در اين حديث شريف دو ركن از اركان توكل را كه اعتقاد به آن مشكلتر بوده ذكر فرموده :يكى آن كه انسان بداند ، خداى تعالى كوتاهى نكند در رساندنفضل و خير به او. ديگر آن كه فرمان در همه امور ، با حق تعالى است ، و او است صاحبقدرت كامله محيطه و مجارى جميع امور به دست حق ـ جل و علا ـ است . بلكه شايد تصريحا و تلويحا به همه اركانتوكل اشاره فرموده باشد ، زيرا كه لازمه آن كه مجارى همه امور در دست حق تعالىباشد آن است كه عالم به همه امور باشد ، و لازمه كوتاهى نكردن در حق بنده آن است كهبخل و منع در او راه نداشته باشد.
و در مستدرك وسايل از جفريات ، سند به حضرت اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ رساند :
قال : الايمان له اركان اربعة : التوكل على الله ، و التفويض اليه ، و التسليم لامرالله تعالى ، و الرضا بقضاء الله . ⁽³⁸¹⁾
بايد دانست كه ايمان ، به يك مرتبه ، پايه و ركن اينقبيل ملكات نفسانيه و احوال فاضله قلبيه است (چنانچه پيشتر ذكرشد) ⁽³⁸²⁾ ، همين طور اين امور اركان ايمانند ، و ايمان محفوظ ماند ـ بهحسب حقيقت ـ با داشتن اين معنويات ، به اين معنى كه يك مرتبه از ايمان اين ملكاترا آورد ، و چون اين ملكات و فضايل در نفس حاصل شد و رسوخ پيدا كرد ، انسان را بهمرتبه كاملتر از ايمان ترقى دهد. و مرتبه بالاتر از ايمان ، مرتبه كاملتر از اينفضايل آورد. و همين طور هر مرتبه (اى) بر مرتبه ديگر معتمد است . و به اين بيان جمعبين بسيارى از آيات شريفه شود ، و همين طور جمع بين بسيارى از اخبار شريفه گردد.
و در كتاب مستدرك عن ابى بصير عن الصادق ـ عليه السلام ـ قال :
قال لى : ما من شى ء الا و له حد. قال : فقلت : و ما حدالتوكل ؟ قال : اليقين . قلت : فما حد اليقين ؟قال : ان لا يخاف مع الله شيئا. ⁽³⁸³⁾
حد شى ء آن است كه شى ء به آن منتهى شود. و در اين جا شايد مقصود آن است كهتوكل منتهى شود به يقين ، و صاحب توكل داراى مقام يقين شود ، چنانچه يقين منتهى شودبه توحيد فعلى كه غير حق ضارّ و نافعى و مؤ ثر و مقدرى نبيند. و شايد مقصود آنباشد كه توكل محفوف و محدود به يقين است و بى تحقق يقين ، توكل به حقيقت محقق نشود ، چنانچه يقين به حقيقت ثمره توحيد است و محفوف و محدود به آناست . و شايد به حسب اختلاف درجات هر يك از دو معنى درست باشد.
و هم در مستدرك از ابوذر ـ رحمه الله ـ روايت نموده .
قال : قالرسول الله ـ صلى الله عليه و آله ـ : يا اباذر! ان سرك ان تكون اقوىالناس ، فتوكل على الله ⁽³⁸⁴⁾ الحديث .
و فيه عن النبى ـ صلى الله عليه و آله ـ قال : من احب ان يكون اتقى الناس فليتوكل على الله ⁽³⁸⁵⁾
و فيه : و سال النبى ـ صلى الله عليه و آله ـ جبرئيل عن تفسير التوكل فقال : الياس من المخلوقين ، و ان يعلم ان المخلوق لايضر و لا ينفع و لا يعطى و لا يمنع ⁽³⁸⁶⁾
و اين تفسير به يكى از لوازم ذهنى توكل است كه از مقدماتحصول آن نيز هست خارجا ، به اين معنى كه انسان تا ترك توجه به مخلوق نكند ، و سفراز منزل طبيت و كثرت نكند ، توجه به حق در قلبش محكم نشود و بهمنزل روحانيت و وحدت و اصل نشود.
و فيه عن ارشاد القلوب ، عن اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ عنرسول الله ـ صلى الله عليه و آله ـ فى خبر المعراج انهقال : يا رب اى الاعمال افضل ؟ فقال الله ـ عز وجل ـ : يا احمد ليس شى ء افضل عندى منالتوكل على و الرضا بما قسمت . ⁽³⁸⁷⁾
و احاديث در اين باب بسيار است ⁽³⁸⁸⁾ . و ما اين باب را اين جا ختم مى كنيم و از خداى تعالى توفيقحصول اين خاصه را خواستاريم ، و به حق ـ جل و علا ـ ايكال امر مى كنيم ، در طى اينمراحل بى پايان .و من يتوكل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قدجعل الله لكل شى ء قدرا ⁽³⁸⁹⁾

تتمة
و چون حقيقت توكل و مدايح آن معلوم شد ، حرص كه ضد آن است و ذمائم آن نيز معلوم شود.و آن يكى از جنود بزرگ جهل است و ابليس ، كه كمتر دامى از دامهاى ابليس در بنى آدممثل آن مورد تاثير است . و آن از جهل به حق و توحيد و اسماء و صفات و مجارى قضاىالهى حاصل شود و صاحب اين خلق زشت و خاصه مهلكه از حق تعالى و قدرت و نعمتهاى اوغافل است ، و به مسلك اهل معرفت در حد شرك و كفرداخل است . و چون تمام مقدمات و پايه هاى او برجهل نهاده شده و جهل خود احتجاب فطرت است (چنانچه سابقا مذكور شد) ، از اين جهت آن ازلوازم فطرت محجوبه و از جنود جهل به شمار مى رود.
و اين خلق فاسد انسان را به طورى به دنيا متوجه كند ، و ريشه حب دنيا را دردل محكم كند ، و زخارف آن را در قلب تزئين كند و جلوه دهد ، و مورث اخلاق واعمال ناهنجار ديگر گردد ، چون بخل و طمع و غضب و منع حقوق واجبه الهيه و قطيعه رحم وترك صله اخوان مؤمنين و امثال آن كه هر يك خود سببىمستقل است در هلاكت انسان .
و ما اكنون بعضى از آيات كريمه و اخبار شريفه (اى) كه در اين باب وارد است ، مذكورمى داريم ، بلكه نفس ‍ حريص به دنيا را از آن تنبهىحاصل شود. خداى تعالى ، در سوره مباركه معارج ، پس از آن كه شمه (اى) ازاحوال و اهوال قيامت را ذكر مى فرمايد ، به بيانى كهدل اشخاص بيدار را مى شكافد و فؤ اد مؤمنين را ذوب مى كند مى فرمايد :
كلا آنها لظى * نزاعة للشوى * تدعو من ادبر و تولى * و جمع فاوعى * ان الانسانخلق هلوعا * اذا مسه الشر جزوعا * و اذا مسه الخيرمنوعا. ⁽³⁹⁰⁾
سبحانه و تعالى ! اين كلام معجز نظام را نتوان به نطاق بيان در آورد ، و لباس ترجمهبه قامت قيامت آن پوشانيد ، چه كه به هر بيانى درآيد ، از لطافت آن و تاثيرش در نفسكاسته شود.
كلا مربوط به آيات سابقه است ، يعنى هرگز انسان را در آن روز هولناك چيزىنتوان از عذاب نجات دهد ، گر چه زن و فرزند و هر چه در عالم است ، فدا دهد.
همانا آتش جهنم شعله ور است و با آن شعله ، گوشت و پوست و عصب و عروق را ازاستخوان مى ريزد ، دائما ، پس مى رويد.
آن شعله به خود دعوت مى كند آنهايى را كه از حق رو برگردان شدند و پشت كردند وجمع كردند مال و منال را و خزينه كردند.
همانا انسان بسيار حريص خلق شده . چون به او شرى رسد ، جزع كند. و چون خبرى رسد ، منع كند و حقوق الهى و خلقى را ندهد.
و بايد دانست كه چون فطرت محجوبه ، چون طبيعت ثانويه شده است از براى انسان ، ازاين جهت فرموده : ان الانسان خلق هلوعا ⁽³⁹¹⁾ و اين منافات با خلق فطرت بر سلامت ندارد ، چنانچه واضح است .
و روايات شريفه در اين باب بسيار است ، و ما به ذكر كمى از آن قناعت كنيم .
كافى باسناده عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ قال : قال ابوجعفر ـ عليه السلام ـ :مثل الحريص على الدنيا مثل دودة القز كلما ازدادت من القز على نفسه الفا كان ابعد لها منالخروج حتى تموت غما. قال : و قال ابو عبدالله : اغنى الغنى من لم يكن للحرصاسيرا ⁽³⁹²⁾
مى فرمايد : مثل حريص به دنيا همچون كرم ابريشم است ، هر چه به خود بيشتربپيچد ، از خارج شدن دورتر شود ، تا آن كه بميرد. و حضرت صادق فرمود : بىنيازترين بى نيازان كسى است كه اسير حرص نباشد.
و از حضرت صادق ، در وسايلمنقول است كه فرمود : حريص از دو خصلت محروم و ملازم دو خصلت است : محروم از قناعتاست ، پس راحتى ار او سلب شود ، و محروم از رضا است ، پس يقين از او مفتقدگردد. ⁽³⁹³⁾
و در مستدرك وسايل سند به حضرت رسول ـ صلى الله عليه و آله ـ رساند كه فرمود : پير مى شود پسر آدم و دو خصلت در او جوان شود : حرص برمال و حرص بر عمر. ⁽³⁹⁴⁾
و از حضرت امير ـ عليه السلام ـ منقول است كه از او سؤال شد : چه ذلتى از هر چيز ذلتش بيشتر است ؟ فرمود : حرصبر دنيا. ⁽³⁹⁵⁾
و عن تحف العقول عن اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ انهقال فى وصيته للحسين ـ عليه السلام ـ :
اى بنى ! الحرص مفتاح التعب ، و مطية النصب ، و داع الى التقحم فى الذنوب . والشره جامع لمساوى العيوب . ⁽³⁹⁶⁾

مقصد دهم و يازدهم در رافت و رحمت و ضد آنها است كه قسوت و غضب است
فصلاول مقصود از رافت و قسوت :
اهل لغت و ادب رافت را كمال رحمت دانند ، و گويند رقيقتر از رحمت است ، چنانچه جوهرىگويد : الرافة ارق من الرحمة . ⁽³⁹⁷⁾ و در مجمع گويد : الرؤوفشديد الرحمة ، و الرافة ارق من الرحمة ⁽³⁹⁸⁾
و بعض اهل تحقيق و فلسفه فرموده است كه : رحمة و رافت متقارب هستند ، چنانچه ضد آنهانيز كه قسوت و غضب است همينطور است . و دو تاىاول تفسير شده اند به رقت قلب .
و گوئى رحمت ، حال قلب معنوى ـ يعنى نفس ـ است ، و رافت ، حال قلب جسمانى است ، زيرا كه براى روح كهعقل است ، مظاهر و منازلى است ، مثل نفس و بدن . و همينطور غضب ، حال نفس است ، و قسوة حال قلب صنوبرى است. ⁽³⁹⁹⁾ انتهى كلامه مترجما.# ⁽⁴⁰⁰⁾
و اين كه فرموده است : رافت و قسوة حال قلب جسمانى صنوبرى است ، در ظاهر درستنيايد ، زيرا كه اين دو از امور معنويه غير جسمانيه ملازم با ادراك يا متقوم به ادراك استكه از افق جسم و جسمانى بعيد و منزه است . لكن مقصود آن است كه رافت به افق جسمانيت ، نزديكتر از رحمت است ، و به عبارت ديگر ، رحمت از صفات نفس است در وجهه غيبيهملكوتيه آن ، و رافت از صفات آن است در وجه ظاهره آن ، كه تعبير از آن به مقام صدرتوان كرد.
و بايد دانست كه در حقيقت رحمت و رافت ، معنى رقت كه ملازم باانفعال است دخالت ندارد ، بكله اين حقايق چون ساير حقايق وجوديه به حسب اختلاف نشئاتو مراتب و منازل ، احكام آنها بالعرض فرق كند. چنانچه حقيقت علم و قدرت و حيوة ـ كه از اصول اوصاف كماليه وجوديه است ـ به حسبمنازل و مراحل صعود و نزول ، احكامشان فرق دارد ، از مرتبه علم و قدرت و حيوة ذاتيهواجبه قديمه قيوميه ، تا مرتبه نازله انفعاليه تجدديه حادثه متقومه به غير.
و اين اختلاف از توابع اختلاف حقيقت وجود و عرض عريضى كه در آن حقيقت است ، مىباشد ، چنانچه در محل خود مقرر و مبرهن است . ⁽⁴⁰¹⁾
بنابراين ، حقيقت رحمت و رافت و عطوفت و امثال آن به حسب نشئات وجود و درجاتنزول و صعود ، مختلف الحكم و الاثر شود ، چنانچه در نشئه نازله طبيعت ملازم باانفعال و تاثر است .
و اين ملازم نيست كه حكم آن در تمام نشئات چنين باشد تا آن كه محتاج باشيم :
اين قبيل اسماء را كه بر ذات مقدس حق ـ تعالى شانه ـ اجراء مى شود ، تاويل كنيم به ترتيب آثار.
يا بگوئيم : معنى رافت حق تعالى و عطوفت او ، معامله نمودن آن ذات مقدس است با مؤمنين ، معامله رافت و عطوفت .
و هيمن طور نسبت به مقابلات اسماء جمالى .
و اين تاويلات علاوه بر برودت ، مخالف با برهان نيز هست . و عجب آن است كه محققبزرگ و فيلسوف كبير ، جناب صدرالمتالهين ـ قدس سره ـ در اين مقام اينتاويل بارد را فرموده ، چنانچه در شرح اصول كافى فرمايد :
و اذا وصف الله بالرافة و الرحمة ـ فان من اسمائه الرؤوف الرحيم ـ كاناتصافه بهما على وجه اعلى و اشرف ، و كان باعتبار المظاهر و الاثار. و كذا نسبةالغضب اليه باعتبار ما يصدر عنه فى حق اعدائه. ⁽⁴⁰²⁾
گرچه ممكن است مقصود ايشان از اين كه گويد : اتصاف ذات مقدس به وجه اعلى و اشرفاست ، اشاره به همان باشد كه ما ذكر كرديم . وقول ديگرشان كه گويند : و كان باعتبار المظاهر... اشاره به وجه ديگرىباشد ، به سبيل مماشات با قوم .
بنابراين ، خوب بود عبارت : او كان عوض و كان باشد ، والامرسهل .

فصل دوم : در بيان تاثير رافت :
بدان كه رحمت و رافت و عطوفت و امثال آن ، كه از جلوه هاى اسماء جماليه الهيه است ، خداى ـ تبارك و تعالى ـ به حيوان مطلقا و به انسان بالخصوص ، مرحمتفرموده ، براى حفظ انواع حيوانيه و حفظ نوع و نظام عائله انسانى . و اين جلوه (اى) ازرحمت رحمانيه است كه نظام عالم وجود ، مطلقا بر پايه آن نهاده شده .
و اگر اين رحمت و عطوفت در حيوان و انسان نبود ، رشته حيات فردى و اجتماعى گسيختهمى شد. و با اين رحمت و عطوفت ، حيوان حفظ و حضانت اولاد خود ، و انسان حراست از عائلهخود ، و سلطان عادل حفظ مملكت خود مى كند. اگر اين رحمت و شفقت و رافت نبود ، هيچ مادرىتحمل مشقتها و زحمتهاى فوق العاده اولاد خود را نمى كرد. و اين جذبه رحمت و رافت الهىاست كه قلوب را به خود مجذوب نموده ، و بالفطره حفظ نظام عالم را مى فرمايد.
اين رحمت و رافت است كه معلمين روحانى و انبياء عظام و اولياء كرام و علماء بالله را بهآن مشقتها و زحمتها اندازد ، براى سعادت نوع خود و خوشبختى دائمى عائله انسانى . بلكهنزول وحى الهى و كتاب شريف آسمانى ، صورت رحمت و رافت الهيه است در عالم ملك ، بلكه تمام حدود و تعزيرات و قصاص و امثال آن ، حقيقت رحمت و رافت است كه در صورتغضب و انتقام جلوه نموده : و (لكم) فى القصاص ‍ حيوة يا اولى الالباب ⁽⁴⁰³⁾ ، بلكه جهنم رحمتى است در صورت غضب براى كسانى كه لياقترسيدن به سعادت دارند. اگر تخليصاتى و تطهيراتى كه در جهنم مى شود نبود ، هرگز روى سعادت را آن اشخاص ‍ نمى ديدند.
بالجمله : كسى كه قلب او از رافت و رحمت به بندگان خدا خالى باشد ، او را بايد ازمسلك اين جمعيت خارج كرد و از حق دخول در عائله بشرى محروم نمود.
اهل معرفت فرمايند : بسط بساط وجود و كمال وجود به اسم رحمان و رحيم است. ⁽⁴⁰⁴⁾
و اين دو اسم شريف از امهات اسماء و اسماء محيطه واسعه است ، چنانچه در كريمه الهيهاست : و رحمتى وسعت كل شى ء ⁽⁴⁰⁵⁾ ، و فرمايد : ربنا وسعتكل شى ء رحمة و علما. ⁽⁴⁰⁶⁾
و از اين جهت است كه در مفتاح كتاب الهى ⁽⁴⁰⁷⁾ ، اين دو اسم بزرگ تابع اسم اعظم قرار داده شده است ، اشاره به آن كهمفتاح وجود حقيقت رحمت رحمانيه و رحيميه است ، و رحمت سابق بر غضب . و از اين باب ، اهل معرفت گويند : بسم الله الرحمن الرحيم ظهرالوجود. ⁽⁴⁰⁸⁾
اين اسم رحمت كه شعب آن رافت و عطوفت و امثال آن از اسماء صفاتيه و افعاليه است ـ كه حق تعالى بيشتر خود را به آن معرفى فرموده ، و در هر يك از سور قرآنيهآن را تكرار فرموده تا دلبستگى بندگان به رحمت واسعه آن ذات مقدس روز افزونشود ، و دلبستگس به رحمت حق منشا تربيت نفوس و نرم شدن قلوب قاسيه شود.
با هيچ چيز مثل بسط رحمت و رافت و طح دوستى و مودت نمى تواندل مردم را به دست آورد ، و آنها را از سركشى و طغيان بازداشت . و لهذا ، انبياء عظام مظاهررحمت حق ـ جل و علا ـ هستند ، چنانچه خداى تعالى معرفىرسول اكرم ـ صلى الله عليه و آله ـ را فرموده در آخر سوره توبه ـ كه خود سوره غضب است ـ به اين نحو:
لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤوف رحيم. ⁽⁴⁰⁹⁾
و در شدت شفقت و رافت آن بزرگوار بر همه عائله بشرى بس است آيه شريفهاول سوره شعراء كه فرمايد :
لعلك باخع نفسك الا يكونوا مؤمنين . ⁽⁴¹⁰⁾
و در اوائل سوره كهف كه فرمايد :
فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم يؤ منوا بهذا الحديث اسفا. ⁽⁴¹¹⁾
سبحان الله ! تاسف به حال كفار و جاحدين حق و علاقه مندى به سعادت بندگان خدا كاررا چقدر به رسول خدا ـ صلى الله عليه و آله ـ تنگ نموده كه خداىتعالى او را تسليت دهد ، و دل لطيف او را نگهدارى كند كه مبادا از شدت هم و حزن بهحال اين جاهلان بدبخت ، دل آن بزرگوار پاره شود ، و قالب تهى كند. و نيز خداىتعالى ، مؤمنين را به اين صفت شريف ، توصيف فرمايد در سوره مباركه فتح ، آن جا كهفرمايد :
محمد رسول الله و الذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم الاية. ⁽⁴¹²⁾
و روايات شريفه راجع به اين اوصاف شريفه ، بسيار وارد است ، و ما به ذكر بعضآنها قناعت مى كنيم .
در كتاب شريف وسايل ، در كتاب حج از كتاب شريف كافى ، سند به حضرت صادقرساند :
انه يقول لاصحابه : اتقوا الله و كونوا اخوة بررة ، متحابين فى الله ، متواصلينمتراحمين ، تزاوروا و تلاقوا و تذاكروا امرنا و احيوه. ⁽⁴¹³⁾
و باسناده عن ابى عبدالله قال :
يحق على المسلمين الاجتهاد فى التواصل ، و التعاون على التعاطف ، و المواساةلاهل الحاجة ، و تعاطف بعضهم على بعضى حتى تكونوا كما امركم الله ـ عز وجل ـ : رحماء بينهم ، متراحمين مغتمين لما غاب عنكم من امرهم ، على ما مضىعليه معشر الانصار على عهد رسول الله صلى الله عليه و آله. ⁽⁴¹⁴⁾
و از مجالس شيخ عظيم الشان الحسن بن محمد الطوسى بسنده عن علىقال : قال رسول الله ، ان الله ـ عز وجل ـ رحيم يحب كل رحيم ⁽⁴¹⁵⁾
و در مستدرك وسايل است : العلامة الحلى فى الرسالة السعدية عنرسول الله ـ صلى الله عليه و آله ـ انهقال :
والذى نفسى بيده لا يضع الله الرحمة الا على رحيم . قالوا : يارسول الله كلنا رحيم ؟ قال : ليس الذى يرحم نفسه و اهله خاصة ، ولكن الذى يرحمالمسلمين . و قال ـ صلى الله عليه و آله ـ :قال ـ تعالى ـ ان كنتم تريدون رحمتىفارحموا. ⁽⁴¹⁶⁾
و از جعفريات از رسول خدا حديث كرده ، انه قال :
من لا يرحم الناس لا يرحمه الله . ⁽⁴¹⁷⁾
و عن عوالى اللالى عن رسول الله (صلى الله عليه و آله) ، قال :
الراحمون يرحمهم الرحمان ، ارحموا من فى الارض يرحمكم من فى السماء. ⁽⁴¹⁸⁾

فصل سوم : فرق ميان قساوت و غضب :
بدان كه قساوت ، عبارت از غلظت و شدت و صلابت قلب است .يقال : قسا قلبه قساوة و قسوة و قساء ، غلظ و صلب ، و حجر قاس ، اى صلب ⁽⁴¹⁹⁾
و در مقابل آن لين و رقت است ، چنانچه در آيه شريفه (22) از سوره زمر فرمايد :
افمن شرح الله صدره للاسلام فهو على نور من ربهفويل للقاسية قلوبهم من ذكر الله اولئك فىضلال مبين . ⁽⁴²⁰⁾
در اين جا ، مقابل شرح صدر كه ملزوم قبول حق است ، قساوت قلب را كه ملزوم عدمقبول حق است ، قرار داده . و پس از اين آيه ، لينت و رقت قلب را كهمقابل حقيقى قساوت است ، مذكور داشته ، چنانچه فرمايد (دنباله اين آيه) :
الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم ثمتلين جلودهم و قلوبهم الى ذكر الله ... الخ . ⁽⁴²¹⁾
و بايد دانست كه ميان قساوت و غضب فرق بين است ، زيرا كه قساوت اين بود كه ذكرشد. و اما غضب ، پس ‍ آن يك حركت و حالت نفسانيه ايست كه به واسطه آن جوشش و غلياندر خوق قلب حادث شود ، براى انتقام . پس وقتى اين حركت سخت شود ، آتش غضب رافروزان كند ، و پر شود شريانها و دماغ از يك دود تاريك مضطربى كه به واسطه آنعقل منحرف شود ، و از ادراك و رويه بازماند ، و موعظه و نصيحت در اينحال ، فايده به حال صاحب آن نكند ، بلكه شعله آتش غضب را فروزانتر كند. و حكما گفتهاند :
مثل انسان در اين حال ، مثل غارى است كه در او آتش فراوان افروخته شود ، و به طورىكه از شعله و دود پر گردد ، و در آن هوا و دود واشتعال محتقن و محتبس گردد ، و نفيرها و صداهاى سخت از آن بيرون آيد ، و شعله هاى آتشدرهم پيچد ، و نائره آن روزافزون گردد. در اينحال ، علاج آن بسيار مشكل شود ، و خاموش ‍ نمودن آن ممكن نگردد ، زيرا كه هر چه در اوافكنند از براى علاج شعله هاى فروزان و برافروخته ، آن را بخورد و بلع كند و جزوخود كند و بر ماده آن افزايش پيدا شود. از اين جهة انسان درحال نائره آتش غضب ، كور شود از رشد و هدايت ، و كر شود از موعظه و نصيحت ، بلكهموعظه در اين حال سبب ازدياد غضب او شود و مايه شعله نائره آن گردد. و از براى اينشخص راه چاره (اى) در اين حال نيست . ⁽⁴²²⁾
و بقراط حكيم گفته كه : من از كشتى طوفانى كه در امواج متلاطم دريا دچار شود و دربين لجه ها و كوههاى دريائى گرفتار شود ، اميدوارترم از شخصى كه آتش غضبشافروخته است و كشتى وجودش گرفتار لجه هاى سخت غضب است ، زيرا كه كشتى راملاحان ماهر ، با حيله ها و طرق علمى نجات مى توانند بدهند ، ولى اين شخص در اينحال اميد چاره و حيله از او منقطع است ، زيرا كه هر حيله (اى) كه به خرج برى ـ ازقبيل نصايح و مواعظ ـ و هر چه با او فروتنى كنى ، بر شعله و مايه آن مىافزايد. ⁽⁴²³⁾
و ما اين كلام شريف را راجع به غضب از كلام ابن مسكويه ـ حكيم عالم مقام ـ ترجمه كرديم و در اين جا آورديم ، زيرا كه بهتر از كلام آن حكيم در اين باب چيزىنداشتم .
پس معلوم شد كه قساوت و غضب دو صفت و حال قلبند كه به هم ربطى ندارند ، و اين كهدر حديث شريف ، رافت و رحمت را در مقابل آنها قرار داده ، مقابلت حقيقيه مقصود نيست ، بلكه لازم يا ملزوم مقابل ، مقصود است ، زيرا رافت لازمه لينت است كه آنمقابل قسوت است ، و رحمت لازم يا ملزوم حلم است كه آنمقابل غضب است .

فصل چهارم : در بيان آنكه رافت از لوازم فطرت مخموره و از جنودعقل است :
بدان كه رحمت و رافت و شفقت و لينت و حلم ، هر يك از لوازم فطرت مخموره و از جنودعقل و رحمانند ، و حب تعاطف و ترحم و مودت و معدلت در خميره ذات تمام عائله هست .
و هر كس هر چه ظالم باشد ، به حسب جبلت اوليه ، به زيردستان و افتادگان و ضعفاء وبيچارگان و به كودكان ضعيف ، رحيم و عطوف و رؤوف است ؛ بلكه رحمت بر هر صاحبحيوتى و رافت بر هر موجودى در نهاد انسان به وديعت گذاشته شده .
انسان را ، خداى تعالى از حقيقت رحمت خود آفريد و انسان صورت رحمت الهيه است . چنانچهخداى تعالى فرمايد الرحمن# علم القرآن * خلق الانسان ⁽⁴²⁴⁾ ؛ خلق انسان را به اسم رحمان نسبت مى دهد. و از اين جهة است كهانسان ظالم و قسم القلب هم از ظلم و قساوت فطرتا متنفر است ، و اگر ظلم و قساوت خودرا هم غفلت كند ، از قساوت و ظلم ديگران بالفطره تكذيب مى كند ، و از معدلت و رحمت ورافت ، ذاتا خوشش مى آيد؛ بلكه ظالم ، ظلم را مى خواهد طبعا كه باعدل بكند ، و اجراء قساوت را به طور رحمت ، خواهى نخواهى مى كند و صورت رحمت به اومى دهد؛ زيرا كه فطرت از آن گريزان است ، و جبلت ذات از آن متنفر است ، چنانچه متوجهرحمت و رافت است ، و مى خواهد خود را ـ گر چه در اسم و صورت ـ به آننزديك كند و از آن بهره بردارى كند ، ولو به طور اسم و صورت باشد.
و اين مطلب ـ يعنى رحمت و رافت و معدلت و محبت و مودت وامثال آن ، از لوازم فطرت مخموره بودن ، و مقابلات آنها بر خلاف فطرت و از لوازماحتجاب آن بودن ـ پس از مراجعه به وجدان خود و حالات ديگران از عائله بشرىمحتاج به اقامه برهان و تطويل و بيان نيست .
گر چه هر يك از اين مطالب در باب علم اسماء در تحت ميزان علمىكامل و برهان منطقى و فلسفى تام است ؛ ولى اين رساله معد براى اين طرز بيان نيست ؛بايد به محل خود رجوع شود تا معلوم شود كه جميع خيرات و كمالات راجع هب اسماء الهيهاست و مجعول بالذات است ، چنانچه مقابلات آنها راجع به اسماء تنزيهيه و مجعولاتبالعرض هستند ، و فطرت مخموره صورت كماليه رحمانيه است ، و نظام وجود بركمال و خير است ، و نقايص و شرور از اعدام و راجع هب احتجاب فطرت و بعد از معدن نورو عظمت است .

فصل پنجم : در بيان ثمرات قوه غضبيه :
بدان كه قوه غضبيه يكى از نعم بزرگ الهى است بر حيوان و بالخصوص بر انسانكه به واسطه اين قوه شريفه ، حفظ بقاى شخصى و نوعى و حفظ نظام عائله و بقاىفردى و جمعى شود؛ چون كه انسان تا در عالم ماده و طبيعت واقع است ، به واسطه تضادو تصادمى كه در اين عالم است و به طاسطه قوهقبول و انفعال و تاثرى كه در طبيت او است ، دائما در نضج وتحليل است كه اگر بدل ما يتحلل به او نرسد ، به زودى مفسدات داخلى او را فانى ونابود مى كنند ، و همين طور تا در عالم دنيا و تصادم واقع است ، از براى او دشمنها ومفسداتى هست كه اگر از آنها جلوگير نشود ، انسان را به زودىزائل و فانى كنند.
و همين طور كه از براى شخص و فرد حيوان و انسان ، مفسدات و موذيات خارجى و داخلىهست ، از براى نظام عائله انسانى و نظام جمعيت و مدينه فاضله انسانيه ، مفسدات ومخلاتى است كه اگر ذب و دفع از آنها نشود به زودى نظام عائله و نظام مدينه فاضلهبه هم مى خورد و به اسرع اوقات ، عالم مدنيت رو بهزوال و اضمحلال مى گذارد.
از اين جهة ، عنايت از ليه الهيه و رحمت كامله رحمانيه اقتضاء نمود كه در حيوان مطلقا و دراسنان بالخصوص ، اين قوه شريفه غضبيه را قرار دهد كه حيوان و انسان ـ بماهو حيوان ـ دفع موذيات خارجى و داخلى فردى خود كند و انسان ، بالخصوص ، دفع و رفع مفسدات و مخلات نظام عايله و نظام جامعه و مدينه فاضله نمايد.
دفاع و ذب از هتك از عايله ، و سد ثغور و حدود مملكت و حفظ نظام ملت و بقاى قوميت ، ونگهباين از تهاجم اشرار به مدينه فاضله ، و جهاد با اعداء انسانيت و ديانت صورت پيدانكند ، مگر در سايه اين قوه خداداد و اين تحفه آسمانى كه به دست حق تعالى ـ جل و علا ـ در خيمره انسان مخمر شده و به وديعت نهاده شده .
اجراى حدود و تعزيرات و سياسات الهيه كه حفظ نظام عالم كند ، در پرتو اين قدرت وقوه الهيه است ؛ بلكه جهاد با نفس و ذب از جنود ابليس وجهل ، در تحت حمايت اين قوه شريفه انجام گيرد در هر كسى كه اين قوه شريفه كه تجلىانتقام و غضب الهى است ، به طور تفريط ناقص باشد ، لازمه آن بسيارى از ملكات خبيثه واخلاق ذميمه است ، از قبيل خوف و جبن و ضعف و تنبلى و خود پرورى و كم صبرى و قلتثبات و راحت طلبى و خمودى و انظلام ـ كهمثل ظلم يا بدتر از آن است ـ و رضايت به فواحش ورذائل و تن دادن به فضايح و بى غيرتى بر خود و عائله و ملت خود.
خداى تعالى در وصف مؤمنين فرمايد : اشداد على الكفار رحماء بينهم. ⁽⁴²⁵⁾ اين حال اعتدال است كه در موقع خود ، رحمت و شفقت و در موقع خود ، شدت و غضب نمايد.
و در روايات شريفه از غضب ننمودن در موقع خود ، ذم و تكذيب شده :
محمد بن يعقوب به اسناد خود از حضرت باقر العلوم ـ عليه السلام ـ نقل نموده كه فرمود : خداوند و حى فرمود به شعيب نبى ـ عليه السلام ـ :همانا من عذاب كنم از قوم تو صد هزار نفر را كهچهل هزار نفر از اشرار آنها و شصت هزار نفر از خوبان آنها است . عرض كرد :خداوند! اشرار به جاى خود ، اخيار و خوبان براى چه ؟ وحى آمد : براى اينكه مداهنهكردند با اهل معصيت و سهل انگارى كردند و غضب ننمودند براى غضب من. ⁽⁴²⁶⁾
و در وسايل از محاسن برقى ، سند به حضرت على بن الحسين ـ عليهما السلام ـ رساند كه فرمود : حضرت موسى بن عمران گفت : پروردگارا! كياننداهل تو آنهائى كه در سايه عرش خود ، آنها را سايه مى افكنى ، در روزى كه سايه اىجز سايه تو نيست ؟. پس وحى فرمود خداوند به سوى او: آنهائى كه قلبهاىآنها پاكيزه است و دستهاى آنها نيكوئى مى كند. آنهائى كه ياد جلالت مرا كنندمثل ياد پدرهاى خود ـ تا آنجا كه فرمود ـ : و آنهائى كه غضب مى كنندبراى محرمات من وقتى حلال شمرده شود ، مثل پلنگ وقتى جراحت زدهشود. ⁽⁴²⁷⁾
و در باب اخلاق رسول خدا ـ صلى الله عليه و آله ـ وارد است كهيارى نجست براى خود در هيچ مظلمه اى تا آنكه هتك محارم الهيه مى شد ، پس غضب مىنمود براى خداى ـ تبارك و تعالى ـ . ⁽⁴²⁸⁾
و از اين جا معلوم شد كه اين غضب ـ كه درمقابل رحمت و از جيش و جنود جهل و ابليس مقرر شده ـ حال اعتدال غضب و آن غضبى نيست كه در تحت زمامدارىعقل و خداى تعالى و شريعت مقدسه آسمانى باشد؛ بلكه مقصود ، حال افراط آن است كه در فصل آتيه ذم و تكذيب آن مذكور مى شود.

فصل ششم : در بيان انحراف قوه غضبيه :
پس از آن كه معلوم شد خداى ـ تبارك و تعالى ـ قوه غضب را به انسانمرحمت فرموده ؛ براى حفظ نظام و تحصيل سعادت دنيا و آخرت ، اگر انسان اين نعمتالهيه را در موقع خود صرف نكند و در موقع خود ، غضب براى حفظ اين اساس نكند ، كفراننعمن حق تعالى را فرموده ، و مشمول : و لئن كفرتم ان عذابىلشديد ⁽⁴²⁹⁾ خواهد بود
و از اين بدتر و بالاتر و فبيح تر ، آن است كه اين قوه الهيه را بر خلاف مقصد الهىخرج كند ، و به ضد نظام عايله و مدينه انسانيه به كار برد كه آن علاوه بر كفران نعمت ، هاتك حرمت نيز مى شود. و البته در اين موقع ، قوه غضبيه ـ كه بايست از جنودالهيه و بر ضد جنود جهل و شيطان باشد ـ از جنود بزرگ شيطانيه و مخالف ومضاد جنود عقل و حق تعالى گردد ، و مملكت غضب كم كم در تحت سيطره شيطان وجهل (در آيد) ⁽⁴³⁰⁾ و پس از آنكه بايد اين قوه كلب معلم عقل و حق باشد كلب معلم شيطان ـ يعنى كلب سر خود ـ شود ودوست و دشمن را نشناسد و در هم درد و نظام عالم و عايله بشرى رامتزلزل و منهدم كند. چه بسا كه با قوه غضبيه يك نفر از اين نوع ، تمام عايله بشر وسرتاسر عالم منقلب و بيچاره شود.
سبعيت انسان ، چون سبعيت ديگر حيوانات نيست كه حد محدود و انتها و وقوف داشته باشد؛زيرا كه حلقوم انسان ، بلع همه عالم را اگر كند قانع نشود و آتش طمعش فرو ننشيند ، ازاين جهت جهنم غضبش ممكن است تمام عالم طبيعت را بسوزاند .
الان كه نويسنده اين اوراق را سياه مى كند ، موقع جوشش جنگ عمومى بين متفقين و آلمان استكه آتش آن در تمام سكنه عالم شعله ور شده و اين شعله سوزنده و جهنم فروزنده نيست ، جز نائره غضب يك جانور آدم خوار و يك سبع تبه روزگار ، كه به اسم پيشوائى آلمانعالم را و خصوصا ملت بيچاره خود را بدبخت و پريشان روزگار كرد. و اكنون رو بهزوال و اضمحلال است .
ولى با زوال نظام عالم و شيوع سبعيت و شيطنت وجهل در سكنه عالم ، اين آلات و ادوات و اختراعات محير العقولى كه خداوند نصيب اروپاىامروز كرده ، اگر به طور عقل و در تحت پرچم دين الهى اداره مس ‍ شد ، عالم يكپارچهنورانيت و معدلت مى شد ، و سرتاسر دنيا به روابط حسنه مى توانست سعادت ابد خودرا تامين كند ؛ ولى مع التاسف اين قواى اختراعيه در تحت سيطرهجهل و نادانى و شيطنت و خود خواهى همه بر ضد سعادت نوع انسانى و خلاف نظام مدينهفاضله به كار برده مى شود و آنچه بايد دنيا را نورانى و روشن كند ، آن را به ظلمت وبيچارگى فرو برده و راه بدبختى و ذلت و زحمت به انسان مى پيمايد تا به كجامنتهى شود و كى اين جمعيت بينوا از دست چند نفر حيوان به صورت انسان ـ نه ، بلكه اشخاصى كه عار حيوانيت هم هستند ـ خلاص شوند و اين بيچارگى خاتمهپيدا كند ، و اين ظلمتكده خاكى نورانى شود به نور الهى ولى مصلحكامل ؟اللهم عجل فرجه الشريف و من علينا بظهوره

فصل هفتم : در ذكر جمله اى از احاديث شريفه در اين باب :
فى الوسل عن الكافى ، باسناده عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ قال : قال رسول الله ـ صلى الله عليه و آله ـ : الغضب يفسد الايمانكما يفسد الخل العسل . ⁽⁴³¹⁾
و فى المستدرك ، عن الجعفريات ، باسناده عن على بن ابى طالب ـ عليه السلام ـ قال : قال رسول الله ـ صلى الله عليه و آله ـ : الغضب يفسدالايمان كما يفسد الصبر العسل و كما يفسد الخلالعسل . ⁽⁴³²⁾
اين حديث شريف از چند طريق ديگر نيز منقول است. ⁽⁴³³⁾
و بايد دانست كه ما بيچارهها كه اكنون در غلاف طبيعت و حجاب ظلمانى حيات پست دنياوىگرفتاريم ، و از غيب و ملكوت نفس و مضار و مفاسد و مصلحات و مهلكات آن محجوب و بىاطلاعيم ، تشخيص ‍ نمى دهيم كه چطور نورانيت ايمان به واسطه غضبزايل شود ، و حقيقت ايمان انسان فاسد و ناچيز گردد ، و مضادت حقيقى ايمان و غضب بىموقع را به نور بصيرت ادراك نكنيم .
آنها كه اطباء نفوس و قلوبند و با علم محيط الهى و چشم بصيرت نافذ در بواطن ملك وملكوت ، امراض ‍ قلوب و ادويه آن و مصلحات و مفسدات آن را دريافته اند ، از جانب ذاتمقدس الهى ، مبعوث به كشف حقايق و اهار بواطن و بيدار كردن ما خفتگانند.
آنها به ما خبر از باطن قلب خودمان دهند ، و ملكوت نفوس خود ما را براى ما كشف كنند. آنهامى دانند كه همان طور كه سركه و صبر زودعسل را فاسد كند ، و آن شيرينى لطيف را مبدل به تلخى و ترشى غير مطبوع نمايد ، آتشغضب و نائره آن ، نور ايمان را منطقى كند و فاسد نمايد.
اكنون اگر براى غضب جز اين نبود كه سرمايه حيات ملكوتى انسانى را ـ كهايمان است ـ فاسد و باطل كند ، و مايه سعادت انسان را از دست او بگيرد و او رابا دست تهى به عالم ديگر سوق دهد ، همين بس بود؛ با آنكه انسان را در اين عالم نيزچه بسا باشد كه به مخاطرات و مهالك اندازد و او را در دو دنيا به بدبختى و شقاوتكشاند!
كمتر چيزى مثل آتش سوزان غضب ، انسان را به سرعت برق به عالم بدبختى و هلاكتسوق دهد! چه بسا كه با يك آن غضب انسان از دين خود خارج شود ، و به خداى تعالى وانبياء عظام او جسارتها كند! و چه بسا كه با غضب يك ساعت ، بهقتل نفوس محترمه دچار شود؛ چنانچه از حضرت صادق عليه السلام در كافى شريفنقل نموده كه : پدرم مى فرمود : كدام چيز از غضب شديدتر است ؟! همانا انسان غضب مىكند پس ‍ مى كشد نفسى را كه خداوند حرام فرموده و تهمت به زن نيكوكار مىزند. ⁽⁴³⁴⁾
و فى الوسائل ، عن الخصال باسناده عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ قال : قال الحواريون لعيسى ـ عليه السلام ـ اى الاشياء اشد؟قال : اشد الاشياء غضب الله ـ عزوجل ـ . قالوا بما نتقى غضب الله ؟قال : ان لا تغضبوا. قالوا : و ما بدء الغضب ؟قال : الكبر و التجبر و محقرة الناس ⁽⁴³⁵⁾
اين حديث شريف به طريق اشاره مى فهماند كه باطن غضب صورت آتش غضب الهى است .
آرى ، اين نائره سوزان از باطن قلب بروز كند ؛ چنانچه نار الله المؤ قدة * التىتطلع على الافئدة ⁽⁴³⁶⁾ شايد صورت همين نار باشد كه از باطندل بروز كند و مشرف بر فؤ اد شود.
ما اكنون از آتش غضب الهى خبرى مى شنويم ، و با هيچ بيانى ممكن نيست حقيقت آن را براىما آن طور كه هست ، بيان كنند. همت دنيا و قاموس طبيعت كوتاه تر از آن است كه بتواند ، حقايق عالم غيب و ماوراى طبيعت را به طورى كه هست ، بيان كند. ما هر چه از جانب سعادت ياشقاوت مى شنويم ، به مقايسه به اين دنيا و مانوسات و عاديات خود از آن چيز مى فهميم ، و عالم آخرت و ملكوت در تحت مقايسه و ميزان دنيا و ملك در نيايد.
ما هر چه آتش ديديم ، آتش ملاصق با بدن ـ آن هم نوعا با سطح بدن ـ راديديم و بيشتر و بالاتر از آن چيزى نيافتيم . تمام آتشهاى عالم دنيا را اگر روى همگذارند فؤ اد انسان را نمى تواند بسوزاند؛ چه كه فؤ اد از مراتب ملكوت است و آتشملكى به آن نرسد؛ آتش ملكى از حد بدن ملكى دنياوى خارج نشود. آن آتش ‍ ملكوتى الهىاست كه باطن و ظاهر و روح و قلب و فؤ اد و بدن را مى سوزاند ، و از باطن قلب بروزكند ، و به ظاهر از مجراى حواس نفوذ كند.
حضرت عيسى ـ عليه السلام ـ مى فرمايد : كسى كه بخواهد از آتش غضبالهى محفوظ باشد و گرفتار نار الله الموقدة نشود ، بايد خود را از اين آتشسوزان غضب حفظ نمايد.
و در حديث شريف كافى ، حضرت باقر ـ عليه السلام ـ فرمود : همانااين غضب پاره اى از آتش ‍ فروزنده از شيطان است كه در قلب پسر آدممشتعل شود. و همانا هر كس از شما كه غضب كند ، چشمانش ‍ سرخ شود و رگهاى گردنشباد كند و شيطان در او داخل شود. و هر كس از شما كه بر خود بترسد از آن . ملازم زمينشود كه پليدى شيطان در اين هنگام از او برود. ⁽⁴³⁷⁾
و از حضرت صادق ـ عليه السلام ـ مروى است كه : غضب ، قلب حليم راتاريك و ظلمانى كند ، و كسى كه مالك غضبش نباشد ، مالك عقلش نيست. ⁽⁴³⁸⁾
و از حضرت باقر معقول است كه : كسى كه غضبش را از مردم نگاه دارد ، خداوند عذابروز قيامت را از او نگاه دارد. ⁽⁴³⁹⁾
احاديث شريفه در اين باب بيش از آن است كه در اين مختصر بتوانگنجاند. ⁽⁴⁴⁰⁾