقام با عظمت تعبير به مقام كشف و شهود شده ، انبياء و ائمه و اولياء خاص حضرت دوست به اين مقام رسيده اند و اين جزاى اخلاص آنان بود . قرآن مجيد از اين مقام والا چنين ياد فرموده :

خداوند از آنچه به جنابش نسبت مى دهند پاك و منزّه است ، جز بندگان پاك و با اخلاص .

3 ـ بندگان خدا از هر طايفه و دسته براى پاسخ گوئى به آنچه از آنان بعنوان عمل و اخلاق صادر شده در محشر حاضر مى شوند مگر بندگان مخلص كه آنان را حساب و كتابى نيست ، چرا كه آن بزرگواران در دنيا با كمال معرفت و دقت و هماهنگ با خواسته هاى حضرت حق بحساب خود رسيدند :

4 ـ شيطان و شئون او از اينكه آنان را از راه خدا دور كنند ، و چراغ هدايت را در قلبشان خاموش كنند ، و ايشان را از حق جدا كرده به ضلالت و گمراهى كشند بكلّى مأيوس و نااميد شوند :

زيباترين دستورات براى بدست آوردن اخلاص

در اين زمينه حكايتى بس عالى نقل مى كنند كه در آن حكايت مسائل و دستوراتى است ، كه بدون شك بكار بستن آن دستورات آدمى را به مرحله با ارزش اخلاص مى رساند :

شخصى اراده سفر داشت به محضر حاتم اصم كه از عرفاى بزرگ بود رسيد و گفت مرا وصيّتى كن ، حاتم در پاسخ وى گفت :

اگر يار و رفيق و مصاحب و دوست خواهى خدا ترا بس است .

اگر همراه خواهى ترا كرام الكاتبين بس .

اگر عبرت و پند خواهى ترا دنيا بس .

اگر مونس خواهى ترا قرآن بس .

اگر كار و كوشش خواهى ترا عبادت بس .

اگر وعظ و واعظ خواهى ترا مرگ بس .

و اگر اينها كه گفتم ترا بس نيست پس دوزخ ترا بس !

هم از او پرسيدند نماز چگونه گزارى ؟ گفت :

چون وقت آيد وضوى ظاهر و باطن انجام دهم ، وضوى ظاهر با آب ، و باطن با توبه .

آنگاه به مسجد آيم و از درون مسجد با كمال بصيرت مسجدالحرام را مشاهده كنم آنگاه مقام ابراهيم آن مقام معنوى و ملكوتى در ميان دو ابرو نهم .

بهشت را بر راست و دوزخ را بر چپ و صراط زير قدم و ملك الموت پشت سر بينم آن وقت دل به خداى سپارم و تكبير گويم !

گر جان عاشق دم زند آتش در اين عالم زند *** وين عالم بى اصل را چون ذرّه ها بر هم زند

عالم همه دريا شود دريا ز هيبت لا شود *** آدم نماند و آدمى گر خويش با آدم زند

دودى برآيد از فلك نى خلق ماند بى ملك *** زان دود ناگه آتشى بر گنبد اعظم زند

بشكافد آن دم آسمان نى كون ماند نى مكان *** شورى در افتد در جهان وين سور بر ماتم زند

گاه آب را آتش برد گه آب را آتش خورد *** گه موج درياى عدم بر اشهب و ادهم زند

خورشيد افتد در كمى از نور جان آدمى *** كم پرس از نامحرمان آنجا كه محرم كم زند

مريخ بگذارد نرى دفتر بسوزد مشترى *** مه را نماند مهترى شادى او بر غم زند

افتد عطارد در وحل آتش در افتد در زحل *** زَهره نماند زُهره را تا پرده ى خرم زند

نى قوس ماند نى قزح نى باده ماند نى قدح *** نى عيش ماند نى فرح نى زخم بر مرهم زند

نى آب نقاشى كند نى باد فراشى كند *** نى باغ خوش باشى كند نى ابرنيسان نم زند

نى درد ماند نى دوا نى خصم ماند نى گوا *** نى ناى ماند نى نوا نى چنگ زير و بم زند

اسباب در باقى شود ساقى بخود ساقى شود *** جان ربى الاعلى گود دل ربّى الاعلم زند

حق آتشى افروخته تا هرچه ناحق سوخته *** آتش بسوزد قلب را بر قلب آن عالم زند

خورشيد حق دل شرق او شرقى كه هر دم برق او *** بر پوره ى ادهم جهد بر عيسى مريم زند