باب سى و ششم :در نكوهش غرور است

ألْمَغْرُورُ فِى الدُّنْيا مِسْكينٌ وَفِى الآخِرَةِ مَغْبُونٌ ، لاِنَّهُ باعَ الأفْضَلَ بِالأدْنى .

وَرُبَّما اغْترَرْتَ بِطُولِ عُمْرِكَ وَاَوْلادِكَ وَاَصْحابِكَ لَعَلَّكَ تَنْجُوبِهِمْ .

وَرُبَّمَا اغْتَرَرْتَ بِما تُرِى الْخَلْقَ مِنَ النَّدَمِ عَلى تَقْصيرِكَ فِى الْعِبادَةِ وَلَعَلَّ اللهَ تَعالى يَعْلَمُ مِنْ قَلْبِكَ بِخِلافِ ذلِكَ .

وَرُبَّمَا حَسِبْتَ اَنَّكَ ناصِحٌ لِلْخَلْقِ وَاَنْتَ تُريدُهُمْ لِنَفْسِكَ اَنْ يَميلُوا اِلَيْكَ .

وَاعْلَمْ اَنَّكَ لَنْ تَخْرُجَ مِنْ ظُلُماتِ الْغُرُورِ وَالتَّمَنّى اِلاّ بِصِدْقِ الاِْنابَةِ اِلَى اللهِ تَعالى وَالاِْخْباتِ لَهُ وَمَعْرِفَةِ عُيُوبِ اَحْوالِكَ مِنْ حَيْثُ لا يُوافِقُ الْعَقْلَ وَالْعِلْمَ ، وَلا يَحْتَمِلُهُ الدّينُ وَالشَّريعَةُ وَسُنَنُ الْقُدْوَةِ وَأَئِمَّةِ الْهُدى وَاِنْ كُنْتَ راضِياً بِما اَنْتَ فيهِ فَما اَحَدٌ اَشْقى بِعِلْمِهِ مِنْكَ وَاَضْيَعَ عُمْراً وَاَوْرَثَ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ .

ألْمَغْرُورُ فِى الدُّنْيا مِسْكينٌ وَفِى الآخِرَةِ مَغْبُونٌ ، لاِنَّهُ باعَ الأفْضَلَ بِالأدْنى .

توضيحى در صفت غرور

غرور از صفات بسيار ناپسند ، و از رذائل اخلاقى و سيّئات نفسانى است .

غرور حالتى است در وجود انسان ، كه از بينش غلط او نسبت به مظاهر زندگى و امور دنيائى و مادّى پيدا مى شود ، و گاهى هم محصول غفلت انسان از واقعيّات الهيّه است ، كه بر اثر كثرت كار مادى و توسعه يافتن مال و زر و زيور پديدار مى گردد ، و در هر صورت رابطه انسان از حق و توجّه او به آبادى آخرت و بسيارى از واقعيّات قطع مى گردد ، و علّت شقاوت دنيا و آخرت و خرابى خانه سعادت مى شود .

كتب اصلى لغت اين چنين لغت مغرور را معنا مى كنند : مغرور يعنى : فريب خورده ، كسى كه به باطل چشم طمع دوخته ، آن كس كه فريفته شده .

با توجه به آيات و روايات و نظر محققين از اهل لغت ، مغرور كسى است كه فريفته دنيا و ظاهر زندگى ، و مال و اولاد ، و مقام و رياست و علم و شهرت و شكم و شهوت شده ، و به اين امور آنچنان دل بسته و فريفته شده ، كه گوئى حيات و زندگى همين است ، و هميشه بر اين منوال جارى است و آنچه از دنيا در دست اوست براى او هميشگى است ، در حالى كه روزى چشم باز مى كند و به اين حقيقت متوجّه مى شود ، كه هر چه در اختيارش بوده ، از دنيا و زر و زيور و مال و اولاد و مقام و رياست ، و شكم و شهوت و دانش و شهرت از دستش رفته ، و چيزى جز بدنى مريض و عليل و گوشت و استخوانى پوسيده ، و قلب و روحى مرده ، و پرونده اى سياه و باطل ، برايش نمانده و دقايقى چند با مرگ فاصله ندارد در حاليكه ، پاسخى براى سؤالات دادگاه هاى برزخ و قيامت در اختيارش نيست ، و جاى عذرى در برابر غفلت و غرور و بدبختى و سياه روزى اش ندارد ! !

روز بيداريش روزى است كه باد دماغش را فرو نشنانده اند ، پنجه مرگ تمام هويّتش را گرفته است ، بين او و برزخ پرده برداشته شده است ، تمام اموال او به اولاد ناخلف و بى تربيتش منتقل شده است ، و كارى از دست احدى ، حتى عزيزترين افرادش برنمى آيد ، كه آن بيدارى در آن موقعيت كمترين سودى براى او ندارد ، گرچه حالت توبه به او دست دهد ، در اين زمينه به قرآن مجيد با كمال دقت توجّه كنيد :

كسى كه تمام عمرش را بر اثر غفلت و غرور و فريفته شدن به ظاهر زندگى به اعمال زشت و معصيت و گناه تمام كند ، تا وقتى كه مرگ را به يقين مشاهده نمايد ، در آن ساعت پشيمان شده و گويد : اكنون توبه كردم ، توبه چنين كسى پذيرفته نيست ، چنان كه هر كس بحال كفر بميرد او هم توبه اش قبول نيست ، براى اين گروه عذابى بس دردناك مهيا كرده ايم .

آرى وقتى چشم دل از تماشاى حقيقت ببنديم ، و از ديدار حضرت دوست ديده برداريم ، و فراموش كنيم كه صاحب جهان و مالك همه آشكار و پنهان ، وجود مقدّس الله است كه صفاتش در قرآن مجيد تحت اين عناوين آمده :

حىّ ، قيّوم ، مالك ، خالق ، بارى ، مصوّر ، قدير ، محيط ، سميع ، عليم ، بصير ، خبير ، كريم ، حكيم ، عزيز ، غفور ، رحيم ، لطيف...

خود را همه كاره و مالك پنداشته ، فريفته مظاهر شده ، و به آنچه در دست داريم كه بطور حتم همه آنها از دست رفتنى است ، مغرور شده و گول مى خوريم ، و بهر چيزى چشم طمع دوخته براى بدست آوردن و يافتنش دين و دل و جان و نفس و عقل و فطرت فدا مى كنيم ! !

چون در فضاى فريفته شدن و مغرور شدن و گول خوردن قرار بگيريم ، درهاى رحمت و روزنه هاى عنايت به روى ما بسته مى شود ، و مرگ عقل و روح ما مى رسد ، و از هويّت و حيثيت ما جز بدنى كه شهوت و شكم بر آن حاكم و غالب است چيزى نمى ماند ، و در پايان اين راه است كه درمى يابيم بود و نبود ما از دست رفته و در درون جز حسرت سخت و در برون جز عذابى دردناك حاصلى از تمام عمر براى ما باقى نمانده است ، آن وقت است كه با كمال ذلت و زارى و خضوع و خشوع و ترس و وحشت از حضرت حق مى خواهيم ما را به دنيا بازگردان تا به تدارك اين همه خسارت برخاسته و به عمل صالح روى آوريم ، در پاسخ ما مى گويند : هرگز ، كه اين زمان آماده ورود به برزخ براى پاسخگوئى به جنايات و اشتباهات و غرور و غفلت خود باش .

علّت ستم ستمگران و زورگوئى قلدران ، و اجحاف متجاوزان ، و جنايت جانيان ، و ظلم ظالمان ، و گناه بدكرداران ، و خطاى خطاپيشگان ، و معصيت نابكاران همين صفت ناپسند غرور بوده .

و از طرفى علّت حكمت حكيمان ، عرفان عارفان ، عبادت مشتاقان ، عشق عاشقان حق ، بندگى سر مستان از معرفت ، فضيلت بيداران ، كمال نابينايان ، تواضع متواضعان ، خشيت خاشعان ، توجه به حق و فريفته نشدن به زر و زيور دنيا ، و گول نخوردن از مظاهر زندگى مادى بوده است .

يكى از عرفاى قرن هفتم بنام مؤيد الدين جندى در نصيحت به نفس و برحذر داشتن او از خطرات مى فرمايد :

مؤيّدا چه دل آلوده جهان دارى *** كه جز خداى نشايد كند جهاندارى

دل تو جاى تجلّى است چون تخلّى يافت *** زنقش نفس نگر كز هواش باز دارى

زخاك پاى قناعت بساز سرمه چشم *** كه هم بدان شكم آز را بينبازى

طمع زگيتى غدّار دار دورادور *** كه زود زود كند او نه دير غدّارى

گذر زدنيى دون در دلش گذار مده *** كه همچو رهگذرى بگذرى و بگذارى

رضا به كسوت عار معار اين عالم *** كسى دهد كه شد زحيله خرد عارى

تو آنى آن كه توانى كه نور حق باشى *** ولى زظلمت كَوْنى گذر نمى آرى

به روح پاك مفرماى خدمت تن را *** زگل نيايد هرگز وظيفه خارى

تن نو مركب روح است و شهسوار توئى *** مسيح وقت خودى از خرى چه دربارى

گمان مبر كه پس از مرگ زندگانى نيست *** كه دائماً تو زانوار حق در اطوارى

اگر زظلمت اين نشأت هيولانى *** گذر كنى و گذارى ز اهل انوارى

به خلع اين صور عنصرى چو خو كردى *** به انسلاخ و باى سرا سزاى اسرارى

چو روزگار تو را روزگار ضايع شد *** زكار مانى و بس نابكار و بى كارى

ترا چه كم كه فزون از همه غمت باشد *** نو شادمان چو به يارى زغم چه غم دارى

نفس را مؤدب به آداب حق كنيد تا از غرور در امان بمانيد .

مقدمه مؤدب شدن به آداب ، معرفت است ، معرفت حلال و حرام ، واجب و مستحب ، خير و شرّ ، دنيا و عقبى ، حسنات و سيّئات .

و اين معرفت از طريق تحصيل علوم دينيه ، يا شاگردى در پيشگاه يك عالم واجد شرايط ميسّر است .

چون آگاهى به واقعيات مكتب الهى حاصل شد ، آن واقعيات بايد به مرحله عمل و اجرا درآيد ، و در مسئله عمل خلوص و اخلاص مراعات شود ، تا انسان از خطر غرور و ساير رذايل در امان بماند .

نفس را اگر بگذاريد ، و توجه خود را از وى برداريد ، مركز هجوم خطرات و زيانها و خسارت ها خواهد شد .

اگر به تربيت نفس و آراستنش به حقايق اقدام نكنيد ، مركز تاخت و تاز انواع شرور و بديها مى گردد .

نفس را در حصار بلند عقايد حقّه ، و در پناه عمل صالح و خالص ، و اخلاق الهى ببريد ، تا از هر شرى در دنيا و آخرت در امان بمانيد .

ضياء الدين ابو نجيب در اين زمينه مى فرمايد :

و جهد كند كه نفس را مراعات كند ، و معرفت اخلاق نفس بداند ، كه نفس فرماينده باشد به بدى ، و غافل نشود از نفس و اگر چه به انتهاى معرفت رسيده باشد كه مصطفى عليه الصّلاة پناه گرفت به خداى از شرّ نفس .

و اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى گويد : نيستم من و نفس من ، مگر شبانى كه گوسفند را مى چراند ، هرگاه كه از جائى گوسفندان را بهم مى آورد ، از ديگر جانب پراكنده مى شود .

ورّاق (رحمه الله) گفت : نفس رياكننده است بر جمله احوال ، و نفاق كند در بيشترين احوال ، و شرك آورنده است در بعضى احوال .

واسطى (رحمه الله) گفت : نفس بتى است و بدان نظر كردن شرك است و نظر نكردن در آن عبادت است . و گفته اند : مثل نفس در پيدا كردن نيكى و پوشيده داشتن بدى همچون اخگر است ، كه رنگ اخگر نيكو باشد ولكن سوزاننده .

و اگر نفس را برنجانند زود توبه كند ، و اگر او را فرو گذارند از پى مرادها برود ، و از خداى اعراض كند ، خداى تعالى مى گويد :

هرگاه به انسان نعمتى عطا كرديم رو گرداند و از شكر دورى جست ، و هرگاه شرّ و بلائى به او رو آورد دائم زبان به دعا گشود .

و گفته اند مَثَل نفس چون آبى ايستاده است كه صافى شده باشد ، اگر آب را بجنبانى هر چه در زير آن باشد از لوش و نتن پديد آيد .

و بداند كه خداى تعالى از نفس همان طلب مى كند كه از بندگان طلب مى كند ، و در هر چه خداى تعالى از بندگان كه خداى را ثنا گويند و خداى را شكر كنند نفس را همين مى فرمايد ، و خداى تعالى بندگان را مى فرمايد تا مخالفت امر و نهى او نكنند و نفس را همچنين مى فرمايد .

و از بندگان در مى خواهد كه موصوف شوند به سخا و كرم و از نفس همين طلب مى كند .

و گفته اند : نفس لطيفه اى است كه آن را به وديعت در قالب نهاده اند ، و نفس محلّ اخلاق نيك است ، همچنان كه بصر محل رؤيت است ، و گوش محلّ سمع است و بينى محلّ شمّ .

و گفته اند : روح كان خير است و نفس معدن شر و عقل و روح را در زندان كند و آرزو نفس را در زندان كند ، و توفيق خداى مدد روح كند ، و خذلان خداى مدد نفس كند ، و دل با يكى باشد كه غالب تر بود از دو لشگر .

و مريد را بايد دانست كه كارها سه گونه باشد : يكى آن كه راستى آن هويدا است ، متابعت آن واجب باشد ، و كارى كه بى راهى آن روشن است ، واجب باشد دورى از آن ، و كارى كه در مشيّت باشد يعنى كه نداند خير است يا شرّ ; واجب باشد ترك كردن آن تا هويدا گردد نيك و بد از جهت علم يا از جهت عقل .

و بر مريد واجب است كه تبديل اخلاق بد كند ، چون كبر و كينه و حرص و اميد و حسد و منازعت و غيبت ، و در برادران افتادن و بدگمان شدن و شوخى كردن و جز اينها از اخلاق بد كه او را ضدّ كند به اخلاق پسنديده(1) .

آرى وقتى دل به نور معرفت روشن شد ، و روح با جرقّه الهى به حرارت عشق محترق شد ، و نفس از رذايل تخليه و به حسنات محلّى شد و معلوم شد كه انسان محكوم به حكومت خدا ، و مغلوب دست حضرت ربوبيّت است ، و روشن شد كه مظاهر زندگى مادّى امانتى چند روزه در دست انسان است ، و اين بدن عنصرى به سوى متلاشى شدن و درهم پاشيدن در حركت است ، و دير يا زود در خانه گور رفته و از تمام ما يَمْلَكَش جدا مى گردد ، و در آن خانه غربت بند از بندش جدا ، و گوشت و پوست و مفاصلش به دندان مار و مور از هم گسيخته مى گردد ، جائى براى غرور و چشم طمع دوختن به غير حق خود و گول خوردن از اندكى از عناصر مادى باقى نمى ماند .

آنان كه نسبت به زندگى و وسائل آن بيشن صحيح نداشتند ، يعنى با كمك معارف جان پرور الهيه به جهان و حيات چند روزه آن نظر نكردند ، جدّاً از زندگى و حيات خود كامى نجسته و بهره اى نگرفتند ، آلوده بودن به گناه و عصيان لذت نيست ، كمال بدبختى و هجوم بردن به انسانيت و پايمال كردن حق ديگران است .

آنان كه در تمام دوره تاريخ بدينسان زيست و زندگى داشتند ، قبل از افتادن به كام مرگ پشيمان شدند ، و با كوله بارى از حسرت و اندوه و ماتم و شقاوت و بدبختى ، در بستر رنج و مرض و ناكامى جان به مالك دوزخ سپردند ! !

آنان چند روزى به جوانى و نشاط و به سلامت بدن و به زر و زيور و به اندكى مال و تعدادى اطرافى جاهل و نادان و بدبخت مغرور شده و گول خورده و فريفته شدند و پس از صرف عمر در باطل و از دست دادن وقت پرقيمت در برابر كارهاى لغو و بيهوده ، تك و تنها و با دلى پرغصه همراه با پرونده اى سياه و دچار بودن به غضب الهى از دنيا رفتند !

حكيم فرزانه ، عاشق دلداده ، بلبل گلزار معنى ، مرحوم الهى قمشه اى در باره دنياى اين گونه مردم بدبخت ، كه دنيائى فريبنده و مغرور كننده است ، و اين فريبندگى و غرورآفرينى معلول كج بينى و غلط بينى خود آنان است مى فرمايد :

گر چشم عقل بر رخ دنيا كنى *** زين زال زشت تبرّا كنى

گيتى بتى است عشوه گر و بىوفا *** زين بىوفا بىوفا چه تمنّا كنى

مفروش دين به دنيى دون زانكه خويش *** بى قدر و جاه سازى و رسوا كنى

حيف است دل كه مخزن سرّ خداست *** كان را به شعر و سفسطه دانا كنى

دانش طلب زحكمت ايمان كه جان *** روشن بسان ذره بيضا كنى

زين أجْوَفَيْن شهوتى ار بگذرى *** جان را همى فرشته به تقوا كنى

از قوت عقل و هوش تو خواهد ملك *** تو قوت خود زبَقْله حمقا كنى

شير سپهر سخره نيروى توست *** تو خويشتن چه رو به صحرا كنى

او رنگ و تاج شاهى گيتى تو راست *** تو روى آز و گدائى به درها كنى

اى مرغ آسمانى عرش آشيان *** حيف است كآشيانه در اينجا كنى

راه دل تو گر گل صورت زند *** كى جايگه به گلشن معنا كنى

خار از وجود توست در اين گلستان *** تا كى زغير نالى و غوغا كنى

هر روز بد كنى و نكوئيت را *** اى نفس دون حواله به فردا كنى

فردا نه روز توست غنيمت شمار *** امروز را كه عيش مهنّا كنى

پست اين جهان طبع به چشم آيدت *** گر يك نظر به عالم بالا كنى

مستغنى ار به گنج قناعت شوى *** خود را به حرص و آز نه رسوا كنى

اى در روانت چشمه حيوان روان *** آب از سراب دهر تقاضا كنى

زين آب شور تشنه بمانى هنوز *** ور زان كه خويش غرقه دريا كنى

در كوه و دشت گيتى پرخار غم *** چون نوگل نشاط تمنّا كنى

اى خوشه چين خرمن پنداريان *** آنان نه سود برده تو سودا كنى

چون ماه اگر به محمل گردون شوى *** آخر به خاك تيره مصلاّ كنى

گيرم سكندرى كنى اى تيره راى *** ظلمت سراى دهر تماشا كنى

بر خاك روم و چين و ديار عرب *** طوفان لشگر آرى و دريا كنى

وز ملك باستانى ايران زمين *** غارت برى و سخره دارا كنى

تا نام خود به صفحه تاريخ دهر *** از وهم تيره فاتح كبرا كنى

بغداد گيتى از تو بگيرد سپهر *** تا فتح قندهار و بخارا كنى

خونريز جانت لشكر اوهام توست *** اى خود عدوى خود زكه پروا كنى

تا چون زنان رهين خيالى و خواب *** زين خواب مرگ ديده چسان وا كنى

غافل كه از درون همه زشتى تر است *** بيرون بدست ما شطه زيبا كنى

نقد روان كه دانش و عقل و ذكاست *** در كار طبع سركش رعنا كنى

قانون حق گذارى و نظم جهان *** چون ابلهان حواله به آرا كنى

نادان بمانى اى دل و دور از نجات *** گر كبر بر معلّم دانا كنى

ختم رسل معلّم كلّ آن كه فخر *** شايد زطاعتش به مسيحا كنى

از حبس اهرمن چو الهى رهى *** دل عرش پاك ايزد يكتا كنى

قرآن و مسئله غرور

قرآن مجيد غرور مغرورترين را محصول فريب خوردگى آنان از مظاهر زندگى مادى ، و آرزوهاى غلط ، وساوس شيطانهاى انسى و جنّى مى داند ، و در صورت ادامه غرور تا روز مرگ ، حاصلى جز عذاب دردناك براى مغرورترين بيان نمى كند .

اينان دون همتان و پست فطرتانى هستند كه واقعيات الهى و نبوت انبيا و امامت امامان و قواعد حضرت حق را به استهزاء گرفته و وجود پليدشان خارى در راه الهى و سدّى در برابر اولياء حق و مؤمنان است ، كه بندگان دوست براى عبور از راه الهى جهت دست يافتن به مقام قرب و لقا ، بايد با اين نابكاران به جنگ و مبارزه برخيزند ، و در راه رسيدن به هدف متحمّل زحمات و مشقّات فراوان گردند .

اين بى خبران بى خرد ، همان ياوه گويان و سفسطه گران ادوار تاريخ اند كه با شمشير بى خبرى به عقول و ارواح مى تازند و مى خواهند چون چنگيز و تيمور ارواح طيبه را درو كرده و اين شاخه هاى طوبى را از ريشه قطع كنند !

اين مفت خوران پليد و نادان آلوده ، در تمام شئون مزاحم عباد حقّند ، و جز شكم و شهوت معبدى نداشته ، و غير از رسيدن به لذات آرزو و هدفى ندارند .

اينان همانان هستند كه خداوند مقتدر ، ناگهان گلوى كثيفشان را با پنجه قدرت مى گيرد ، و بدون اينكه مهلتى به آنان داده شود همه را روانه دوزخ مى نمايد .

اينان آتش افروزان معركه ها ، سخن چين ، غيبت كن ، تهمت زن ، و عاصيان جوامع بشرى و شايعه افكنان ، و منافقان و متكبران و مغروران اند ! همانانى هستند كه به حقايق مى خندند ، و در قضاى غرور تاريك نمى دانند كه از پس اين خنده بى معنى گريه ابدى و حسرت و اندوه هميشگى است .

) وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هذَا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِن نَاصِرِينَ ( .

و در آن هنگام بر آنان نتيجه اعمال بدشان پديد آيد و عذابى كه به آن تمسخر مى كردند به آنها احاطه پيدا كند .

و به آنان به قهر و عتاب خطاب شود كه امروز شما را از رحمت خود فراموش دهيم و محروم كنيم ، چنانكه شما در دنيا سرگرم شهوت و غفلت بوديد و ملاقات اين روز سخت را فراموش كرديد ، اينك منزل شما آتش دوزخ است و بر نجات خود هيچ يار و ياورى نداريد ; اين عذاب شما كيفر آن است كه به آيات و دعوت رسولان حق تمسخر كرديد و مغرور زندگانى دنيا شديد و فريب مظاهر مادى را خورديد و از زر و زيور و موهومات پست آن گول خورديد ، پس اينان از آتش دوزخ رهائى ندارند و به هيچوجه توبه و عذر ايشان پذيرفته نيست !

اين مردم پست و منافق و زشت سيرت بدكردار بهشتيان را ندا كنند ، كه آخر نه ما هم در دنيا با شما بوديم و مانند شما نماز و طاعت بجا آورديم چه شد شما بهشتى و ما دوزخى شديم ؟

بهشتيان جواب دهند ، آرى شما با ما بوديد ، ولى به نفاق با خدا خود را چنين به فتنه و هلاك انداختيد ، شما بوديد كه در دنيا انتظار شكست و نابودى مردم مؤمن را كشيديد ، شما بوديد كه در كار دين به شك و ريب نشستيد تا آنجا كه آرزوهاى مادى و غلط و اميدهاى پوچ كه آثار ننگينى بر اعمالتان داشت شما را فريب داد تا وقتى كه مرگتان فرا رسيد ، شما آن آدمى بوديد كه شيطان فريبكار شما را تا وقت مرگ از خدا غافل و دچار غرور كرد !

بدبختى را ببينيد براى چند روز بسيار محدود و براى وقتى بسيار بسيار كم ، بعضى از فرزندان آدم دچار چه وساوس و شيطنت ها ، و غرورها مى شوند ، و چگونه در چاه مظاهر مادى سرنگون شده به بخت خود و ديگران پشت پا مى زنند !

سيه روزى را ببينيد كه بشر از اين همه نعمت هاى مادى و معنوى حق سوء استفاده كرده ، آنها را در راه مطامع شيطانى و هواهاى نفسانى مصرف كرده و مى خواهد از اين راه جلوى پيشرفت حقايق و واقعيّات مسلّم الهى را بگيرد !

چه سيه دل و تاريك روح و افتاده و بدبخت اند ، اين مزدوران هواى نفس و عمله هاى شيطان ، كه مى خواهند با فوت دهان نور خورشيد جهان افروز را خاموش كنند !

خوشا به حال آن انسانهائى كه عقل را بكار گرفته و از طريق آن به دريافت حقايق و واقعيات نائل شدند ، و قلب را بكار گرفته ، و از طريق آن به كسب معرفت و نور دست يافتند ، و اعضا و جوارح را با كمك علم و معرفت به استخدام عبادت و بندگى كشيده و از ظرف وجود خود منبعى از بركت و كرامت و درستى و فضيلت براى خود و ديگران فراهم آوردند ، و در اين راه تا مرز قرب و لقا و رسيدن به حريم دوست شتافتند ، اينان با تمام هستى به راه معشوق حقيقى روان شده و در اين مسير به گناهى آلوده نگشتند ، و ثوابى از آنان فوت نشد ، به دنيا و زر و زيور آن ، به شيطان و مكر و فريب او مغرور نشده ، بلكه عمرى را با تواضع و خشوع زيستند ، و دنيا را براى آخرت و آخرت را براى حضرت يار خواستند ، اينان با تمام وجود به محضر مقدس دوست ـ به قول شوريده گلزار معنى ، شيداى مست ، فيض حق پرست ـ عرضه داشتند و مى دارند :

اى برون از سراى كون و مكان *** برتر از هر چه مى دهند نشان

هم زبان از ثناى تو قاصر *** هم خرد در سپاس تو حيران

اى منزّه زشبه و مثل و نظير *** وى مقدس زنَعْت و وصف و بيان

كوته از دامن تو دست قياس *** قاصر از ساحت تو پاى گمان

اى ثبات هر آنچه راست ثبات *** وى حيات هر آنچه دارد جان

عاشقان در جمال تو واله *** عارفان در جلال تو حيران

هر چه را اين و آن توان گفتن *** برترى زآن نه اينى و نه آن

هم جهان از تو خالى و هم پر *** اى وراى جهان خداى جهان

آفريننده سپهر برين *** گستراننده زمين و زمان

در دلم آن كه با تو پيوندم *** بخدائى كه از خودم بِرَهان

برسانم به اوج علّيّين *** در عروج مراتب امكان

دميدم حال من نكوتر كن *** تا مقامى كه نيست بهتر از آن

عفو كن يك بيك بدى ها را *** بر خطاها بكش خط غفران

قطره اى از سحاب مغفرتت *** نگذارد نشانى از عصيان

نور مهر تو هست در دل فيض *** از خودش تا بخويشتن برسان

اى رسول من ، آنان كه دين خود را بازيچه و هوس رانى گرفتند ، و زندگى دنيا آنها را فريب داد و دچار غرور كرد ، بحال خود واگذار ، همين مقدار به آنان گوشزد كن كه هر كس عاقبت به عمل خود گرفتار مى شود ، و هيچ كس جز خدا دادرس و شفيع نيست ، براى نجات خود از عذاب قيامت هر چه فدا دهد پذيرفته نيست ، آنان همان كسانى هستند كه عاقبت به هلاكت مى رسند و به كيفر كفرشان به شرابى از حميم جهنّم و عذابى دردناك گرفتار مى شوند .

معارف الهى و مسئله غرور

مسئله غرور كفار و اعجاب آنان به كثرت مال و منال و اولاد و خدم و حشم ، و عشيره و اقارب كراراً در قرآن مجيد و روايات نقل شده ، و اين صفت مولّد كبر شناخته شده ، و كبر مولّد بسيارى از گناهان و معاصى . كبر كفار از طرفى در برابر خلق خدا قرار گرفته ، تا جائى كه خود را از همه بالاتر دانسته ، و عباد حق را در همه شئون كوچك شمرده و آنان را مخلوقى در راه خدمت بخود به حساب مى آورند ، و از اين طريق نسبت به عباد حق ، آنچه بتوانند تاخت و تاز كرده و تا مرحله فرعون شدن و شدّاد و نمرود و معاويه و يزد و چنگيز و تيمور و هيتلر از آب در آمدن پيش مى روند .

و از طرف ديگر ، در برابر حق گرفته ، به اينصورت كه خدا را در همه حالات فراموش كرده و گناه را گناه ندانسته ، و عظيم ترين جنايت را كوچك شمرده ، و تا روز بيرون رفتن از دنيا در صدد تدارك آن همه سياه كارى برنمى آيند !

و امّا غرور اهل عبادت به اين صورت بازگو شده ، كه آنان اعمال عبادى خود را با همه ناچيزى و با آن كه معلول توفيق حضرت ربّ العزّة است بسيار بزرگ ديده و به خاطر انجامش بر حضرت رب العالمين منّت گذارده ، و فراموش مى كنند كه حيات و قدرت و امكان عمل و تمام ابزارى كه بواسطه آن داخل عبادت شده اند از حضرت اوست ، و اينان كمترين چيزى از خود نداشته و ندارند !

اين تهيدستان فراموشكار ، و اين مغروران از خدا بى خبر توجه ندارند ، كه غرور حائلى و پرده اى بين آنان و بين آفات شيطانى اعمال عبادى است ، و هر كس توجه به آفات نداشته باشد اكثر زحماتش ضايع و اجتهاد و كوشش او بر باد است .

بيداران و بينايان در عين اينكه تمام لحظات خود را صرف طاعت و عبادت خالصانه كردند ، و در هيچ زمينه اى دچار شيطان و شيطنت نشدند ، به عمل خود نظر نكرده ، و بطور دائم در فضاى حيا و شرمسارى از مولاى خود بسر بردند و هر بار در محراب عبادت ، با آن همه عظمتى كه عبادت آنان بخاطر معرفت و خلوصشان دانشت با دو چشمى پر از اشك و دلى پر از خوف و خشيت ، به محضر حضرت حق عرضه داشتند :

عاشقان كشتگان معشوقند *** بر نيايد زكشتگان آواز

اى مرغ سحر عشق ز پروانه بياموز *** كان سوخته را جان شد و آواز نيامد

اين مدعيان در طلبش بى خبرانند *** آن را كه خبر شد خبرش باز نيامد

اين بزرگواران ، و اين چهره هاى خالص و پاك ، و اين مردانى كه كرامت و شرافت و اصالت و معرفت و عقل و وجدان و عشق و محبّت سراسر وجودشان را گرفته بود ، يك بار بخود و به آنچه با آنان در ارتباط بود نظر نكردند ، آنچه ديدند از خدا ديدند ، و حاضر نشدند به اندازه يك آن به چيزى به نظر استقلال بنگرند ، آنان فقط خدا را ديدند و از خدا شنيدند ، و از خدا گفتند و براى خدا انجام دادند ، و براى خدا بودند و براى خدا از دنيا رفتند .

دنيا و زر و زيور آن ، در نظرشان موهوم و بى اعتبار ، و زن و فرزند و خدم و حشم و يار و ياور در نظرشان نعمت حق ، و موجوديّت خود و همه عباداتشان در برابر عظمت بى نهايت در بى نهايت حق غير قابل نظر بود .

فيض بزرگوار كه راه معرفت و عشق و تواضع و خشوع را با دلى خالص طى كرده بود در اين زمينه به پيشگاه حضرت يار عرضه مى دارد :

خورشيد ذره اى است زنور جمال تو *** افلاك قطره اى است زبحر نوال تو

لذات هر دو كَوْن زجودت نشانه اى *** ايجاد شمّه اى است زحسن فعال تو

آفاق پرتوى است ز اشراق كبريا *** غيب و شهادت آيت نور و ظلال تو

آدم نمونه اى است ز مجموع خلق و امر *** خاتم نگين خاتم جاه و جلال تو

جنّت اشارتى است زقرب و كرامت *** دوزخ كنايتى است زبُعد و نكال تو

هر جا غمى و محنت و دردى است سر بسر *** يك سطوت است از سطوات جلال تو

حلمست نكته اى زشكوه خدائيت *** علم است نقطه اى ز كتاب كمال تو

هر جاست بينش و شنوائى و دانشى *** يك شمّه اى ز آگهى بى مثال تو

حسن بتان و غمزه خوبان دلفريب *** يك لمعه اى است از لمعات جمال تو

چندين هزار عالم آدم كه هست نيست *** جز موجه اى بحر عديم المثال تو

جائى نگنجى از عظمت جز سراى دل *** شاد آن دل وسيع كه باشد محال تو

عاشق به نقد غرقه بحر شهود وصل *** عارف در انتظار نداى تعال تو

مشتغرق شهودم و جوياى آن شهود *** محروم گردم ار زحجاب خيال تو

در من زن آتشى كه بسوزد مرا زمن *** شايد كه فيض فيض برد از وصال تو

مغرور به عبادت تصور مى كند در نزد حضرت رب العزّة ، داراى مقام و اعتبار است ، و شأنى عظيم و كرامتى فوق العاده دارد ، روى اين حساب و به خاطر اين توهّم بيجا به برنامه هاى غلطى از قبيل تعريف و تمجيد از خود ، و پاكيزه دانستن خويش از آلودگى و گناه ، و تكيه بر رأى و عمل و عقل خود كشيده مى شود ، و اين حالت شيطانى وى را از استفاده از اهل حق و مشورت كردن با بيداران بازداشته ، دچار استبداد رأى و نظر ، و استنكاف از سؤال از رهروان طريق كه اعلم از او هستند نموده ، وى را به افتادن در چاه بدبختى و ضلالت نزديك مى كنند ! !

اينان بخاطر صفت ناپسند غرور ، دچار قبول رأى تنهاى خود شده گرچه غلط باشد و به آن رأى بعنوان يك كشف علمى و عقلى نگريسته خوشحال و خندان مى شوند ، و به رأى ديگران گرچه حق باشد نظر نمى كنند .

اين تيره بختان بر آراءِ خود اصرار ورزيده ، و حاضر نيستند نصيحت ناصح و وعظ واعظ را شنيده و خود را از مهلكه غرور و اصرار بر خطايشان نجادت دهند ، از اين بدتر به ديگران به عنوان كم سواد و جاهل نگريسته و حاضر نيستند ديده حقارت بين خود را بربندند ، بر خطايشان اصرار مىورزند و بر گناه نفسشان پافشارى دارند ، و در زندان غرور و عجب و خودرأيى اسيرند ! !

اينان اگر نفس خود را متّهم به ضعف و كوچكى و آلودگى و ناپاكى كنند ، و بر آراءِ خويش اعتماد ننمايند ، به دنبال نور ايمان رفته و از علماى دين كمك بگيرند ، و بر درس و بحث و طلب علم مواظبت نمايند ، و دائم در حال پرسش از اهل بصيرت باشند ، به حق واصل شده و از عجب و غرور و خودرأيى نجات پيدا كنند .

اگر كسى به عين معرفت به خود و به دنيا و به زن و فرزند و به مال و خدم و حشم و به يار و ياور ، نظر كند در هيچ زمينه اى دچار غرور نمى گردد ، و به عجب و خودنمائى آلوده نمى شود .

آن كس كه با چشم معرفت به حقايق بنگرد ، هيچ چيز را از هيچ كس جز خدا نداد ، در اين حال است كه با كمال حيا و شرمسارى به پيشگاه مبارك او سر ذلّت بر خاك نهاده و با ديده اى پر از اشك به محضر مباركش عرضه مى دارد :

امشب زخواب ناز بيدارم كن اى عشق *** مست تمامشاى رخ يارم كن اى عشق

از خاطرم مهر دو عالم محو گردان *** آئينه آن ماه رخسارم كن اى عشق

در دام ناسوتم مى لاهوتيم ده *** چون چشم مست يار هشيارم كن اى عشق

تا كى در اين دام و قفس فرياد و زارى *** آزاد از اين دام دل آزارم كن اى عشق

كالاى بى رونق به بازار رقيبم *** مهر حبيبم را خريدارم كن اى عشق

امشب زصهباى شهودم بخش جامى *** وز خاكيان تا حشر بى زارم كن اى عشق

از دام نفس خود پرستم ده رهائى *** زنجيرى گيسوى دلدارم كن اى عشق

تا چند دل در انتظار صبح وصلش *** ياد رخش شمع شب تارم كن اى عشق

بگشا حجاب از ديده و روشن دلم ساز *** در راه وصل يار هموارم كن اى عشق

بگشا از اين خواب طبيعت ديده من *** بر روى او چشم گهربارم كن اى عشق

مستم زصهباى تجرّد ساز ساقى *** روشن روان زان طرّه يارم كن اى عشق

بگذشت الهى عمر با داغ فراقش *** شادان دم رحلت بديدارم كن اى عشق

در هر صورت همچون عباد شايسته حق ، و بيداران راه به چيزى از جمال حسب و نسب و مال و فرزند و زن و عشيره و قدرت و علم و قوت و صحّت و ياور و يار و هر چه در ارتباط با دنياست مغرور نشويد كه تمام اين امور بر فرض ماندن تا لب گور مى ماند ، از آنجا به بعد همه اين امور از تو جدا شده ، و تنها تو مى مانى و اعمالت ، و صراط و ميزانت و حساب و كتابت و بهشت و جهنمت ، چنانچه با هر چه داشتى به حق معامله كرده باشى اهل بهشت ، ورنه به عذاب ابد حق دچار خواهى شد ، و در عذاب حسرت و اندوه سودى به تو نخواهد داد .

از جمله موارد غرور و عجب ، غرور معصيت كاران از اهل ايمان است ، كه از بدترين موارد غرور و بلكه علّت افتادن به هلاكت ابدى و عذاب سرمدى است .

اينان آلوده به انواع گناه و معصيت اند ، و علّت دچار بودنشان به معصيت و آلودگى اشتباهى است كه نسبت به كرم و لطف خدا دارند ، و بر اثر اين خطا و اشتباه معصيت كرده و به خطا و گناه آلوده مى شوند و دامن عفت و عصمت و روح اصالت و كرامت را از دست داده و مى گويند : خدا كريم است ، به عفوش اميدواريم ، كرمش عميم و لطفش قديم است ، معصيت ما كجا و درياى رحمت و لطف و كرم او ، ما موحد و مؤمنيم و اميدواريم به سبب اين ايمان اهل نجات باشيم ! !

اينان در حقيقت به كرم حق مغرور شده ، غرورى كه خداوند در صريح قرآن اجازه نمى دهد كسى به آن آلوده شود ، زيرا آلودگى به اين حال علّت افتادن در هر نوع گناهى است .

قرآن مجيد از چنين حالتى تعبير به امن مِنْ مَكْرِالله كرده ، و آلوده به آن را مستحق عذاب الهى مى داند .

آيا اهل شهر و ديار كه بنافرمانى خدا و اعمال زشت و نكوهيده مشغولند ، از آن ايمنند كه شبانگاه كه در خوابند عذاب ما آنها را فرا گيرد .

آيا اهل شهر و ديار كه از ياد خدا و طاعت او غافلند از آن ايمنند كه به روز كه سرگرم بازيچه زندگى مادى هستند عذاب ما آنان را فرا رسد ؟

آيا از مكر خاد « عذاب و عقاب » ايمن گرديده اند ؟ كه از آن مكر ( يعنى انتقام حق ) كسى غافل نشود مگر مردم جاهل و مغرور !

اينكه مردم از حق غافل شوند و به انواع معاصى دامن آلوده كنند ، و از طاعت و عبادت روى برگردانند و تنها تكيه آنان به اين باشد كه ما خدا را قبول داريم جدّاً حرف معقول و هماهنگى و سخنى منطقى نيست ، زيرا با هيچ يك از قواعد و مقررات الهى موافقت و هماهنگى ندارد ، اينگونه مردم بايد بدانند كه اين چنين حالت از القاءات شيطانى است ، و ابليس و جنودش آنان را به مسخره گرفته اند ، چرا ؟ كه بر اساس آيات صريح قرآن و روايات عالى اسلامى ايمان بدون عمل فاقد نفع و سود كامل است ، و ايمان آنگاه ايمان است كه به حقيقت عمل و زيور اجتهاد آراسته باشد ، مؤمن كسى است كه با تمام وجود تسليم امر حق و فرارى از نواهى حضرت ربّ العزّه باشد .

به قول عارف شوريده ، حكيم دل سوخته صفاى اصفهانى :

دلا من و تو اگر رسته از حجاب شويم *** دو ذرّه ايم كزين رستن آفتاب شويم

عمارت ملكوت است و ملك در كف ما *** اگر زباده فقر و فنا خراب شويم

خراب عشق نگشتيم و اين خرابى ماست *** مگر بدست تو از ساغر و شراب شويم

بسوز آتش عشق اى دل و بخند چو زر *** كه گرمسيم سرا پاى زرّناب شويم

نگشته آب به درياى عشق ره نبرند *** بيا كه ما و تو گر سنگ سخت آب شويم

در نشاط به روى من و تو بسته بيا *** بكوى ميكده از بهر فتح باب شويم

گمان نبود بدين پاكدامنى كه منم *** رهين باده و رسواى شيخ و شاب شويم

شراب عشق بريز اى حريف غم مگذار *** به آتش دل از اين آرزو كباب شويم

برون زپرده شرابى بجام كن كه اگر *** زشير پرده گريزيم شير غاب شويم

اگر كنيم به منّت گدائى در فقر *** پادشهى كونين كامياب شويم

كنيم گردن اگر پست پيش پاى فنا *** بهر چه هست شه مالك الرقاب شويم

مقام فقر بلندست در فناش اى دل *** مگر به يمن دعاهاى مستجاب شويم

هزار لجّه خونست از پياده روان *** بيا كه ما و تو در فقر هم ركاب شويم

يا كه دفتر اوراق پاى تا سر خويش *** به آب عشق بشوئيم و بى كتاب شويم

بدست ما اگر افتد كتاب سرّ صفا *** معلّم خرد پير در شباب شويم

قرآن مجيد اميد به كرم حق را از كسانى صحيح مى داند ، كه ايمان را به حليه عمل و جهاد و كوشش در راه حق بيارايند .

آنان كه آراسته به ايمان شدند و از وطن خود به خاطر حق هجرت كردند ، و در راه خدا به جهاد برخاستند ، اينان اميدوار به رحمت خدا باشند ، كه خدا بر آنان بخشاينده مهربان است .

رَسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : زرنگ و زيرك كسى است كه از خود حساب بكشد و براى پس از مرگ عمل كند ، و نادان فردى است كه كه نفسش پيرو هوا باشد و بدون عمل بر خداوند اميد ببندد .

اينگونه اميد ، اميدى شيطانى است كه ابليس براى گول زدن افراد نادان اختراع كرده و از اين راه آنان را به انواع معاصى به اميد آمرزش پاى بند مى كند ، و نمى گذارد به معالجه خود برخاسته و از چاه عميق آلودگى نجات پيدا كنند .

به معصوم گفتند ، گروهى مى گويند : به خداوند اميدواريم ، اما به علم صالح روى ندارند ، پاسخ داد : هيهات ، هيهات ، اين است آزروى بيجا و اميد بيهوده و حالى شيطانى ، كسى كه به چيزى مثل عفو و كرم حق اميد دارد بايد آن را به وسيله عمل طلب كند ، و هر كس از چيزى مانند عذاب خدا در وحشت است بايد با ترك گناه از آن بگريزد ، تكيه بر آرزوى بدون عمل سرمايه بى خرد و احمق است ! !

مغرورترين از اين صنف چون به برزخ برسند ، و تمام پرده ها از پيش چشمشان برداشته شود ، فرياد برآرند : الهى ديديم و شنيديم ، ما را به دنيا برگردان تا عمل صالح بجاى آريم ، ما اكنون فهميدم ، كه ثواب آخرت و اجر و مزد آن به زلف عمل صالح گره خورده و به اين حقيقت واقف شديم كه :

بايد بدانيم كه نقطه اميد صحيح مربوط به بعد از عمل ، يا در رابطه با وقت توبه و ترك تمام گناهان است ، آرى كسى كه واجبات حق را ادا كرده و از گناه خوددارى نموده ، يا كسى كه با جرّقه الهى بيدار شده و به تمام معنا توبه كرده ، و از هر گناهى كه به آن آلوده بوده دست برداشته ، چنين كسى بايد اميد به رحمت حق داشته باشد ، آيات و روايات هم ، اميد اين دو گروه را صحيح مى داند .

در طول تاريخ قومى بودند كه بر تمام عبادات مواظبت داشتند ، و امرى از اوامر حضرت دوست را از دست نمى گذاشتند ، دلهاشان از خوف مقام حضرت حق مالامال بود ، طول روز و شب را در طاعت حق بودند ، در تقوا و ترس از عذاب پافشارى داشتند ، از بند شهوات غلط آزاد مى زيستند ، در خلوت شب غرق در گريه بودند ، و پس از اين همه جهد و كوشش و پاكى و خلوص اميد به رحمت حق داشتند ، سزاوار است كه ما از اين بزرگواران ، كه در رأس آنها انبياء و امامان و اولياء حق بودند پيروى كنيم ، نه مانند گروهى كه خود را از عذاب در امان دانسته و خوش و خرّم روزگار مى گذرانند ، اطمينان عجيبى به نجات خود دارند ، و بر خويش با آن همه آلودگى نمى ترسند ، از همه طرف آلوده به گناهند ، و همانند ماهى دريا در دنيا غرقند ، و به تمام معنى از حضرت حق اعراض دارند ، آنگاه مى گويند به رحمت و كرم حق اميدواريم ، اينان تصور مى كنند آنچه در باره كرم و رحمت حق مى دانند ، انبيا نمى دانند تا به مردم خبر دهند ! !

در حقيقت اينان به قول مثل بسيار معروف از پاپ كاتوليك تر و كاسه از آش داغ ترند .

آه آه اينان كجا و صالحين از عباد خدا كجا ، آنان كه تمام عمر را به پاكى و درستى و فضيلت گذراندند و مصداق اين روايت بسيار بسيار مهم بودند كه در جوامع حديث آمده :

خيرى از آنان فوت نمى شد و به احدى و به جاندارى از آنان شرّ و ضرر و زيان و خسارت نمى رسيد !

الهى قمشه اى كه از شربت عشق دوست كام جانش شيرين شده بود و در مسلك عشق و عرفان به حقيقت و خلوص قدم زده بود ، در باره اوصاف اين بيداران و بينايان راه دوست مى فرمايد :

مردان پاك آزاده و ايزد پرستند *** از مهر خاك و خاكيان پيمان گستند

شيرين مى يا نور و يا قدوس خوردند *** وز شور آن صهبا خم و ساغر شكستند

كارى كه حكم پاك ايزدخواست كردند *** راهى كه ديو نفس دون بگشود بستند

بر حكم يزدان از دل و جان سر نهادند *** وز فتنه اهريمن سركش برستند

هر بينوائى را نوا از لطف دادند *** هر دردمندى را دواى درد جستند

با عدل و احسان بر خلايق حكم راندند *** بر عشق و ايمان با دو عالم عهد بستند

گاهى خليل آسا به گلشن زآتش عشق *** گه چون بت من رونق بت ها شكستند

چون مجتبى از شوق زهر غم چشيدند *** وز ملك دو نان سوى رضوان رخت بستند

مانند سلطان شهيدان در ره عشق *** چشم از دو عالم غير آن معشوق بستند

چون شاه سجادند در زنجير تسليم *** شير حق و زنجيرى عهدا بستند

چون باقر و صادق به نشر علم و ايمان *** خورشيد سان بر كرسى گردون نشستند

گه همچو كاظم كنج زندان جان سپردند *** گه چون رضا با زهركين از دام رستند

گاهى جوادآسا ره تقوا گزيدند *** وز جور و بيداد بد انديشان نرستند

گه چون نقى و عسگرى شاه فلك فر *** در راه آئين از تن و جان دست شستند

گه چون امام انس و جان خورشيد پنهان *** مشتاق رويش عالم بالا و پستند

از طاعت حق لذت ديدار نبردند *** در بحر عالم دُرّ وصل يار جستند

دست تو و دامان آن پاكان الهى *** كان رادمردان ساقى بزم الستند

بيائيد از آنچه در رابطه با خدا نيست به خدا پناه ببريم ، و از تنبلى و سستى در عمل بپرهيزيم ، و راه خود را از راه شياطين و شيطان صفتان و مغروران و متكبران جدا كنيم ، و از حضرت دوست بخواهيم كه توفيق آراسته شدن به ايمان واقعى و عمل صالح به همه عنايت بفرمايد كه طى طريق سخت ، و سلوك خلوصانه مشكل ، و راه دور ، و مرگ برابر ، و ميزان سنجش برپا و ديوان محاسبات الهى باز ، و آتش پيش رو و بهشت در انتظار آن كسانى است كه اهل ايمان و عمل صالحند .

چه حديث عجيبى است و چه فرازهاى آموزنده اى ، از عظمت اين جملات نورانى است ، كه اكثر كتب حديث آن را نقل كرده اند : رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود :

خداوندا به وجود مقدس تو پناه مى برم از دانشى كه سود نداشته باشد ، و قلبى كه آراسته به خشوع نباشد ، و عملى كه به حريم قبولى تو نرسد ، و دعائى كه مستجاب نشود ، و نفسى كه از ماديّت سير نشود .

بيائيد به دنبال بيدارى و بيداران به حركت آئيم ، مسئوليت ما بسيار زياد و وقت بسيار كم است ، از راه باز نمانيم ، كه بازماندگان از راه از تمام حيوانات بدتر و ارزششان كمتر است !

سالك راه حق شويد ، و دست به دامن مرد راه بزنيد ، و از خداوند مهربان توفيق همه جانبه بخواهيد ، كه حضرت او محال است ، گداى سالك را از درگاه براند ، و خواهنده خالص را از حريم حرمش طرد نمايد .

شما سلوك در راه دوست را با اداى واجبات عبادى و اخلاقى و روحى و نفسى و ترك تمام محرمات درونى و برونى آغاز كنيد ، آنگاه ببينيد كه چگونه توفيق رفيق راه مى شود ، و شما را به سر منزل مقصود مى رساند ، كه عنايت و لطفش شامل آنان است كه ترك همه كرده و رو به او آورده اند .