1- يعقوبى در تاريخ خود اسكندر را پسر فيلقوس خوانده است و مى گويد:فيلقوس از پادشاهان جبار يونان بود و هفتسال پادشاهى كرد، پس از وى اسكندر بجايش نشست ، مادر اسكندر ((الومفيدا)) نام داشت، معلم اسكندر حكيم معروف ((ارسطاطاليس )) بود كه كشورگشائى و تدبير را بهاسكندر آموخت (تاريخ يعقوبى ج 1 ص 143)
سالهاى زندگى اسكندر بين 324 تا 356 قبل از ميلاد بوده است (المنجد فى الاعلام ) وىرا اسكندر كبير مى گفتند در مقدونيه (يكى از ايالتهاى يونان ) متولد شد و دربابل درگذشت .
2- طالينت عبارت از 200 هزار دينار طلا است .
3- بابل (بر وزن فاضل ) در 70 ميلى (در حدود 23 فرسخى ) جنوب بغداد واقعشده كه به عروس شهرهاى قديم لقب داشته است ، اين شهر قديمى و پر جمعيت و باسابقه ، در طول تاريخ در دست انداز تحولات و كشمكشها و توسعه طلبيها دست به دستمى گشت ، تا زمانى فرا رسيد كه اسكندر آن را تصرف كرد و آن را پايتخت ناحيهشرقى امپراطورى خود قرار داد، و اينك به بين النحرين (ناحيه جنوبى كشور جمهورىعراق بين دجله و فرات ) سرزمين بابل گفته مى شود، بر اثر گذشت زمان به صورتتپه هائى درآمده است (در اين باره به كتاب معجم البلدان و كتب جغرافى مراجعه شود) 4- قلزم نام شهرى است ميان مصر و مكه در كنار درياى احمر.
5- قيروان نام يكى از شهرهاى باستانى كشور تونس است .
6- ميغ يعنى ابر.
7- اسب يا شتر تندرو.
8- منظور از اين ((سد))كه در دو مورد قرآن در سوره كهف (آيه 93و 94)آمده سدىاست كه ذوالقرنين آنرا بين دو كوه براى جلوگيرى از مزاحمت و حمله ياءجوج و ماءجوجبه بلاد غربى و جنوبى ساخت .
ادله تاريخى فراوانى در دست است ثابت مى كند كه ياءجوج و ماءجوجقبائل وحشى بيابانى بوده اند كه در دشتهاىشمال شرقى مى زيسته اند و از روزگار قبل از تاريخ تا قرن نوزدهم ميلادى مانندسيل به طرف بلاد غربى و جنوبى سرازير مى شده اند، و قسمتى از انقبائل در عصر اخير در اروپا ((ميگر)) و در آسيا ((تاتار))ناميده شده بودند و ازكوههاى قفقاز سرازير مى شده و بر آسياى غربى حمله برده اند و يونانيان ايشان رابه نام ((سى تهين )) مى ناميده اند و مسلم است كه مردم كوهستانى از غارتگرى ايشانبه ذوالقرنين شكايت برده اند و ذوالقرنين براى جلوگيرى از ايشان ((سد))را ساختهاست (در اين باره به تفسير الميزان ج 13 ص 410 و قصص قرآن صدر بلاغى ص 371مراجعه شود) و درباره اينكه آيا اسكندر همان ذوالقرنين بوده يا نه بعدا بحث خواهد شد.
9- روشنك نام همسر اسكندر است كه دختر دارا بود.
10- ايدر يعنى كنون .
11- اقتباس از شاهنامه فردوسى و تاريخ يعقوبى ج 1 ص 143 - 145 و مروجالذهب ج 1.
12- اسكندريه از نظر استراتژيكى و بازرگانى و فرهنگى يكى از مهمترينبندرها و شهرهاى مصر است ، كه آن را اسكندر درسال 332 قبل از ميلاد بنا نمود و اينك مقبره اسكندر با ظرافتهاى باستانى خاصى ازآثار تاريخى اسكندريه است .
13- صاحب مروج الذهب اين حكما را 28 نفر شمرده است (مروج الذهب ج 1 ص 321).
14- دختر دارا بن دارا (مروج الذهب ج 1 ص 322).
15- اقتباس از مروج الذهب ج 1 ص 320 - 324 و تاريخ يعقوبى ج 1 ص 145 وتاريخ كامل طبرى و شاهنامه فردوسى و تاريخ روضة الصفا.
16- هامون : بيابان .
17- صندوق : تابوت .
18- نهال : بستر.
19- ياره : دستبند.
20- تختى كه از دندان فيل كه بسيار گرانقيمت است درست شده است .
21- اينها پادشاهانى هستند كه اسكندر آنها را كشته است .
22- ايدر: در اينجا.
23- شاهنامه فردوسى چاپ تهران ج 3 ص 93.
24- تيمار يعنى نوازش
25- فريدون و جمشيد و پرويز و كاوس (كيكاوس ) از پادشاهان پيشدادى هستند.
26- از آيه 83 تا 94 كه در طى اين آيات ، داستان ذوالقرنين بيان شده است .
27- آيه 83 كهف .
28- آيه 85 - 89 - 94 - 95 - 96 كهف .
29- چنانكه از آيه 87 و آيه 93 به بعد سوره كهف كه در مورد ساختن سد براىجلوگيرى از تجاوز قبائل وحشى است استفاده مى شود.
30- چنانكه از آيه 87 و 94 و 98 سوره كهف بدست مى آيد.
31- چنانكه آيه 95 سوره كهف به اين مطلب دلالت دارد.
32- تفسير الميزان ج 13 ص 370.
33- تفسير كبير فخر رازى ج 21 ص 163.
34- الميزان ج 13 ص 413.
35- تبابعه جمع تبع است ، و تبع لقب پادشاهى است كه ايالت ((حضرموت )) و((شحر)) را به يمن ملحق كرده ، و بر هر سه فرمانروايى مى نمود.
36- الميزان ج 13 ص 418.
37- كورش كبير پسر كمبوجيه در سال 558قبل از ميلاد، به جاى پدر بر تخت حكومت نشست و در نتيجه فتوحات بى نظير خود،امپراطورى عظيمى را تشكيل داد وى به روايتى درسال 529 قبل از ميلاد در جنگهاى مشرق كشته شد و به روايتى در پاسارگاد فارسفوت نمود، روايت اخير به حقيقت نزديكتر است ، از جهت اينكه بنائى بنام مقبره كورش ،در دشت مرغاب موجود است (دائرة المعارف فرهنگ دانش و هنر ص 761).
38- فشرده بحث آقاى ابوالكلام آزاد، در تفسير الميزان ج 13 ص ‍ 421 و كتابقصص قرآن صدر بلاغى (قسمت فرهنگ قصص ) از صفحه 359 به بعد آمده است .
39- تفسير الميزان ج 13 ص 426.
40- چوب گوى زنى .
41- حنظل ميوه اى به شكل هندوانه بسيار كوچك است و طعمش ‍ بسيار تلخ مى باشد(فرهنگ عميد).
42- سفينة البحارج 2 ص 714.
43- دائرة المعارف يا فرهنگ دانش و هنر ص 559 - سه تن از فراعنه كه اين سههرم را ساختند بنامهاى ((خئوپس ))، ((حفرن ))و ((ميكربنوس )) مى باشند.
44- صفحه 516 - از مجسمه هائى كه در مصر،خيل عجيب است و حكايت از تمدن مصر در قرونقبل از ميلاد مى كند، مجسمه ((ابوالهول ))است ، ارتفاع صورت اين مجسمه پنج متر، وبينى آن 70/1 متر و گوش آن 37/1 متر است .
45- يكى از دانشمندان گويد: انسان يك كيلو غذا مى خورد و سير مى شود ولىتاكنون ديده نشده است هيچ تجمل پرستى هر قدر هم سرمايه در اين راه نفله كند سيرشود، يكى از فراعنه مصر هوس مى كند كه يك گور بزرگ تشريفاتى داشته باشد،يكصد هزار كارگر را در 20 سال به زنجير مى كشد تا براى جسد يك مترو نيمى او يكگور بوسعت بيش از 40 هزار متر مربع و به ارتفاع چند صد متربشكل ((هرم )) از صدها هزار قطعه سنگ عظيم بسازند و شايد اين را هم درخور شاءن خودنمى ديد.(مكتب اسلام سال 17 شماره 5 ص 8).
46- سفينة البحار ج 2 ص 714.
47- چنانكه در قرآن سوره طه آيه 43 به اين ماءموريت تصريح شده است .
48- قصص قرآن صدر بلاغى ص 392.
49- فاليوم ننجيك ببدنك لتكون لمن خلفك آية (يونس - 92).
50- فحشر فنادى فقال انا ربكم الاعلى (نازعات - 23 - 24).
51- چندى قبل در جرائد نوشتند: مارشال تيتو رهبر يوگوسلاوى از ديوار چين ديدنكرد، فاصله پايتخت چين (پكن ) را تا اين ديوار بزرگ طى 90 دقيقه بااتومبيل كرد، مسئولان چينى كه همراه تيتو بودند، گفتند: ((اين ديوار تنها چيز روى زميناست كه از ماه ديده مى شود)) (روزنامه رستاخيز شماره 708).
52- سالنامه نور دانش .
53- از اينرو است كه پير پيامبران حضرت نوح (ع ) درباره دنيا چنين مى گويد:
((وجدت الدنيا كبيت له بابان دخلت من احدهما و خرجت من الاخر)):
((دنيا را چنين يافتم كه داراى دو در است از يك در آنداخل شدم و از در ديگر آن بيرون رفتم )) (بحار- ج 15).
54- پاسارگاد نخستين پايگاه و پايتخت اولين امپراطورى جهان است كه از سيحونتا نيل و از درياى اژه تا گنگ امتداد داشت ، وقتى كه كورش ‍ كبير در صحراى خاورىدرياى خزر درگذشت جسد او را بپاسارگاد آوردند و در آرامگاهى كه قبلا آماده شده بودقرار دادند، اينك قبر كورش در دشت مرغاب پاسارگاد در 134 كيلومترى شيراز، 77كيلومترى تخت جمشيد مشهود و معروف است .
55- داريوش اول (كبير) با فتوحات بى نظير خود ايران را به امپراطورى عظيمجهانى مبدل كرد و آن را به 26 ايالت تقسيم نمود، حدود طبيعى ايران در زمان او بسيارزياد شد بطوريكه از شمال به بحر خزر، قفقاز، درياى سياه و از مغرب بدرياىمديترانه مى رسيد وى در سال 486 قبل از ميلاد وفات يافت (دائرة المعارف فرهنگ و هنرص 740).
56- آپادانا يعنى تالارى كه پادشاه در آن براى مردم بار عام مى داد.
57- بايد توجه داشت كه اين نامها از زمان آغاز حفاريهاى علمى (قرن پانزدهم ميلادى) بكاخها، دروازه ها، پلكانها و غيره تخت جمشيد داده شده است .
58- صفه يعنى ايوان و شاه نشين .
59- در اين باره از تواريخ مختلف و از نقشه مخصوص تخت جمشيد كه توسط ادارهسازمان جلب سياحان (چاپ شركت ايران چاپ ) منتشر شده و همچنين از كتاب دائرة المعارففرهنگ و هنر نقل و اقتباس و استفاده شده است .
60- وى را شاپور ذوالاكتاف خوانند از اينرو كه شانه هاى پهن داشت سرانجام درسال 379 ميلادى درگذشت .
61- انوشيروان بيستمين پادشاه ساسانى از پادشاهان جهانگير و جهاندار بود وىبسال 579 ميلادى از دنيا رفت .
62- اخيرا در جرائد عكس تالار عظيمى را كه در آمريكا در دست ساختمان است انداختهبودند و نوشته بودند كه مهندسين و معماران ، نقشه و سبك ساختمان اين تالار را از روىايوان مدائن گرفته اند و معتقدند كه براى استوارى و بقاى ساختمان ، بهترين نقشه وسبك همين سبك و نقشه است .
63- اقتباس از تواريخ مختلف و از مجله ارمغانبنقل از تاريخ تمدن اسلام .
64- سوره دخان آيه 25 - 29.
65- سفينة البحار.
66- سفاح روز جمعه 13 ربيع الاول يا 15 جمادى الاخرى سنه 132 هجرى لباسخلافت پوشيد.
67- عدد غرق شدگان از سيصد نفر از بنى اميه نوشته اند و از غير آنها بسياربوده اند.
68- اقتباس از كتاب حبيب السير ج 2 ص 201 منظور از اين مروان كه جريان سقوطشدر بالا ذكر شد، مروان بن محمد بن مروان بن حكم است وى در روز دوشنبه 14 صفربسال 128 هجرى بر مسند خلافت نشست و در روز يكشنبه 27 ذيحجهبسال 132 كشته شد، مدت خلافت او پنج سال و سه ماه و ده روز يا پنجسال و سه ماه بوده است ، وى را مروان حمار مى خواندند درباره علت اين لقب گفتگو است، در كتاب اخبار الدول آمده است : نظر باينكه او در جنگ صابر بود وتحمل داشت از اينرو اين لقب را باو دادند، چنانكه درمثل آمده ((فلان اصبر من حمار فى الحروب :)) ((فلان كس در جنگها از الاغ صبورتراست )) (تتمه المنتهى ص 99).
69- بلخ يكى از شهرهاى باستانى و تاريخىپرخاطره ايران بوده ولى اينك بصورت قريه اى جزو كشور افغانستان است (المنجد فىالاعلام ).
70- اين جريان بسال 99 هجرى اتفاق افتاد.
71- اقتباس از منتخب التواريخ ص 425 و 572 و كتاب روضة الانوار.
72- ناسخ التواريخ .
73- تاريخ حبيب السير.
74- بنقل از كتاب حبيب السير و منتخب التواريخ ص 571 - 572 بعضى سن جعفر راهنگام قتلش 45 سال دانسته اند، واقعه قتل اوبسال 189 هجرى اتفاق افتاد و پس از او دولت برمكيان روبزوال رفت .
75- در بعضى از تواريخ نام اين شخص محمد بن زيد آمده است .
76- نقل از كتاب حبيب السير.
77- منتخب التواريخ ص 576 - 573.
78- روضة الصفا ج 2 ص 187.
79- مروج الذهب .
80- وى به احتمال قوى در حدود سالهاى 329 يا 330 در قريه باژ از قراءتابران طوس از خانواده كشاورزى متولد شد و تقريبا مى توان گفت : تاريخ شروعشاهنامه سال 370 قمرى اتفاق افتاد. سرانجام با بجاى گذاشتن اين اثر جاويدان درسال 409 يا 410 در سن 80 سالگى بدرود حيات گفت ، قبر او در دروازه تابرانطوس قرار دارد (دائرة المعارف فرهنگ و هنر ص 61).
81- غزنه (يا غزنين ) اينك يكى از شهرهاى بزرگ افغانستان است ، سلطان محمود(پسر سبكتكين ) دومين پادشآه غزنوى است كه درسال 970 ميلادى در غزنه متولد شد و بسال 1030 درگذشت و چون پايتخت سلطانمحمود، غزنين بود بدينجهت خاندان شاهى او را غزنوى مى خوانند، سلطان محمود بجمعكردن شاعران و اديبان بدربار و بزبان و ادبيات فارسى توجه و علاقه بسيار داشت .
82- 1 ابوالقاسم حسن بن احمد متخلص بعنصرى از شاعران بزرگ دوره غزنوىاست او بوسيله امير نصر بن ناصرالدين بخدمت سلطان محمود معرفى شد و آنچنان نزد اوتقرب يافت كه ملك الشعراى دربار او گرديد، اشعارش بيشتر در مدح سلطان محمد وامير نصر و سلطان مسعود و فتوحات و لشگركشيها و جنگهاى ايشان است .
83-ابونظر عبدالعزيز بن منصور عسجدى از شعراى بزرگ دوره غزنويان است ، ازاحوال او اخبار زيادى در دست نيست ، آنچه مسلم است اين استكه وى از شعراى دربار سلطانمحمود بوده و تقرب بسيار باين دربار داشته است ، وفات او ظاهرا بعد ازسال 432 قمرى اتفاق افتاده است .
84- ابوالحسن على بن جولوغ فرخى سيستانى از شعراى بزرگ و از سردمدارانسخن عصر سلطان محمود بوده است ، بر اثر نبوغى كه در سرودن شعر داشت بدربارسلطان محمود تقرب يافت او بسال 429 قمرى از دنيا رفت هنگام مرگ جوان بود. ديوانشمحتوى حدود 9 هزار شعر است (دائرة المعارف فرهنگ و هنر ص 61).
85- جوشن يعنى زره .
86- يعنى مانند تير راست و بلند گيو (پسر گودرز) در جنگمحل پشن (كه در آن جنگ تورانيان فتح كردند و اكثر پسران گودرز كشته شدند) (برهانقاطع ).
87- حسن ميمندى از علماء متعصب اهل تسنن استكه تقرب بسيار در دربار سلطان محمودداشته و در مورد بدبينى سلطان محمود بفردوسىعامل اصلى بوده است . (مجالس المؤ منين ج 2 ص 598).
88- از شاهنامه فردوسى استفاده مى شود كه شاهنامه را پس از سىسال زحمت بپايان رساند و اين ديوان محتوى شصت هزار شعر را در ظرف 30سال سروده است .
89- بعنوان نمونه در جلد اول صفحه 8 مى گويد: