خواطر و وساوس

عارفان بزرگ در اين زمينه مى فرمايند : آنچه اندر خاطر پديد آيد متعارف است ميان خلق ، و كس اين را منكر نيست ، و اين از جمله ضرورات است ، كه هيچ كس از اين خالى نباشد .

و خاطر نام است مر چيزى را كه بر دل بى قصد بگذرد و عامه همه را خاطر خوانند ، و نزديك اين طايفه خاطر آن است كه از حق تعالى پديد آيد ، و آنچه از ديو پديد آيد وساوس باشد و آنچه از نفس پديد آيد هواجس باشد .

بزرگان گفته اند : كه ميان خواطر و وساوس و هواجس كسى فرق تواند كردن كه لقمه وى حلال باشد ، اما آن كس كه حرام خورد خاطر وى وساوس باشد و خاطر نباشد ، و آن كه غذاى وى شبهت باشد خاطر با وساوس آميخته باشد ، و آن كه لقمه وى حلال باشد خواطر وى همه درست باشد ، اما ديو مر او را نيز وسوسه كند ، و هواجس نفسانى مر او را نيز باشد ، اما فرق تواند كردن ميان خواطر و وسواس تا بر خاطر كار كند و وسواس و هواجس از خويش دفع كند .

مجاهد مقرى گويد : كه پيش ابو عمرو بن علاء بودم و او هرگز باختيار خود امامت در نماز نكردى ، در روزى او را به زور به امامى داشتند و پيش فرستادند ، چون پيش اندر آمد و مردم را گفت : « اِسْتَووا » چنان كه بر شريعت آمده است كه مصطفى فرمود صلوات الله عليه وآله كه چون صف گيريد راست بايستيد كه هرگاه مخالف ايستيد دلهاتان مخالف گردد ، و كتف ها اندر دوزيد تا ديو ميان شما راه نيابد و چشم ها به سجده گاه داريد تا دلهاتان پراكنده نگردد .

پس چون ابوعمرو گفت استووا بيهوش گشت و بيفتاد و تا ديگر روز بهوش نيامد ، پرسيدند كه تو را چه افتاده ؟ گفت : من شما را گفتم كه راست بايستيد ، بر دل من خاطرى آمد از حق تعالى كه اى بنده تو با من طرفة العينى راست بوده اى تا خلق مرا همى گوئى كه راست باشيد ؟ !

آن عارف الهى گفت : وقتى بيمار گشتم از خداى عزوجل بخواستم تا مرا عافيت دهد . اندر سر من خطاب كردند كه ميان ما و ميان تن خويش تو اندر مياى .

و بعضى گفتند كه شنيديم از محمد بن سعدان كه گفت : از بزرگى شنيدم كه گاه گاه زمانكى بغنودمى ، ندا آمد مر مرا كه تو را از ما همى خواب آيد ؟ اگر بخسبى از ما به تازيانه بزنيمت ، يعنى اين اشارت است به فرط محبت كه هر چند محبت قوى تر گردد ، خوردن و خفتن كمتر گردد ، همه خاطر و سروى دوست فرو گيرد ، چنان گردد كه گوئى پيوسته دوست را همى بيند و يا دوست مى گويد و از دوست سخن مى شنود ، خاموش باشد به زبان ، گويا باشد به دل .

به زبان ساكت و به قلب گويا است ، سر بزير داشته و به باطن ناظر به واقعيات است .

پس چون محبت قوى گردد و همگى وى دوست فرو گيرد ، چنان شود كه هميشه گويا دوست پيش وى است ، اگر لمحه اى از دوست غافل گردد ، چنان داند كه دوست با وى عتاب همى كند .

چنان بكوى تو آسوده از بهشت برينم *** كه در ضمير نيامد خيال حورى و عينم

كمند طرّه نهادى بپاى طاقت و تابم *** سپاه غمزه كشيدى بغارت دل و دينم

نه دست آن كه دمى دامن وصال تو گيرم *** نه بخت آن كه شبى جلوه جمال تو بينم

مرا چه كار به ديدار مهوشان زمانه *** كه با وجود تو فارغ زسير روى زمينم

رشك مردن من جان عالمى بلب آيد *** اگر به روى تو افتد نگاه بازپسينم

زبسكه هر سر مويم هواى مهر تو دارد *** نمى برم زتو گر سر برى به خنجر كينم

زحسرت لب ميگون و جعد غاليه سايت *** رفيق لعل بدخشان شريك نافه چينم

معاشران همه مشغول عيش و عشرت و شادى *** بغير من كه شب و روز باغم تو قرينم

چگونه شاد نباشد دلم بگوشه نشينى *** كه خال گوشه چشم تو كرده گوشه نشينم

بر آستانه آن پادشاه حسن فروغى *** كمان كشيده زهر گوشه لشگرى بكمينم

در هر صورت بقول حضرت صادق (عليه السلام) . با ياد خدا ، و اهميت دادن به او امر حضرت او ، و ترك محرمات ، و توجه به اطلاع علام الغيوب بر همه اسرار ، روزنه نفوذ وساوس شيطانى را ببنديد ، كه وسوسه دام خطرناك و طريق شرانگيز ، و آتش سوزنده ، و طوفان بر باد دهنده اى است .

وامّا اِذا تَمَكَّنَ فِى الْقَلْبِ فَذلِكَ غَىٌّ وَكُفرٌ ; وَالله عَزَّوَجَلَّ دَعا عِبادَهُ بِلُطْفِ دَعْوتَهِ وَعَرَّفَهُمْ عَداوَةَ إبْليسَ فَقالَ عَزَّ مِنْ قائِل : إنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً .

وسوسه در زمينه معرفت عقل و تمايل به عالم طبيعت از خارج قلب وارد خانه قلب مى شود ، و چون مرحله طبع و شهوات مادى بر جنبه عقل غالب شد و توجه و معرفت عقل از انسانى رخت بست ، آنچنان قدم وسوسه در قلب محكم و برقرار مى گردد كه كار آدمى به گمراهى و گم گشتگى و كفر مى رسد .

خداوند بزرگ با لطف و محبتى كه نسبت به همه دارد ، بندگانش را به سوى خود دعوت كرده و دشمنى ابليس را به آنان شناسانده آنجائى كه فرموده :

شيطان دشمن شماست ، او را به حقيقت دشمن بگيريد ، معامله كن با اين دشمن خطرناك چون معامله شخص غريب با سگ چوپان ، نديدى چون سگ

گله به شخص غريب حمله كند ، آن شخص براى دفع حمله خطرناك آن سگ به چوپان پناه مى برد ، و اين پناه برى است كه او را در حصار امنيت قرار مى دهد ، كه هر كس از شر ابليس به حضرت حق پناه برد بى ترديد خداوند مهربان او را پناه خواهد داد كه او پناه تمام بى پناهان و شفاى درد دردمندان و يار بى ياران و اميد گدايان و تكيه گاه مستمندان است .

الهى بى پناهان را پناهى *** بسوى خسته حالان كن نگاهى

چه كم گردد زسلطان گر نوازد *** گدائى را زرحمت گاه گاهى

الهى تكيه بر لطف تو كردم *** كه جز لطفت ندارم تكيه گاهى

مرا شرح پريشانى چه حاجت *** كه بر حال پريشانم گواهى

دل سرگشته ام را رهنما باش *** كه دل بى رهنما افتد بچاهى

نهاده سر بخاك آستانت *** گدائى دردمندى عذرخواهى

اميد لطف و بخشش از تو دارد *** اسيرى شرمسارى روسياهى

تهيدستى كه با اشك ندامت *** زپا افتاده از بار گناهى

گرفتم دامن بخشنده اى را *** كه بخشد از كرم كوهى به كاهى

رحيمى چاره سازى بى نيازى *** كريمى دلنوازى دادخواهى

خوشا آنكس كه بندد با تو پيوند *** خوشا آن دل كه دارد با تو راهى

مران از آستانت بى نوا را *** كه ديگر در بساطم نيست آهى

مقام و عزّ و جاهت چون ستايم *** كه برتر از مقام عزّ و جاهى

فنا كى دولت سرمد پذيرد *** كه اقليم بقا را پادشاهى

زنخل رحمت بى انتهايت *** بيفكن سايه بر روى گياهى

به آب چشمت لطفت فرو شوى *** اگر سر زد خطائى اشتباهى

مران يا رب زدرگاهت رسا را *** پناه آورده سويت بى پناهى

ابليس از روز شروع حيات آدم بعنوان دشمن مرد و زن معرفى مى شود

زيباترين و رساترين كلامى كه به اين حقيقت بسيار عالى دلالت دارد ، كلام وجود مقدّس حضرت حق است ، قرآن كريم در سوره مباركه طه مسئله اعلام اين مسئله كه ابليس دشمن مرد و زن است را در آيات صد و هفده تا صد و بيست بيان مى كند .

پس به آدم گفتيم اى آدم به حقيقت بدان كه ابليس با تو و همسرت دشمن است ، هشيار باش كه مبادا شما را از بهشت بيرون كند . كه پس از خروج از بهشت به دردسر و مشقت خواهى افتاد .

در اين بهشت هرگونه لباس و غذا براى تو آماده است و بدان كه در اينجا نه گرسنه مانى و نه عريان .

و تو در اين بهشت از رنج تشنگى و آفتاب زدگى آزار نبينى ، با اين همه سفارش ، شيطان در راه وسوسه او قدم گذاشت و به او گفت ميل دارى تو را به درخت ابديت آور و ملك جاودانى دلالت كنم ؟

سپس قرآن مجيد مى فرمايد : آدم و همسرش به وسوسه اين دشمن غذا را از درخت نهى شده خوردند ، تا جائى كه لباسهاى بهشتى از تنشان ريخت عورت آنان در نظرشان آشكار شد ، آنها خواستند تا با ساترى از برگ درختان خود را بپوشانند ، آدم از خدا نافرمانى كرد پس به غوايت افتاد ، ولى خداوند مهربان وى را از رحمت بى منتهاى خود محروم نكرد ، توبه وسيله شد كه از طرف حضرت دوست پذيرفته شود .

اى پادشاه كون و مكان اى اله من *** لطفت زمهر شامل حال تباه من

من مستحق دوزخم از كرده هاى خويش *** واحسرتا اگر تو نبخشى گناه من

در حشر گر تو پرده زكارم برافكنى *** محشر شود سياه زروى سياه من

آندم كه جز عطاى تو را كس پناه نيست *** خواهم كه هم عطاى تو باشد پناه من

يك شب بطاعت تو نياورده ام به صبح *** بيهوده رفت روز و شب و سال و ماه من

اعضاى من كه غير گنه نيست كارشان *** اى واى اگر شوند به محشر گواه من

ترسم كه روز حشر زبسيارى گناه *** نزد تو هيچ كس نشود عذر خواه من

هرگه مرا بسوى تو راهى نمود عقل *** داد از هواى نفس كه شد سد راه من

من لايق جنان نيم اى واى پس اگر *** روز جزا جحيم شود جايگاه من

با اينهمه گناه چنانم اميدوار *** كآمد بجوش رحمتت از سوز آه من

يا رب چه باشد از گنه بنده بگذرى *** بگذشته را ببخش و زآينده بگذر

قرآن مجيد در بسيار از آيات خود تمام فرزندان آدم را همانند پدرشان از ابليس و جنود او كه در لباسهاى گوناگونى در زندگى آدميان ظهور مى كنند برحذر مى دارد و خلاصه پند و درسش اين است ، كه اين دشمن نابكار و اين موجود خطرناك تنها هدفش بهم ريختن اساس سعادت دنيا و آخرت آدميان است ، در اينجا نمونه اى از آن آيات الهى را ملاحظه كنيد :

شيطان شما را به وقت انفاق وعده فقر و تهيدستى مى دهد و به فحشا و زشتى ها دعوت مى كند ، ولى خداوند به شما وعده آمرزش و فزونى مى دهد و خداوند قدرتش بى نهايت و بهر چيز داناست .

تفسير نمونه در توضيح اين آيه مى فرمايد :

نخستين جمله آيه مى گويد : هنگام انفاق يا اداى زكات ، شيطان شما را از فقر و تنگدستى مى ترساند .

بخصوص اگر اموال خوب و قابل توجه بخواهيد انفاق كنيد كه در آيه قبل به آن اشاره رفت .

و چه بسا اين وسوسه شيطانى مانع از انفاق و بخشش مى گردد و حتى ممكن است در اداى زكات و خمس و ساير انفاقهاى واجب نيز اثر بگذارد .

خداوند به اين وسيله بشر را آگاه مى كند كه خوددارى از انفاق به جهت ترس از تهيدستى فكر غلط و از وسوسه هاى شيطانى است ، و چون ممكن است بنظر برسد كه اين ترس گرچه از ناحيه شيطان است يك ترس منطقى است بلافاصله مى فرمايد : شيطان شما را وادار به معصيت و گناه مى كند ، بنابر اين ترس از فقر و تهيدستى در هر حال غلط است زيرا شيطان جز به باطل و گمراهى دعوت نمى كند .

اصولاً هر نوع فكر منفى و بازدارنده و كوته بينانه سرچشمه اش انحراف از

فطرت و تسليم در برابر وسوسه هاى شيطانى است ، اما هر گونه فكر مثبت و سازنده و محرك و آميخته با بلندنظرى سرچشمه اش الهامات الهى و فطرت پاك خداد داد است .

و با توجه به اين كه وسوسه هاى شيطانى بر خلاف قوانين آفرينش و سنت الهى است نتيجه و اثر منفى آن كه زيان و بدبختى است روشن خواهد بود .

در مقابل فرمانهاى پروردگار هماهنگ و هم دوش با آفرينش و فطرت است و نتيجه آن حيات و زندگى سعادت بخش مى باشد .

در توضيح اين سخن بايد گفت : در نظر ابتدائى انفاق و بذل مال چيزى جز كم كردن مال نيست و اين همان نظر كوته بينانه شيطانى است ، ولى با دقت و ديد وسيع مى بينيم كه انفاق ضامن بقاى اجتماع و تحكيم عدالت اجتماعى و سبب كم كردن فاصله طبقاتى و پيشرفت همگانى و عمومى مى باشد ، و مسلم است كه با پيشرفت اجتماع ، افرادى كه در آن اجتماع زندگى مى كنند نيز در رفاه و آسايش خواهند بود و اين همان نظر واقع بينانه الهى است .

قرآن به اين وسيله مسلمانان را توجه مى دهد ، كه انفاق اگر چه به ظاهر چيزى از شما كم مى كند ، در واقع چيزهايى بر سرمايه هاى شما مى افزايد ، هم از نظر معنوى و هم از نظر مادى .

در دنياى امروز كه نتيجه و اثر اختلافات طبقاتى و پايمال شدن ثروتها بخاطر بهم خوردن تعادل تقسيم ثروت به روشنى به چشم مى خورد ، درك معناى آيه فوق چندان مشكل نيست .

ضمناً از آيه استفاده مى شود كه يك نوع ارتباط ميان ترك نمودن انفاق و فحشاء وجود دارد ، البته اگر فحشا به معناى بخل باشد ، ارتباط آن از اين جهت است كه ترك انفاق و بخشش هاى مالى آرام آرام صفت بخل را كه از بدترين صفات است در انسان ايجاد مى كند ، و اگر فحشاء را به معناى مطلق گناه يا

فحشاى جنسى بگيريم باز ارتباط آن با ترك انفاق بر كسى پوشيده نيست ، زيرا سرچشمه بسيارى از گناهان و بى عفتى ها و خودفروشى ها فقر و تهيدستى است ، علاوه بر همه اينها انفاق يك سلسله آثار و بركات معنوى دارد كه جاى انكار نيست .

در تفسير مجمع البيان از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه هنگام انفاق دو چيز از طرف خداست و دو چيز از ناحيه شيطان است ، آنچه از جانب خداست يكى آمرزش گناهان و ديگرى وسعت و افزونى اموال است ، آنچه از طرف شيطان است يكى وعده فقر و تهيدست و ديگر امر به فحشاء است .

جالب توجه اينكه از اميرمؤمنان على (عليه السلام) نقل شده كه فرمود : هنگامى كه در سختى و تنگدستى افتاديد بوسيله انفاق كردن با خدا معامله كنيد ، انفاق نمائيد تا از تهيدستى نجات يابيد .

در اين جمله اشاره به اين حقيقت شده كه چون خداوند قدرتى وسيع و علمى بى پايان دارد ، مى تواند به وعده خويش عمل كند ، بنابراين بايد به وعده او دلگرم بود نه وعده شيطان فريبكار و ناتوان كه انسان را به گناه مى كشاند و چون از آينده آگاه نيست و قدرتى ندارد وعده او جز گمراهى و تشويق به نادانى نخواهد بود .

يك بار ديگر در آيه شريفه دقت كنيد تا بر شما بيشتر روشن شود ، كه آن موجودى كه آدمى را به فقر وسوسه مى كند ، و دعوت به فحشا مى نمايد و خلاصه انسان را در جهت ضد خواسته هاى الهى مى كشاند تا خزى دنيا و عذاب آخرت را براى او فراهم كند دشمن واقعى انسان است ، و از اين دشمن با تمام توان بايد حذر كرد .

اين شيطان است كه با سخنان و گفته هاى پوچ خود ، دوستان و خواستارانش را مى ترساند ، تا آنان را از راه الهى و صراط مستقيم بازدارد ، شما از سخنان و گفته هاى او بيم و هراس بخود راه ندهيد ، اگر اهل ايمان هستيد از من بترسيد ، كه جز قدرت من قدرتى شايسته تر از آن نيست .

آرى موجودى كه انسان را از واقعيات اصيل و پيش آمدهاى الهى و حوادث سازنده ، و مصائب رشد دهنده يا از حقايق عالى و مهمى كه ذاتاً باعث جلب عنايت الهى است بترساند ، دشمن شماره يك انسان است و آدمى واجب است با تمام توان با او مبارزه كند .

عيش دنيا بجز خسان نرسيد *** جز رياضت به عاقلان نرسيد

سود كرد آن دل كه زدنيا كند *** مرد آزاده را زيان نرسيد

گشت بيچاره آن كه دنيا خواست *** هر چه را بست دل به آن نرسيد

سود دنيا زيان ، زيانش سود *** زين دو چيزى به عارفان نرسيد

جان عارف گذشته از دو جهان *** دو جهانش بگرد جان نرسيد

از هوا و هوس كسى نگذشت *** كه به عشرتگه جهان نرسيد

هر كه دل در سراى فانى بست *** همت كوتهش به آن نرسيد

هيچ كس سر به نان فرو نارد *** كه بنانش به آب و نان نرسيد

هر كه دنيا به آخرت نفروخت *** هم از اين ماند و هم به آن نرسيد

همت هيچ كس نشد عالى *** كه به فضل علوشان نرسيد

نتوان شرح اين معانى فيض *** نه بديع است گربيان نرسيد

آيا نديدى كسانى را كه گمان مى كنند به آنچه از كتب آسمانى بر تو و پشتيبان نازل شده ايمان آورده اند ، ولى مى خواهند طاغوت و حكام باطل را به داورى به طلبند ، با اين كه به آنها دستور داده شد به طاغوت كافر شوند ، و شيطان قصد دارد آنها را به شدت گمراه كند و به بيراهه هاى دوردستى بفرستند !

در شأن نزول اين آيه در تفسير با عظمت « مجمع البيان » جلد سوم صفحه 66 آمده :

يكى از يهوديان مدينه ، با يكى از مسلمانان منافق اختلافى داشت ، قرار گذاشتند يك نفر را به داورى بين خود انتخاب كنند ، شخص يهودى چون به عدالت و بى نظرى رهبر اسلام (صلى الله عليه وآله) اطمينان داشت گفت : من به داورى پيامبر شما راضيم ، ولى مرد منافق يكى از بزرگان يهود بنام كعب بن اشرف را انتخاب كرد . زيرا مى دانست كه مى تواند با هديه نظر او را به سوى خود جلب كند و به اين ترتيب با داورى پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) مخالفت كرد ، اين آيه شريفه نازل شد و چنين افرادى را كه برده شيطان اند ، و به پيروى از او به دنيا و آخرت خود لطمه مى زنند به شدّت سرزنش كرد .

طاغوت از ماده طغيان است و اين كلمه با همه مشقاتش به معناى سركشى و شكستن حدود و قيود ، و يا هر چيزى كه وسيله طغيانگرى و يا سركشى است مى باشد بنابراين آنها كه داورى به باطل مى كنند طاغوت هستند ، زيرا حدود و مرزهاى الهى و حق و عدالت را شكسته اند .

در حديثى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه فرمود : هر كس به غير حق حكم كند و مردم او را به داورى بطلبند طاغوت است .

آيه فوق مسلمانانى را كه براى داورى به نزد حكام جور مى رفتند ملامت مى كند و سپس اضافه مى نمايد كه : مراجعه به طاغوت يك دام شيطانى است كه مى خواهد انسانها را از راه راست به بيراهه هاى دوردستى بيفكند .

ناگفته پيداست كه آيه فوق همچون ساير آيات قرآن يك حكم عمومى و جاودانى را براى همه مسلمانان در سراسر اعصار و قرون بيان مى نمايد ، و به آنان اخطار مى كند كه مراجعه كردن به حكام باطل و داورى خواستن از طاغوت ، با ايمان به خدا و كتب آسمانى سازگار نيست ، به علاوه انسان را از مسير حق به بيراهه هائى پرتاب مى كند كه فاصله آن از حق بسيار زياد است ، مفاسد چنين داورى ها در بهم ريختن سازمان اجتماعى بشر بر هيچ كس پوشيده نيست ، و يكى از عوامل عقب گرد اجتماعات محسوب مى شود(1) .

و به ياد آور روزى را كه ستمكار دست خود را از شدّت پشيمانى و اندوه به دندان مى گزد و مى گويد : اى كاش با رسول خدا راهى برگزيده بودم .

اى واى بر من ، كاش فلان را دوست خود انتخاب نكرده بودم ، او مرا از ياد حق گمراه ساخت ، بعد از آن كه آگاهى به سراغ من آمده بود ، و شيطان هميشه آدمى را بدبخت كرده سپس او را رها مى كند و دنبال كار خود مى رود !

براى اين آيه شأن نزولى به مضمون زير آورده اند :

در ميان مشركان مكه دو دوست بودند بنام عُقبه و ابى ، هر زمان عقبه از مسافرت مى آمد سفره اى مى انداخت و بزرگان قومش را براى صرف غذا دعوت مى كرد ، در عين حال هم علاقه داشت از محضر پيامبر بهره مند شود گرچه اسلام را قبول نكرده بود .

روزى از سفر آمد و طبق معمول غذا آماده كرد و دوستان را براى صرف غذا وعده گرفت ، در ضمن از پيامبر هم دعوت كرد .

وقتى غذا حاضر شد پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : تا شهادت به وحدانيت حق و رسالت من ندهى دست به سفره نمى برم !

عقبه شهادتين گفت ، اين خبر به گوش دوستش ابى رسيد ، نزد عقبه آمد و گفت از مسيرت منحرف شده اى ؟ پاسخ داد نه بخدا سوگند ، من منحرف نشده ام . ولكن مردى مهمان من بود كه جز با شهادتين من غذا نمى خورد ، من شرم داشتم او گرسنه از خانه من برود به اين خاطر شهادت به حق و رسالت دادم .

اين شيطان خطرناك به عقبه گفت : از تو راضى نمى شوم مگر در برابر او بايستى و آب دهن به صورتش بيندازى ! !

عقبه بدبخت به پيروى از شيطان اين كار را كرد و مرتد شد و سرانجام هم در جنگ بدر در صف كفار كشته شد و رفيقش ابى هم در جنگ احد به جهنم رفت ، از پى اين واقعه آن آيات نازل شد ، و هشدار داد كه شيطان جز خذلان آدمى چيزى نخواهد ، بنابراين از اين دشمن خطرناك سخت بپرهيزيد .

خداوندا به تعداد هر سر موى ما شيطانى در درون و برون در راه ماست ، اگر لطف و عنايت تو نباشد ، ما را قدرت حفظ خود از خطرات شيطان نيست .

الهى در اين راه پر از خطر ما را از حفظ و حراست و از لطف و عنايت خود بى بهره مگذار .

خداوند اگر نظر تو نباشد ، به يك آن تمام واقعيات از ما گرفته مى شود و جز خزى دينا و عذاب آخرت براى ما چيزى باقى نخواهد ماند ، خدايا ما را هم چون عاشقان جمالت از معنويتى سنگين و روحانيتى عظيم برخوردار كن تا تمام وجود و هستى ما هم چون آنان به پيشگاهت مترنّم به اين برنامه باشد .

اى ربوده دلم به رعنائى *** اين چه لطفست و اين چه زيبائى

بيم آنست كز غم عشقت *** سر بر آرد دلم به شيدائى

از جمالت خجل شود خورشيد *** گر تو برقع زروى بگشائى

زير برقع چو آفتاب منير *** اندر ابر لطيف پيدائى

در جمالت لطافتى است كه آن *** در نيايد كمال بينائى

آن ملاحت كه حسن روى تراست *** كس نبيند مگر تو بنمائى

منقطع مى شود زبان مرا *** پيش وصف رخ تو گويائى

نيست بى روى تو عراقى را *** بيش از اين طاقت شكيبائى

اى پيامبر به بندگانم بگو در مقام گفتن هميشه سخن بهتر بر زبان آريد كه شيطان بوسيله كار زشت مى خواهد شما دشمنى و فساد ايجاد كنيد ، دشمنى اين موجود خطرناك با انسان مسئله روشن و آشكارى است .

خطرشيطان از ديدگاه اميرالمؤمنين (عليه السلام)

امام عاشقان ، مولاى عارفان ، اميرمؤمنان در باره شيطان و شرورش و در باره پيروان شيطان و بدبختى هاشان در خطبه هفتم نهج البلاغه مى فرمايد :

مردمى هستند كه شيطان را تكيه گاه شئون زندگى خود قرار دادند و شيطان هم آنان را در پليدى و فريبندگى شركاى خود نمود ، اين موجود پليد در درون سينه هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد حركت كرد و تدريجاً در آغوش آنان نشست .

آن مطرود ازل و ابد با چشمان آنان مى نگرد و با زبانهايشان سخن مى گويد ، نتيجه اين شد كه آنان را مركبى براى راندن در لغزشگاهها نمود و خطا و انحراف را در ديدگاه آنان بياراست ، در زندگى رفتار كسى را پيش گرفتند كه شيطان او را در سلطه خود شريك نموده ، باطل را از زبانش بيرون بياورد .

شارح نهج البلاغه حكيم بزرگوار آقاى جعفرى در توضيح اين جملات مى فرمايد :

درست است كه كار شيطان اغوا و فريب دادن اولاد آدم است ولى فعاليت او از آراستن خطاها و گناهان تجاوز نمى كند .

اين موجود پليد هرگز مانند يك عامل جبرى مردم را به بدبختى و سقوط نمى كشاند ، و چنان كه در قرآن مجيد آمده است كار او وعده هاى دروغين و آرايش هاى بى اساس مى باشد .

خداوند رحمان انسانها را بوسيله عقول و وجدان ها و پيامبران از اغواها و فريبكاريهاى شيطان برحذر داشته است ، سه وسيله مزبور قدرتى بيش از تحريكات شيطان دارا مى باشند ، كه بخوبى مى توانند دغل كارى هاى شيطان را خنثى نمايند .

بنابراين ، اين شيطان نيست كه دست آدمى را گرفته با اجبار او را بردهً خود مى سازد ، بلكه اين خود انسان است كه نخست همه وسايل سه گانه را از كار مى اندازد و تحريكات آنها را در درون خود خنثى مى نمايد و دست بردگى به سوى شيطان دراز مى كند و سپس آن موجود پليد شريك زندگى او مى گردد ، اين مطلب در مواردى از قرآن مجيد چنين مطرح شده است .

هنگامى كه امر الهى در روز قيامت در باره گمراهان و رستگاران محقق شد شيطان به اولاد آدم مى گويد .

خداوند به شما وعده حق داده بود ، و من به شما وعده دادم و تخلف كردم و من سلطه بر شما نداشتم جز اينكه شما را خواندم ، دعوت مرا پذيرفتيد مرا ملامت نكنيد ، خودتان را ملامت كنيد ، امروز نه من مى توانم به شما پناه بدهم نه شما مى توانيد پناهگاه من باشيد ، من به آنچه كه شما پيش از اين ]در دنيا[ مرا در آن ]اطاعت خدا[ شريك قرار داديد كفر ورزيده ام براى ستمكاران عذاب دردناكى است .

ملاحظه مى شود كه شيطان بعنوان يك عامل جبرى فرزندان آدم را به تباهى نمى كشد ، بلكه وعده هاى دروغين مى دهد و خطاكارى ها را مى آرايد و بس .

بنابراين ملامت كردن شيطان بى مورد خواهد بود ، همين مسئله در باره نفس ( مدير غرائز حيوانى ) آدمى نيز وجود دارد ، به اين معنى كه آدمى در روز قيامت نمى تواند گناهان و انحرافات خود را به گردن نفس بيندازد و بگويد :

چون خدا به من نفس داده بود ، لذا مرتكب گناه شدم ، زيرا تحريكات و فعاليت هاى غرائز حيوانى به مديريت نفس در برابر نيروهاى عقل و وجدان و فرياد پيامبران عظام قابل توجيه و مهار كردن بوده ، هرگز به درجه عامل جبرى نمى رسد .

در اين كه شيطان را سلطه و زورى نسبت به آدميان نيست باز در قرآن مجيد مى خوانيم :

اى شيطان از اولاد آدم هر چه بتوانى با صداى خود دعوت و تحريك كن عمال سواره و پياده خود را به سوى بنان بسيج نما و در اموال و فرزندانشان مشترك باش و به آنان وعده بده ، و شيطان به فرزندان آدم وعده اى جز فريبندگى نمى دهد ، قطعى است كه تو اى شيطان ، سلطه اى بر بندگان من ندارى و پشتيبانى پروردگار تو كافى است .

مقصود از شركت شيطان در اموال و اولاد و ساير شئون زندگى شركت محسوس و عينى نيست ، كه مانند يك پديده فيزيكى قابل مشاهده باشد ، بلكه منظور شريك شدن او در هدف گيريها و انتخاب وسائل و ساير عوامل محرك انسانى در انديشه و گفتار و رفتار مى باشد ، مانند شركت نفس كه مديريت غرائز حيوانى را دارد و در شئون زندگى داخل در هدف گيرى ها و انتخاب وسائل و ساير عوامل محرك مى گردد .

سهم آدمى در اين شركت گاهى به قدرى تقليل پيدا مى كند كه شئون زندگى آدمى تا حدّ مالكيت انحصارى شيطان و هوا و هوس در مى آيد ، اين حد از تبهكارى در قرآن مجيد در آيه زير گوشزد شده است :

آيا ديدى آن كس را كه هواى نفسش را خداى خود قرار داده است ، آيا تو وكيل او مى باشى .

شيطان اين موجود پليد در درون سينه هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد و حركت كرد و تدريجاً در آغوش آنان نشست .

آن سينه آدمى كه جايگاه دل است ، و دل آدمى كه جايگاه تجلى انوار الهى است ، و انوار الهى كه از خورشيد عظمت خداوندى تشعشع مى كند ، با پيروى از شيطان مبدل به قفسه و آشيانه دائمى شيطان مى گردد .

معناى قفسه شيطان بودن آن نيست كه واقعاً يك موجود فيزيكى در سينه آدمى داخل شده در گوشه اى مى نشيند و شروع به امر و نهى مى كند ، بلكه همانطور كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد :

اين موجود پليد كه نمود فيزيكى ندارد ، همه سطوح روانى را اشغال نموده خيالات و توهمات و وسوسه ها و شك و ترديدها را در آن سطوح توليد مى كند و مالك مطلق آن سطوح مى گردد .

كلمه درج اشاره لطيفى به اين حقيقت دارد كه اين تسلّط به تدريج انجام مى گيرد ، و چنان نيست كه وجدان و عقل و فطرت پاك آدمى ناگهان از درون وى محو شوند و شيطان فوراً جاى آنها را بگيرد .

اندك اندك راه زد سيم و زرش *** مرگ و جسك نوفتاداند رسرش

عشق گردانيد با او پوستين *** مى گريزد خواجه از شور و شرش

اندك اندك روى سرخش زرد شد *** اندك اندك خشك شد چشم ترش

وسوسه و انديشه بروى درگشاد *** راند عشق لا ابالى از درش

اندك اندك شاخ و برگش خشك گشت *** چون بريده شد رگ بيخ آورش

اندك اندك ديو شد لا حول گو *** سست شد در عاشقى بال و پرش

عشق داد و دل بر اين عالم نهاد *** در برش زين پس نيايد دلبرش

پيروى از شيطان بتدريج خود انسان را تبديل به يك شيطان عليه ساير انسانها مى كند چنانچه مى فرمايند :

ديروز انسانهائى بودند كه مختصات انسانيت در وجود آنان فعاليت مى كرد ، راه مى رفتند و دست ديگران را هم براى سلوك در مسير كمال مى گرفتند ، تدريجاً آن مختصات را از دست دادند ، امروز به قهقرا مى روند و سدّ راه رهگذران كمال شده اند ، اكنون با هر فرد و گروهى كه ارتباط برقرار كنند منحرفش خواهند كرد ، بنابراين انسانهائى بودند كه امروز مبدل به شياطين شده ، رهزنى رهروان كمال را پيشه خود ساخته اند ، اين است معناى شياطين الانس .

وقتى كه هدف گيريها و انديشه هاى آدمى جنبه شيطانى داشته باشد او با داشتن صورت آدمى مبدل به شيطان مى گردد .

اى بسا ابليس آدم رو كه هست *** پس بهر دستى نبايد داد دست

امام صادق (عليه السلام) در دنباله گفتار پر فروغ خود مى فرمايد :

چون شيطان به قصد گمراه كردن تو با وسوسه هايش به تو حملهور شد ،

خواست تو را از راه حق و ذكر حضرت الله باز دارد به خداى خود پناه ببر كه حضرت حق باطل را در برابر حق از بين مى برد و مظلوم را در برابر ظالم يارى مى دهد چنانچه در قرآن مجيد فرموده :

شيطان سلطه اى بر اهل ايمان كه تكيه بر پروردگار بزرگ دارند ندارد .

بدون شك قدرت خلاصى از فريب او و نجات از راههاى فريب و وسوسه او براى تو نيست مگر به چند چيز .

1 ـ دوام مراقبت .

2 ـ استقامت بر عبادت .

3 ـ هراس از عظمت و قدرت خدائى كه بر درون و برون تو آگاه است .

4 ـ كثرت ياد حق در همه اوقات .

با توجه به اين چهار واقعيت ، انسان در مبارزه با شيطان قطعاً پيروز است ، ولى كسى كه در اين امور اهمال كار است و اوقاتش را بيهوده تلف مى كند به يقين صيد مناسبى براى اين دشمن خطرناك است .

خواجه در زمينه مراقبت مى فرمايد : مراقبه دوام ملاحظه مقصود است و به عبارت روشن تر ، دائماً بحق نظر داشتن .

سالكى كه در طريق حق است و هميشه به حق نظر دارد اهل مراقبه است ، مراقبه سه درجه دارد :

درجه اول : مراقبه اى است كه سالك در سير بسوى حق دارد .

درجه دوم : توجه يافتن به مراقبه حق است ، سالك متوجه مى گردد كه حق متعال مراقب اوست .

درجه سوم : مراقبه اى است كه سالك نسبت به آثار وجود حضرت حق داراست ، كيفيت تجليات حضرت احديت را پيوسته مورد نظر دارد .

قسم اول را مى توان مراقبه مقدماتى ، دوم را متوسط ، و سوم را عالى نام نهاد .

در مراقبه مقدماتى ، مراقبه سالك در اياب و ذهاب ، خورد و خواب ، گفت و شنود ، طاعت و عبادت ، رفتار و كردار است .

در اين مراقبه نظر سالك اين است كه از طريق دستورات شرع خارج نگردد ، آنچه انجام مى دهد بر وفق دستور باشد ، و براى اين منظور مراقبه را دارد كه خود را به اطاعت و عبادت زينت دهد . تا مورد توجه و عنايت واقع گردد ، خود را مى آرايد تا او را بپسندند و محرك او را در اين مراقبه وعده ها و وعيدها است ، از خوف عقاب از بديها كناره گيرى مى كند ، به اميد ثواب به خوبيها مى گرايد .

مبند اى دل بجز دريار خود دل *** اميد از هر كه دارى جمله بگسل

زمنزلگاه دونان رخت بربند *** و راى هر دو عالم جوى منزل

برون كن از درون سوداى گيتى *** از اين سودا بجز سودا چه حاصل

منه دل بر چنين محنت سزائى *** كه هرگز زو نيابى راحت دل

دل از جان و جهان بردار كلى *** نخست آنگه قدم زن در مراحل

كه راهى بس خطرناك است و تاريك *** كه كارى سخت دشوار است و مشكل

نمى بينى چو روى دوست بارى *** حجابى پيش روى خود فرو هل

چو روى حق نبينى ديده بر دوز *** نبايد ديد بارى روى باطل

تو هم بر بند بار خود از آنجا *** كه همراهانت بر بستند محمل

قدم بر فرق عالم نه عراقى *** نمانى تا در اينجا پاى درگل

در مراقبه متوسط سالك حق متعال را مراقب خود مى بيند ، به شهود در مى يابد كه در هر حال خداى متعالى مراقب اوست .

خداى متعالى نسبت به همه چيز رقيب است ، اين شهود به سالك نظر ديگرى مى دهد ، سالك را عوض مى كند ، مسير او را تغيير مى دهد ، در اول سالك براى خود كار مى كرد ، در اين مراقبه براى خدا كار مى كند ، در اول محرك او وعده هاى حق بود ، در اين مراقبه محركش جلب رضايت حق است ، در آنجا در انجام اعمال نظر تجارت داشت ، در اين جا وظيفه او را به عمل وادار مى كند ، در اول بهشت و يا جهنم منتهاى مقصد او بود ، در اينجا وصال و لقا نهايت سير اوست بقول خواجه :

در اين مراقبه چون سالك باعشق و محبت به وظائف قيام مى كند و منظور او ترك خودپرستى است بديهى است در نظر با حق متعال معارضه ندارد و نسبت به احكام او اعتراض نمى كند ، و مراقبه خود او هم ديگر مورد نظر او نخواهد بود .

در مراقبه عالى ، مراقبه سالك روى سبق ذات و ظهور اشارات و افاضات حضرت احديت است در كليه اجزاء زمان ازلاً و ابداً ، و روى خلاصى از ربطه و قيد مراقبه است ، كه با فناى نفس وتخليص از رسم حاصل است ، در اين مراقبه آيات و افاضات الهى مورد مشاهده سالك است ، مى خواهد بداند به چه كيفيت اين آيات در آفاق و انفس و در عالم انوار بروز و ظهور دارند و چطور الهامات ، اشارات و افاضات به خلق مى رسد ، و تجليات افعالى و صفاتى و ذاتى چگونه است ، به عبارت ساده تر مراقبه او روى مشيت و اراده الهى است .