الكشف و البيان عن تفسير القرآن (تفسير ثعلبى ).
اثـر ابـواسـحاق احمد( م 427 ق ) فرزند ابراهيم نيشابورى معروف به ثعالبى يا ثعلبى اديب نحوى لغوى محدث مقرى , متكلم , خطيب و از فقهاى زمان خود.
ثعالبى تفسير خودرابه شيوه روائى تاليف نموده است و شامل جمله اى از اشارات و معانى لطيف و اعراب كلمات و وجوه قرائات و همچنين اخبار و رواياتت اماميه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (ع ) است .
بدين جهت از منابع مهم مفسران شيعه بوده است .
چنانكه علامه مجلسى اين تفسير را يكى از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است .
و نيز حديث معروف من مات على حب آل محمد را از همان تفسير روايت مى كنند.
امـروزه چـنـديـن نـسخه نفيس از اين تفسير در كتابخانه هاى مختلف جهان معرفى مى كنند كه كـهن ترين اين نسخه ها نسخه ملا محمد صالح برغانى حائرى است كه تمامى فضائل و روايات اين تفسير در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
و از ديـگـر نـسخه هاى آن نسخه كتابخانه موزه بريطانيا به شماره 821 و واتيكان به شماره 1394 است .
همچنين نسخه اى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 1242 محفوظ است .
و نـيـز ايـن تفسير توسط ابوبكر محمد بن الوليد طرطوشى معروف به ابن ابى الدقة تلخيص شده است .
دو تـفـسير ديگر براى ابواسحق احمد ثعالبى ذكر كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير ثعالبى , تفسير مـزبـور در يـك جـلد به شيوه روائى تدوين يافته كه يك نسخه از آن نزد سيد بن طاووس موجود بوده و در كتاب سعدالسعود خود از آن بسيار نقل كرده است .
2) عرايس المجالس , در شرح قصص قرآن و به زبان عربى است كه در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتيب يافته است .
از ايـن تـفـسير نسخه هاى قديمى در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 83 ) و در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 4144 ) موجود است .
چاپ و نشر اين تفسير نخست در بولاق سپس در بمبئى و مصر و بيروت بارها انجام شده است .
مـنابع : اعلام , زركلى , 1/212; انباه الرواة , 1/119; بغية الوعاة , 1/356; تاريخ ابن كثير, 12/40; تاريخ الادب الـعربى , كارل بروكلمان , 6/152; البداية و النهاية , 12/40; تذكرة الحفاظ, 3/1090; شذرات الذهب , 3/230; طبقات المفسرين , داوودى , 1/65; طبقات المفسرين , سيوطى , 5; طبقات القراء, ابـن جـزرى , 1/100; فـهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 1/432; الذريعة , 18/66; ريـحـانة الادب , 1/367; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 2/60; الوافى بالوفيات , 7/307; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/79.
تفسير ابن سينا (تفسير الرئيس ابوعلى سينا).
اثـر ابوعلى الحسين (370 - 428 ق ) فرزند عبداللّه معروف به شيخ الرئيس و ابن سينا فيلسوف و پزشك نامدار مسلمان ( - ابن سينا ). تـفـسـيـرهاى كوچك او كه به شيوه حكمى و فلسفى نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است , بحث درچند سوره نسبتا كوچك قرآن كريم است .
كـهـن ترين نسخه شناخته شده تفسير او در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كـربـلا اسـت كه شامل 1) النيروزية فى معانى الحروف الهجائية : ابن سينا در اين تفسير به معنى حروف هجائيه اوائل بعضى سور قرآن كريم و كشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه عيد نوروز به امين ابى بكر محمد بن عبداللّه ( عبيداللّه ) اهدا كرده است و مرتب بر سه فصل مى باشد الف ) ترتيب الموجودات و خاصية كل مرتبة منها.
ب ) كيفية الحروف و دلالتها.
ج ) دلالـة حـروف اوائل السور فى القرآن و نيز نسخه اى به شماره 5945 در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و ضمن نه رسائل ديگر در بمبئى به سال 1318 ق تحت عنوان ( تسع الرسائل ) به اهتمام ملك الكتاب شيرازى چاپ اول گرديده است .
2) تفسير المعوذتين ضمن سوره الناس و سوره الفلق كه در دهلى و در مصر چاپ گرديده است .
3) تـفسير سوره الاخلاص ; سورة التوحيد نسخه مورخه 743 ق را كه ملحق به آخر تفسير جوامع الـجـامـع طبرسى بوده , و دو نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و مكررا چاپ شده است .
4) تفسير سوره الحمد در مصر به اهتمام محيى الدين صبرى الكردى در مجموعه اى كه شامل 18 رساله است تحت عنوان جامع البدايع چاپ گرديده است .
5) تفسير سوره الفلق .
دو نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است و ضمن تفسير سوره هاى الناس و المعوذتين در تهران و دهلى و قاهره به طبع رسيده است .
و ضميمه شرح الهداية نيز چاپ شده است .
6) تفسير سوره الناس نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ضمن سوره الفلق و تفسير المعوذتين محفوظ است و در دهلى و قاهره و تهران چاپ سنگى شده و مجددا ضمن شرح الهداية ملاصدرا شيرازى چاپ گرديده است .
7) تفسير سوره الاعلى دو نسخه خطى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد نسخه تفسير سوره الاعلى و تفسير سوره الاخلاص و تـفـسـيـر الـمعوذتين , به خط محمود تبريزى , شاگرد مير صدرالدين دشتكى , در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران محفوظ است .
8) تـفـسـيـر آيه ثم استوى الى السماء ( آيه 10 سورة حم السجده ) ضمن تفسير سوره الناس و تـفسير سوره الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال 1313 ق , چاپ سنگى به خط عبدالكريم شـيرازى چاپ شده است و همچنين در حاشيه كتاب شرح الهداية ملاصدرا شيرازى تجديد طبع گرديده است .
9) تفسير آيه دخان ضمن آيه استوى الى السماء ضمن مجموعة الرسائل كه شامل 16 رساله است در تهران چاپ سنگى گرديده است .
تـاويل اليات ; تفسير اثبات النبوة و تاويل ما فى كلمات الانبياء من الرموز, اثر شيخ الرئيس ابوعلى سـينا شامل تاويل چند آيه از آيات قرآن كريم : آيه نور; آيه على العرش استوى ; تاويل الملك ; تاويل لـثواب و العقاب ; تاويل آيات الجنة و ابوابها الثمانية ; تاويل آيات النار و ابوابها السبعه ; تاويل التسعة عشر.
ابـن سـيـنـا بـا مشرب فلسفى خود به شيوه كلامى به بيان شرح و تاويل رموز وحى و تفسير آيات مذكور پرداخته است .
نـسـخـه ايـن تفسير ضمن مجموعه اى از رسائل وى در كتابخانه شيخ هادى آل كاشف الغطاء در نجف محفوظ است .
مـنـابـع : اعيان الشيعة , 6/69; الاعلام , زركلى , 2/241; آداب اللغة , 2/336; الذريعة , تحت عناوين فـوق ; شـذرات الـذهـب , 3/234; تاريخ حكماء الاسلام , 27; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مـركـزى آسـتـان قدس , 135 چاپ اول و دوم ; لسان الميزان 2/291; معجم المطبوعات , 1/127; معجم الدراسات القرانيه , 86; مفسران شيعة , 94; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 2/779; مـيـزان الاعـتـدال , 1/539; الـنابس فى القرن الخامس , 63; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/157.
كفاية التفسير
اثـر ابـوعـبـداللّه اسـمـاعيل ( 361 - 430 ق ) فرزند احمد بن عبداللّه الضرير حيرى نيشابورى , از مفسران و علماى عصر خود.
مـفسر از شاگردان ابوالعباس انماطى و مخلدى و ابى هيثم و ديگران و از مشايخ خطيب بغدادى بوده است .
صاحب تاريخ نيشابور مفسر را از طبقه دوم محدثان ياد كرده است .
مفسر تفسير خود را به شيوه روائى تاليف نموده است .
نـسـخه اى نفيس از اين تفسير از اوائل سوره مريم تا آخر سوره يس به خط نسخ در سال 506 ق به خط احمد بن حسين بن نعمة اللّه نگاشته شده و از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى است ( شماره 1377 ). مـنـابـع : تاريخ بغداد, 6/313; تاريخ نيشابور, 173; تذكرة الحفاظ, 3/1097; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 466; كشف الظنون 1/442, 2/1498; مفسران شيعه , 86.
ما نزل من القرآن فى على (عليه السلام )
تفسير النور المشتعل
اثـر حـافـط ابـونـعـيـم احـمد ( 334 يا 336 - 430 ق ) فرزند عبداللّه بن احمد معروف به ابونعيم اصـفـهـانى از اعاظم علماى اسلام و ثقات حفاظ حديث و مشاهير مورخان كه موردوثوق فريقين بوده است .
او سر سلسله خاندان قديمى و معروف مجلسى در اصفهان است ( آل مجلسى ). تـفسير ما نزل من القرآن را مورخين در شرح حال مفسر ياد كرده اند و نيز جمعى از محدثان آن را روايت مى كنند و قسمتهائى از آن را در تفسيرهاى خويش نقل كرده اند.
نـسـخـه اى از اين تفسير تا مطلع قرن هفتم هجرى در دست بوده و ابوحسين يحيى ( م 600 ق ) مـعـروف بـه ابـن بـطـريق نسخه اى از آن را در اختيار داشته و در تفسير خويش خصائص الوحى المبين آنچه را كه لازم ديده و مى خواسته نقل نموده است .
ولى در فهرستهاى چاپى كتابخانه هاى امروزى از اين تفسير ياد نشده است .
مـحـقـق مـعـاصر شيخ محمدباقر محمودى آنچه را كه ابن بطريق در خصائص الوحى المبين از بـخـشـى از تـفـسـير ما نزل من القرآن فى على (ع ) ابونعيم اصفهانى استخراج نموده و در كتاب خاصى تحت عنوان النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ) آورده است در سيصد و شـش صـفـحـه بـه قطع وزيرى به سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى در تهران به چاپ رسانده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/438; الاعلام , زركلى , 1/157; تذكرة الحفاظ, 3/257; شذرات الذهب , 3/245; طـبـقـات الـشافعية , 7/9; روضات الجنات , 1/75; طبقات الكبرى , شعرانى , 1/56; لسان الميزان , 1/201; ميزان الاعتدال , 1/52; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/69; مقدمه ما نزل من القرآن فى على (ع ), 5;تفسير النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ). غررالفرائد و دررالقلائد (تفسير شريف المرتضى )
اثـر عـلـم الـهـدى سيد مرتضى ياشريف مرتضى , ابوالقاسم على ( 355 - 436 ق ) فرزند ابواحمد الحسين موسوى از نواده هاى ابراهيم مجاب فرزند امام موسى كاظم (ع ) از اعاظم علماى شيعه و شيخ طائفه اماميه و نقيب علويان .
ابن عماد حنبلى از وى به عنوان نقيب طالبان و رئيس شيعه در عراق ياد مى كند.
كـتـاب غـررالـفرائد و دررالقلائد بر اساس مجلس به مجلس تاليف گشته است كه بخشى از اين كـتـاب در تـفـسـيـر آيات قرآن كريم و توضيح مشكلات آيات و تاويل و تفسير قرآن كريم و شرح احاديث معضله است .
سـيـد اعـجاز حسين هندى كنتورى در كتاب خود كشف الحجب به نقل از سيد سعيد گانپورى مـى نـويـسـد كه سيد شريف مرتضى اين كتاب را در راه حجاز بر شاگردان خود املاء كرده و لذا مراعات تنظيم و ترتيب در اين كتاب نشده است .
يـكـى از شيوخ مصر درباره اين كتاب مى گويد من در كتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلى برخورد كرده ام كه هرگز در كتب سيبوبه و سايرين نديده ام .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اين كتاب به نامهاى مختلفى شهرت دارد از جمله الامالى , تفسير شريف مرتضى , مجالس التاويلات , مجالس كشف اليات , مجالس الشريف المرتضى .
اين كتاب نفيس داراى هشتاد مجلس درس است .
محمد ابوالفضل ابراهيم در سال 1373 ق / 1454 م اين كتاب را تحت عنوان امالى المرتضى تحقيق و در مصر توسط دار احياء الكتب العربيه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مكررا افست گرديده و آخرين افست توسط كتابخانه مرعشى قم به عمل آمده است .
گفتنى است كه نزديك به نيمى از امالى در تفسير و شرح آيات دشوار قرآنى است .
تـفاسير ديگرى از علم الهدى شريف مرتضى نام برده اند كه آنها عبارتند از: 1) المحكم و المتشابه , شريف مرتضى عمده گفته هاى خود را در اين تفسير از نوشته هاى نعمانى معروف به ابوزينب اخذ كرده است .
حر عاملى و شيخ يوسف بحرانى نوشته اند كه تفسير المحكم و المتشابه رساله اى است كه كليه آن منقول از تفسير نعمانى است .
مـرحـوم مـجـلـسـى در بـحـارالانـوار ( 93/1 - 97 ) درباره اين تفسير بدون ذكر نام علم الهدى مى نويسد: ( باب ماورد عن اميرالمؤمنين (ع ) فى اصناف آيات القرآن و انواعها و تفسير آياته برواية النعمانى و هى منفردة مدونة كثير الفوائد نذكرها من فاتحتها الى خاتمتها ). اين تفسير در 1312 ق در تهران چاپ سنگى شده است .
2) الـمـوضـح عـن وجه اعجاز القرآن , كه نامهاى ديگر آن الصرفة فى اعجاز القرآن يا المعرفة فى اعجاز القرآن ذكر شده است .
سـيد مرتضى در اين تفسير نظرى بر رد گفته هاى فرقه حشويه داشته و آن را درباره اعجاز قرآن كريم و كلمات آن و وجهه ادبى قرآن نگاشته است كه فعلا نسخه اى از آن در دست نيست .
3) تفسير سورة الحمد, يا تفسير سوره فاتحه , اين تفسير شامل سوره فاتحه و قسمتى از سوره بقره و نيز آيات 151 سوره انعام و 70 سوره اسراء و 93 سوره مائده مى باشد ولى موجود نيست .
مـنابع : امل المل , 2/182; الاعلام , 4/278; انباه الرواة , 2/249; تتمة اليتيمة , 53; الذريعة , 16/42; بـغـية الوعاة , 2/162; شذرات الذهب , 3/256; رجال , نجاشى , 2/102; لسان الميزان , 4/223; لؤلؤة الـبـحـرين , 313; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 419; كشف الـظـنـون , 1/748; مـقـدمه ديوان شريف مرتضى , مقدمه امالى المرتضى ; معجم رجال الحديث , 11/370; مـفسران شيعه , 93; ميزان الاعتدال , 2/223; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 4/213; كشف الحجب و الاستار, 392; النابس فى القرن الخامس , 120 تاسيس الشيعة , 214, 303.
التحصيل فى مختصر التفصيل
از ابـوالـعـبـاس احـمد ( م 440 ق ) فرزند عمار مهدوى تميمى مقرى اندلسى از مفسران شيعه و نحويان و قراء.
مـفـسـر اصـلا از شهر مهديه قيروان كه بدست المهدى خليفه فاطمى ( 297 - 322 ق ) تاسيس گرديد و مركز اسماعيليه بود مى باشد.
تفسير بزرگ وى به نام التفصيل الجامع لعلوم التنزيل در اندلس شهرت عظيم و رواج زيادى يافت .
ايـن امـر باعث گرديد به خاطرتشيع مفسر جمعى از مخالفين او نزد حاكم اندلسى از وى سعايت كرده و گفتند اين تفسير از آن ابوالعباس نيست و از ديگرى مى باشد كه به خود نسبت داده است .
حـاكـم انـدلـسى آن تفسير را از وى گرفت و از مفسر خواست كه مجددا تفسير ديگرى را تاليف نـمـايد او مشغول تاليف تفسير التحصيل فى مختصر التفصيل گرديد كه در واقع مختصر تفسير بزرگ اوست .
شـيـوه مـفـسـر در اين تفسير پس از ذكر آيات قرآن كريم , به معنى و تفسير كلمات و آيات و ذكر متشابه و بعد قراءات و اعراب كلمات قرآن كريم مى پردازد.
و تفسيرى است نافع و اكثر مورخان آن را ستوده اند و طبقات المفسرين از اين تفسير به نيكى نام برده و آن را از تفاسير مهم و محققانه به شمار آورده اند.
نـسـخـه هاى نفيس و متعددى امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى محفوظ مى باشد از جمله نفيس ترين نسخه آن در كتابخانه الرباط به شماره 89 محفوظ است .
كـه نـسـخـه اى قديمى و سالم مى باشد و نيز مجلد چهارم آن در كتابخانه دارالكتب مصر و ديگر كتابخانه هاست .
مـفـسـر داراى آثـار قـرآن پژوهى ديگر نيز هست از جمله الهداية فى القراءآت السبع ; التيسير فى القراءآت .
منابع : الاعلام , زركلى , 1/184; انباره الرواة على انباه النحاة , 1/91; بغية الوعاة , 1/351; تلخيص ابن مكتوم , 15; طبقات القراء, ابن جزرى , 1/92; طبقات , ابن قاضى شهبه , 1/227; طبقات المفسرين , داوودى , 1/56; طـبـقـات الـمـفسرين , سيوطى , 5; فهرست دارالكتب , 1/36; فهرست الخديوية , 1/127; فهرست مخطوطات الرياضى , 1/53, 5/147; كشف الظنون , 1/459; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 2/27, النابس فى القرن الخامس , 21; الوافى بالوفيات , 7/257; هدية العارفين , 1/75.
تفسير ابوالفتح ديلمى (تفسير القرآن الكريم )
اثـر امام ابوالفتح الناصر ( شهيد 444 ق ) فرزند حسين بن محمد از احفاد امام حسن مجتبى (ع ) معروف به ديلمى از مشاهير ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چهار جلد بزرگ شامل تفسير تمام قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مفسر پس از ذكر آيات به شرح و تفسير و بيان غرائب آنها مى پردازد.
جلد اول و دوم اين تفسير مكتوب به سال 1046 ق , به شماره 89 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
دو تفسير ديگر از ابوالفتح الناصر ديلمى ذكر كرده اند به شرح ذيل : 1) العهد الاكيد فى تفسير قرآن المجيد, كه به شيوه روائى و كلامى نوشته شده است .
2) البرهان فى تفسير غريب القرآن , كه آن نيز به شيوه روائى و كلامى تدوين گرديده است .
از هر دو تفسير فوق گويا نسخه هائى در كتابخانه هاى خصوصى يمن مشاهده شده است .
مـنـابـع : الاعلام , 7/347; الذريعة , 4/255; ريحانة الادب , 2/250; كشف الظنون , 2/1724; معجم المؤلفين , 13/69; المقتطف من تاريخ اليمن , 65, 111; مؤلفات الزيدية , 1/313.
التبيان فى تفسير القرآن
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( خراسان 385 - نجف 460 ق ) فرزند حسن بن على طوسى معروف به شـيـخ الـطائفه و شيخ طوسى از اركان طائفه جعفريه و ائمه مفسران اماميه ( - آل شيخ طوسى , شيخ طوسى محمد بن حسن ). تـفسير مورد بحث در ده جلد به زبان عربى شامل تفسير قرآن كريم از آغاز تا انجام است و نيز اين نـخـسـتـيـن تـفسير معتبر و مفصل شيعى است كه در آن تمام علوم قرآن مجيد را يكجا جمع و گـردآورى نـمـوده اسـت كـه شـامـل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانى مختلفه و قصص و اعتقادات دينى و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبى و نقل روايات و احاديث از ائمه معصومين (ع ) و فقه و حـكمت و عرفان و كلام و بحثهاى تاريخى و همچنين نقل شواهد شعرى كه هنگام تفسير آيه از شعراى جاهليت و صدر اسلام و قرون بعدى استناد كرده و از مسائل عقلى نيز بهره بسيار گرفته است .
و بـا بحثهاى لغوى و نحوى اقوال نحويان معروف را چون ابوعلى فارسى و خليل و زجاج و مبرد و سـيـبـويـه و ثعلب را نقادانه نقل مى كند و در فصل قراءآت با ذكر آراء قراء چون كسائى و اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خويش را بيان نموده و به داورى مى پردازد.
ايـن تـفـسير به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از سوره الحمد آغاز شده و تا سوره الناس در ده جلد پايان يافته است .
مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسميه سوره را بيان مى نمايد.
سپس مكى يا مدنى بودن آن را ياد مى كند و چنانچه ناسخ و منسوخ يا نكته مهم ديگرى درباره آن لازم بـاشـد شـرح مـى دهد و بعد آيات قرآن كريم را يكايك ذكر نموده و به تفسير و شرح قرائت و معانى واژه ها با شاهد آوردن از اشعار عربى و جنبه دستورى و نحوى و صرفى با استدلال به گفته بـزرگـان و سـپس به شرح و تفسير معنى كلى آيه با نقل نظرات مفسران فريقين سنى و شيعه و گـاهـى رد و ايرادها و حل مشكلات بر مبناى افكار استوار خويش و مشرب اصولى و اجتهاد خود مى پردازد.
و از مشهورترين مفسران فريقين سنى و شيعه مانند: ابن عباس , مجاهد, عبداللّه بن مسعود, سعيد بـن جـبـيـر, قتاده , ضحاك بن مزاحم , اسماعيل سدى , على بن عيسى رمانى , عطاء بن ابى رباح , يـحـيـى بن زياد فراء, حسن بصرى , ابوعلى محمد بن عبدالوهاب جبائى , ابراهيم زجاج , ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بلخى , عبدالرحمن بن زيد, ربيع بن انس , ابوعبيد جراح , عامر بن عبداللّه , محمد بـن جـريـر طـبرى , رفيع بن مهران ابوالعاليه , عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج و غيره نقل قول مى نمايد.
بـهاءالدين خرمشاهى در مقاله خود به كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد درباره اين تفسير چنين ياد كرده است تفسير تبيان يكى از تفاسير عمده قرآن و يكى از سه چهار تفسير مهم و قديم شيعه به شـمـار مـى آيـد و بعد به شرح حال مفسر مى پردازد و گفتار امين الاسلام شيخ طبرسى را نقل مى كند و سپس به شرح شيوه و سبك اين تفسير مى پردازد كه عبارتند از: 1) در نقل شواهد شعرى بـر خـلاف طـبـرى انـتـقادى عمل مى كند و هر شعرى را به صرف اينكه سروده شاعرى از عصر جـاهليت است قابل استناد نمى داند و اصولا به شعراى صدر اول اسلام و قرون بعدى بيشتر اعتناء دارد.
2) در نـقـل احـاديـث نـيـز محتاطتر از طبرى است و نقل بدون نقد كمتر دارد و منقولات همه مفسران صحابه يا صحابه و تابعينى را كه احاديث تفسيرى دارند به ديده صحت و اعتبار نمى نگرد و اقـوال كـسـانى چون ابوصالح و سدى و كلبى و ابن كيسان و ابن اسحاق را نمى پذيرد و حتى در قبول بعضى از احاديث ابن عباس ترديد دارد و به جاى احاديث بسيارى از صحابه احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را مناط اعتبار و عمل مى داند.
3) تـفـسـير او بيش از تفسير طبرى جنبه عقلى دارد چنان كه به ابوعلى جبائى كه در تفسير آيه بيست و دوم از سوره بقره الذى جعل لكم الارض فراشا مى گويد زمين گسترده و صاف و غير كـروى اسـت ايراد مى گيرد و با قاطعيت سخن از كرويت زمين سخن مى گويد ( البته گفتنى است كه حكماى يونان باستان از جمله فيثاغورس به كرويت زمين پى برده بودند ولى اثبات علمى آن در قرون بعد انجام گرفت ). 4) بـه بـحـث هـاى لـغـوى و نحوى اهميت مى دهد و اقوال نحويان بزرگى چون سيبويه , خليل , ابوعمرو كسائى , قطروب , فراء, اصمعى , ثعلب , مبرد, زجاج و ابوعلى فارسى را نقادانه نقل مى كند.
5) به اختلاف قراءآت و نقد آنها نيز اهميت مى دهد و غالبا آراء عاصم , كسائى خلف , حمزه , اعمش , نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره آنها داورى مى كند.
6) در ايـن تـفـسير بحث هاى كلامى ورود بر مخالفان از جمله و عيديه , تناسخيه , حشويه خوارج , مشبهه , مرجئه , معتزله و غلاة بسيار است .
امـروزه از ايـن تـفـسير نسخه هاى نفيس و كهن بسيارى در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى در دست مى باشد.
اين تفسير نخست در سالهاى 1360 - 1365 ق در دو مجلد رحلى در تهران چاپ سنگى گرديد.
سـپس در نجف اشرف بين سالهاى 1376 تا 1383 ق با مقدمه مفصل شيخ آقابزرگ تهرانى در ده جـلـد بـه قـطـع وزيرى مجدد طبع گشت و بعد در بيروت توسط دار احياء التراث العربى مكررا افست گرديده است .
مـنـابـع : الـتـبـيان فى تفسير القرآن , الذريعة , 3/328 20/184 سهم ايرانيان در تفسير قرآن , فـهـرسـت كـتابهاى اهدائى به دانشگاه تهران , 1/201; فهرست الفبائى آستان قدس رضوى , 102; فـهـرست مدرسه سپهسالار, 1/66; فهرست كتابخانه مرعشيه قم , 1/103, 3/102, 274, 10/7, 56; فـهـرسـت كـتابخانه ملك , 1/106; فهرست كتابخانه مجلس , 3/69; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/402; مقدمه التبيان , به قلم آقابزرگ تهرانى , النابس فى قرن الخامس , 161.
تفسير ابويعلى جعفرى (تفسير جعفرى )
از شـريـف ابويعلى ( م 463 ق ) فرزند حسن بن حمزه جعفرى طالبى از علماى اماميه و از مشايخ اجازات .
ابـويـعـلـى دامـاد اسـتادش شيخ مفيد بود و پس از وفات استاد رياست شيعه اماميه به او منتهى گرديد و نيز غسل استاد ديگرش علم الهدى با وى بود.
مـفـسـر از تبار جعفر طيار است ابن عنبه در عمدة الطالب از قول ابن طباطبا اين مطلب را تذكر داده است ( - عمدة الطالب , 44; دايرة المعارف تشيع , 1/158, 3/456 ). ايـن تفسير به شيوه روائى و كلامى مى باشد و شاگرد مفسر حسين نصر حلوانى در نزهة الناظر و تنبيه الخاطر از تفسير ابويعلى نقل كرده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد چون قسمتى از تفسير ابويعلى بنام و امضاء وى در حـاشـيه كتاب شاگردش حسين بن محمد حلوانى بود و بعضى از فضلا هنگام استنساخ آن را در مـتـن كـتاب اضافه نموده اند اين موضوع باعث گشته است كه جمعى از اكابر علما مانند صاحب رياض و ميرزا حسين نورى آن را از تاليفات مفسر بدانند.
سيد عبدالكريم بن طاووس در آخر باب ششم از كتاب خود فرحة الغرى ( 43 ) مى گويد ( به خط ابـويـعـلـى جـعفرى داماد شيخ مفيد و جانشين وى ديدم ) سپس حديث را نقل كرده است و اين مى رساند كه نسخه خط مؤلف از تفسير مذكور تا اواسط قرن هفتم هجرى در دست بوده است .
مـنـابـع : جـامـع الـرواة , 2/91; الذريعة , 4/258, 24/127; رجال , ابن داوود, 304; رجال , نجاشى , 2/333; ريـاض الـعـلـماء, 2/82; الخلاصة , علامه حلى , 164; لسان الميزان , 5/135; معجم رجال الحديث , 15/211; مفسران شيعة , 95; تنقيح المقال , 3/101; الناس فى قرن الخامس , 159.
اسباب النزول
از ابـوالـحـسن على ( 398 - 468 ق ) فرزند احمد معروف به واحدى نيشابورى امام مفسرين و از علماى نحو و لغت .
تـفـسـير اسباب النزول كه به شيوه روائى است آغاز آن سوره فاتحة و پايان آن سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضى آيات آن را كه بدست آورده است ياد كرده و همچنين آياتى را كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده ذكر كرده است .
از اين كتاب نسخه مؤرخ 718 ق در كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و نسخه مورخه 994 ق به شماره 1438 ثبت در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
ايـن تفسير در 1315 ق در حاشيه الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسيده است سپس مكررا چاپ و افست گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى از واحدى نيشابورى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير النبى , كه با احاديث و رواياتى كه سند آن به حضرت رسول (ص ) مى رسد تفسير كرده است .
2) نـفـى الـتحريف عن القرآن الشريف , به شيوه روائى و در رد اقوال كسانى كه عقيده به تحريف قرآن دارند.
3) تـفـسـيـر الوسيط ; تفسير واحدى , در چهار مجلد به زبان عربى كه نسخه هائى از آن در دست است .
از جمله نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1430 ) وقف شده نادر شاه افشار ( 1145 ق ). 4) تـفـسير البسيط, در شانزده مجلد كه در مقدمه آن واحدى كليه مشايخ خود را ذكر كرده و از آنها تجليل كرده است مخصوصا استادش ثعلبى را كه علوم قرآن و تفسير را از او فراگرفته است .
5) تفسير الوجيز, در يك مجلد مختصرتر از دو تفسير فوق .
نسخه اى از آن در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2062 ) مؤرخه 757 ق به نام تفسير واحدى و نسخه ديگر در كتابخانه ملك تهران ( شماره 5214 ) ثبت شده است .
منابع : الازهريه , 1/411; الاعلام زركلى , 4/255; انباه الرواة , 2/233; البداية و النهاية , 12/114; بغية الـوعـاة , 2/145; تـاريخ ابن الاثير, 8/123; تاريخ ابى الفدا, 2/192; تاريخ , تاريخ ابن كثير, 12/114; تـاريـخ نـيـشـابـور, محمودى , 585; دمية القصر, 203; الذريعة , 4/319; شذرات الذهب , 3/330; طبقات القراء ابن جزرى , 1/523; طبقات المفسرين داوودى , 1/387; طبقات المفسرين سيوطى , 23; كـشـف الـظـنـون , 1/460 به بعد; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى , 43; الـقـرآن الـكـريـم فى عالم الترجمة و النشر, 35; مرآة الجنان , 2/96; معجم الادباء, 12/257; الـمـخـتـصر فى اخبار البشر, 2/192; معجم المطبوعات اليان سركيس , 2/1905; معجم الـمـؤمـنين , عمر رضا كحاله , 7/26; مفسران شيعه , 91; النابس فى القرن الخامس , 118; النجوم , الـزاهـره , 6/104; هـديـة الـعارفين , 1/692; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 3/303; طبقات الشافعيه , 5/240; طبقات النحاة , ابن قاضى شهبة , 2/135; العبر, 3/267.
قرن ششم :
جامع التفسير
اثـر ابـوالقاسم حسين ( م 502 ق ) فرزند محمد معروف به راغب اصفهانى از مشاهير مفسران و از علماى اماميه و صاحب مفردات در شرح لغات قرآن .
وى از مردم اصفهان بوده و در بغداد به تحصيل و تدريس پرداخت .
در تشيع او اختلاف وجود دارد.
در اسرارالامامة و رياض العلماء و الذريعة و اعلام الشيعة وى را از علماى اماميه دانسته اند.
تـفسير راغب اصفهانى در چند جلد است و نزد قاضى بيضاوى ( م 685 ق ) موجود بوده كه هنگام تاليف تفسير انوارالتنزيل بسيار از آن نقل كرده است و از منابع وى بوده است .
جـلـد اول آن كـه مـدخـل و مقدمه تفسير مورد بحث است در 1329 ق در مصر ذيل كتاب تنزيه القرآن عن المطاعن قاضى عبدالجبار همدانى به چاپ رسيده است .
راغب اصفهانى را چند كتاب است كه عبارتند از: 1) مفردات القرآن , در تفسير و توضيح لغات قرآن به زبان عربى كه به نام مفردات راغب بارها در ايران و لبنان چاپ و منتشر گرديده است .
2) درة التاويل فى متشابه التنزيل , در يك جلد به زبان عربى در توجيه آيات متشابهه و مكرره بوده ولى وجود ندارد.
3) تحقيق البيان فى تاويل القرآن , در يك جلد به زبان عربى كه به تاويل آيات قرآن كريم اختصاص يافته است : خيرالدين زركلى در اعلام اين تفسير را مربوط به لغت و حكمت مى داند و نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , 2/255; اعـيان الشيعة , 6/160; تاريخ حكماء الاسلام , 112; بغية الوعاة , 2/297; الـثـقات العيون فى سادس القرون , 81; الذريعة , 5/45; رياض العلماء, 2/172; طبقات المفسرين , داوودى , 2/329; معجم المطبوعات , 1/922; معجم المؤلفين , 4/59.
معالم التنزيل (تفسير فراء)
از ابـومـحمد الحسين ( 436 - 516 ق ) فرزند مسعود معروف به ابن فراء يا بغوى از ائمه شافعيه و مشاهير مفسران و فقها و محدثان اسلام ملقب به محيى السنه .
مـفـسـر از شهر بغ و يا بغشور واقع بين مرو و هرات از خراسان است كه به همين جهت او را بغوى مى خوانند.
از مـشـهورترين مؤلفات وى تفسير معالم التنزيل است كه به نامهاى تفسير فراء و تفسير بغوى نيز شهرت دارد و آن تلخيصى است از تفسير شيعى الكشف و البيان عن تفسير القرآن ابواسحاق احمد نـيـشـابـورى معروف به ثعلبى كه احاديث زيادى در فضائل آل محمد و خاندان عصمت و نبوت ( عـلـيـهم السلام ) را دربردارد و از منابع علامه مجلسى ( م 1111 ق ) در بحارالانوار است و علامه برغانى حائرى تمامى احاديث آن را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
شيوه او در تلخيص اين است كه قبل از آغاز به تفسير سند روايت مفسرين را نقل كرده است .
و پـيش از شروع تفسير سه فصل مشتمل بر اخبارى از رسول اللّه (ص ) آورده است : فصل اول ) در فضيلت قرآن و تعليم و تفسير آن .
فصل دوم ) در فضيلت خواندن و تلاوت قرآن كريم .
فـصل سوم ) در وعيد اشخاصى كه قرآن را بدون علم و دانش تفسير مى كنند سپس آيات قرآنى را به سبكى ساده و آسان تفسير كرده و در هر مورد اخبار و روايات راجع به آيات و همچنين اختلاف قراآت و حوادث تاريخى را ذكر نموده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى تعداد زيادى از نسخه هاى آن را در كتابخانه هاى ايران و هندوستان و تركيه و اروپا و كشورهاى عربى معرفى نموده است .
كهن ترين نسخه در كتابخانه ملك مورخه 573 ق ( شماره 2467 ) و نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1406 ) مى باشد.
ايـن تـفـسـير پس از چاپ در بمبئى و مصر, در ايران در چهار مجلد چاپ سنگى گرديده است ( بدون تاريخ ). تفسير معالم التنزيل غير از تلخيص ابوبكر محمد طرطوشى معروف به ابن ابى رندقه مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى 2/259; البداية و النهاية , 12/193; تاريخ الادب العربى , 6/243; تذكرة الحفاظ, 4/1257; شذرات الذهب , 4/48; طبقات المفسرين , داوودى , 1/157; طبقات المفسرين , سـيـوطى , 12; الـعـبـر, 4/37; فـهرست كتابخانه ملى ملك , 1/693; مرآة الجنان , 3/213; معجم الـبـلدان , 1/695; معجم المطبوعات , الياس سركيس , 1/573; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 4/61; النجوم الزاهرة , 5/223; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/136; كشف الظنون , 1/517.
| | | |
الكشف و البيان عن تفسير القرآن (تفسير ثعلبى ).
اثـر ابـواسـحاق احمد( م 427 ق ) فرزند ابراهيم نيشابورى معروف به ثعالبى يا ثعلبى اديب نحوى لغوى محدث مقرى , متكلم , خطيب و از فقهاى زمان خود.
ثعالبى تفسير خودرابه شيوه روائى تاليف نموده است و شامل جمله اى از اشارات و معانى لطيف و اعراب كلمات و وجوه قرائات و همچنين اخبار و رواياتت اماميه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (ع ) است .
بدين جهت از منابع مهم مفسران شيعه بوده است .
چنانكه علامه مجلسى اين تفسير را يكى از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است .
و نيز حديث معروف من مات على حب آل محمد را از همان تفسير روايت مى كنند.
امـروزه چـنـديـن نـسخه نفيس از اين تفسير در كتابخانه هاى مختلف جهان معرفى مى كنند كه كـهن ترين اين نسخه ها نسخه ملا محمد صالح برغانى حائرى است كه تمامى فضائل و روايات اين تفسير در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
و از ديـگـر نـسخه هاى آن نسخه كتابخانه موزه بريطانيا به شماره 821 و واتيكان به شماره 1394 است .
همچنين نسخه اى در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 1242 محفوظ است .
و نـيـز ايـن تفسير توسط ابوبكر محمد بن الوليد طرطوشى معروف به ابن ابى الدقة تلخيص شده است .
دو تـفـسير ديگر براى ابواسحق احمد ثعالبى ذكر كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير ثعالبى , تفسير مـزبـور در يـك جـلد به شيوه روائى تدوين يافته كه يك نسخه از آن نزد سيد بن طاووس موجود بوده و در كتاب سعدالسعود خود از آن بسيار نقل كرده است .
2) عرايس المجالس , در شرح قصص قرآن و به زبان عربى است كه در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتيب يافته است .
از ايـن تـفـسير نسخه هاى قديمى در كتابخانه دانشگاه تهران ( شماره 83 ) و در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 4144 ) موجود است .
چاپ و نشر اين تفسير نخست در بولاق سپس در بمبئى و مصر و بيروت بارها انجام شده است .
مـنابع : اعلام , زركلى , 1/212; انباه الرواة , 1/119; بغية الوعاة , 1/356; تاريخ ابن كثير, 12/40; تاريخ الادب الـعربى , كارل بروكلمان , 6/152; البداية و النهاية , 12/40; تذكرة الحفاظ, 3/1090; شذرات الذهب , 3/230; طبقات المفسرين , داوودى , 1/65; طبقات المفسرين , سيوطى , 5; طبقات القراء, ابـن جـزرى , 1/100; فـهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 1/432; الذريعة , 18/66; ريـحـانة الادب , 1/367; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 2/60; الوافى بالوفيات , 7/307; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/79.
تفسير ابن سينا (تفسير الرئيس ابوعلى سينا).
اثـر ابوعلى الحسين (370 - 428 ق ) فرزند عبداللّه معروف به شيخ الرئيس و ابن سينا فيلسوف و پزشك نامدار مسلمان ( - ابن سينا ). تـفـسـيـرهاى كوچك او كه به شيوه حكمى و فلسفى نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است , بحث درچند سوره نسبتا كوچك قرآن كريم است .
كـهـن ترين نسخه شناخته شده تفسير او در كتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغانى حائرى در كـربـلا اسـت كه شامل 1) النيروزية فى معانى الحروف الهجائية : ابن سينا در اين تفسير به معنى حروف هجائيه اوائل بعضى سور قرآن كريم و كشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه عيد نوروز به امين ابى بكر محمد بن عبداللّه ( عبيداللّه ) اهدا كرده است و مرتب بر سه فصل مى باشد الف ) ترتيب الموجودات و خاصية كل مرتبة منها.
ب ) كيفية الحروف و دلالتها.
ج ) دلالـة حـروف اوائل السور فى القرآن و نيز نسخه اى به شماره 5945 در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و ضمن نه رسائل ديگر در بمبئى به سال 1318 ق تحت عنوان ( تسع الرسائل ) به اهتمام ملك الكتاب شيرازى چاپ اول گرديده است .
2) تفسير المعوذتين ضمن سوره الناس و سوره الفلق كه در دهلى و در مصر چاپ گرديده است .
3) تـفسير سوره الاخلاص ; سورة التوحيد نسخه مورخه 743 ق را كه ملحق به آخر تفسير جوامع الـجـامـع طبرسى بوده , و دو نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و مكررا چاپ شده است .
4) تفسير سوره الحمد در مصر به اهتمام محيى الدين صبرى الكردى در مجموعه اى كه شامل 18 رساله است تحت عنوان جامع البدايع چاپ گرديده است .
5) تفسير سوره الفلق .
دو نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است و ضمن تفسير سوره هاى الناس و المعوذتين در تهران و دهلى و قاهره به طبع رسيده است .
و ضميمه شرح الهداية نيز چاپ شده است .
6) تفسير سوره الناس نسخه خطى آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ضمن سوره الفلق و تفسير المعوذتين محفوظ است و در دهلى و قاهره و تهران چاپ سنگى شده و مجددا ضمن شرح الهداية ملاصدرا شيرازى چاپ گرديده است .
7) تفسير سوره الاعلى دو نسخه خطى در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد نسخه تفسير سوره الاعلى و تفسير سوره الاخلاص و تـفـسـيـر الـمعوذتين , به خط محمود تبريزى , شاگرد مير صدرالدين دشتكى , در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران محفوظ است .
8) تـفـسـيـر آيه ثم استوى الى السماء ( آيه 10 سورة حم السجده ) ضمن تفسير سوره الناس و تـفسير سوره الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال 1313 ق , چاپ سنگى به خط عبدالكريم شـيرازى چاپ شده است و همچنين در حاشيه كتاب شرح الهداية ملاصدرا شيرازى تجديد طبع گرديده است .
9) تفسير آيه دخان ضمن آيه استوى الى السماء ضمن مجموعة الرسائل كه شامل 16 رساله است در تهران چاپ سنگى گرديده است .
تـاويل اليات ; تفسير اثبات النبوة و تاويل ما فى كلمات الانبياء من الرموز, اثر شيخ الرئيس ابوعلى سـينا شامل تاويل چند آيه از آيات قرآن كريم : آيه نور; آيه على العرش استوى ; تاويل الملك ; تاويل لـثواب و العقاب ; تاويل آيات الجنة و ابوابها الثمانية ; تاويل آيات النار و ابوابها السبعه ; تاويل التسعة عشر.
ابـن سـيـنـا بـا مشرب فلسفى خود به شيوه كلامى به بيان شرح و تاويل رموز وحى و تفسير آيات مذكور پرداخته است .
نـسـخـه ايـن تفسير ضمن مجموعه اى از رسائل وى در كتابخانه شيخ هادى آل كاشف الغطاء در نجف محفوظ است .
مـنـابـع : اعيان الشيعة , 6/69; الاعلام , زركلى , 2/241; آداب اللغة , 2/336; الذريعة , تحت عناوين فـوق ; شـذرات الـذهـب , 3/234; تاريخ حكماء الاسلام , 27; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مـركـزى آسـتـان قدس , 135 چاپ اول و دوم ; لسان الميزان 2/291; معجم المطبوعات , 1/127; معجم الدراسات القرانيه , 86; مفسران شيعة , 94; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 2/779; مـيـزان الاعـتـدال , 1/539; الـنابس فى القرن الخامس , 63; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/157.
كفاية التفسير
اثـر ابـوعـبـداللّه اسـمـاعيل ( 361 - 430 ق ) فرزند احمد بن عبداللّه الضرير حيرى نيشابورى , از مفسران و علماى عصر خود.
مـفسر از شاگردان ابوالعباس انماطى و مخلدى و ابى هيثم و ديگران و از مشايخ خطيب بغدادى بوده است .
صاحب تاريخ نيشابور مفسر را از طبقه دوم محدثان ياد كرده است .
مفسر تفسير خود را به شيوه روائى تاليف نموده است .
نـسـخه اى نفيس از اين تفسير از اوائل سوره مريم تا آخر سوره يس به خط نسخ در سال 506 ق به خط احمد بن حسين بن نعمة اللّه نگاشته شده و از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى است ( شماره 1377 ). مـنـابـع : تاريخ بغداد, 6/313; تاريخ نيشابور, 173; تذكرة الحفاظ, 3/1097; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 466; كشف الظنون 1/442, 2/1498; مفسران شيعه , 86.
ما نزل من القرآن فى على (عليه السلام )
تفسير النور المشتعل
اثـر حـافـط ابـونـعـيـم احـمد ( 334 يا 336 - 430 ق ) فرزند عبداللّه بن احمد معروف به ابونعيم اصـفـهـانى از اعاظم علماى اسلام و ثقات حفاظ حديث و مشاهير مورخان كه موردوثوق فريقين بوده است .
او سر سلسله خاندان قديمى و معروف مجلسى در اصفهان است ( آل مجلسى ). تـفسير ما نزل من القرآن را مورخين در شرح حال مفسر ياد كرده اند و نيز جمعى از محدثان آن را روايت مى كنند و قسمتهائى از آن را در تفسيرهاى خويش نقل كرده اند.
نـسـخـه اى از اين تفسير تا مطلع قرن هفتم هجرى در دست بوده و ابوحسين يحيى ( م 600 ق ) مـعـروف بـه ابـن بـطـريق نسخه اى از آن را در اختيار داشته و در تفسير خويش خصائص الوحى المبين آنچه را كه لازم ديده و مى خواسته نقل نموده است .
ولى در فهرستهاى چاپى كتابخانه هاى امروزى از اين تفسير ياد نشده است .
مـحـقـق مـعـاصر شيخ محمدباقر محمودى آنچه را كه ابن بطريق در خصائص الوحى المبين از بـخـشـى از تـفـسـير ما نزل من القرآن فى على (ع ) ابونعيم اصفهانى استخراج نموده و در كتاب خاصى تحت عنوان النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ) آورده است در سيصد و شـش صـفـحـه بـه قطع وزيرى به سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى در تهران به چاپ رسانده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 2/438; الاعلام , زركلى , 1/157; تذكرة الحفاظ, 3/257; شذرات الذهب , 3/245; طـبـقـات الـشافعية , 7/9; روضات الجنات , 1/75; طبقات الكبرى , شعرانى , 1/56; لسان الميزان , 1/201; ميزان الاعتدال , 1/52; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/69; مقدمه ما نزل من القرآن فى على (ع ), 5;تفسير النور المشتعل من كتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ). غررالفرائد و دررالقلائد (تفسير شريف المرتضى )
اثـر عـلـم الـهـدى سيد مرتضى ياشريف مرتضى , ابوالقاسم على ( 355 - 436 ق ) فرزند ابواحمد الحسين موسوى از نواده هاى ابراهيم مجاب فرزند امام موسى كاظم (ع ) از اعاظم علماى شيعه و شيخ طائفه اماميه و نقيب علويان .
ابن عماد حنبلى از وى به عنوان نقيب طالبان و رئيس شيعه در عراق ياد مى كند.
كـتـاب غـررالـفرائد و دررالقلائد بر اساس مجلس به مجلس تاليف گشته است كه بخشى از اين كـتـاب در تـفـسـيـر آيات قرآن كريم و توضيح مشكلات آيات و تاويل و تفسير قرآن كريم و شرح احاديث معضله است .
سـيـد اعـجاز حسين هندى كنتورى در كتاب خود كشف الحجب به نقل از سيد سعيد گانپورى مـى نـويـسـد كه سيد شريف مرتضى اين كتاب را در راه حجاز بر شاگردان خود املاء كرده و لذا مراعات تنظيم و ترتيب در اين كتاب نشده است .
يـكـى از شيوخ مصر درباره اين كتاب مى گويد من در كتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلى برخورد كرده ام كه هرگز در كتب سيبوبه و سايرين نديده ام .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد اين كتاب به نامهاى مختلفى شهرت دارد از جمله الامالى , تفسير شريف مرتضى , مجالس التاويلات , مجالس كشف اليات , مجالس الشريف المرتضى .
اين كتاب نفيس داراى هشتاد مجلس درس است .
محمد ابوالفضل ابراهيم در سال 1373 ق / 1454 م اين كتاب را تحت عنوان امالى المرتضى تحقيق و در مصر توسط دار احياء الكتب العربيه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مكررا افست گرديده و آخرين افست توسط كتابخانه مرعشى قم به عمل آمده است .
گفتنى است كه نزديك به نيمى از امالى در تفسير و شرح آيات دشوار قرآنى است .
تـفاسير ديگرى از علم الهدى شريف مرتضى نام برده اند كه آنها عبارتند از: 1) المحكم و المتشابه , شريف مرتضى عمده گفته هاى خود را در اين تفسير از نوشته هاى نعمانى معروف به ابوزينب اخذ كرده است .
حر عاملى و شيخ يوسف بحرانى نوشته اند كه تفسير المحكم و المتشابه رساله اى است كه كليه آن منقول از تفسير نعمانى است .
مـرحـوم مـجـلـسـى در بـحـارالانـوار ( 93/1 - 97 ) درباره اين تفسير بدون ذكر نام علم الهدى مى نويسد: ( باب ماورد عن اميرالمؤمنين (ع ) فى اصناف آيات القرآن و انواعها و تفسير آياته برواية النعمانى و هى منفردة مدونة كثير الفوائد نذكرها من فاتحتها الى خاتمتها ). اين تفسير در 1312 ق در تهران چاپ سنگى شده است .
2) الـمـوضـح عـن وجه اعجاز القرآن , كه نامهاى ديگر آن الصرفة فى اعجاز القرآن يا المعرفة فى اعجاز القرآن ذكر شده است .
سـيد مرتضى در اين تفسير نظرى بر رد گفته هاى فرقه حشويه داشته و آن را درباره اعجاز قرآن كريم و كلمات آن و وجهه ادبى قرآن نگاشته است كه فعلا نسخه اى از آن در دست نيست .
3) تفسير سورة الحمد, يا تفسير سوره فاتحه , اين تفسير شامل سوره فاتحه و قسمتى از سوره بقره و نيز آيات 151 سوره انعام و 70 سوره اسراء و 93 سوره مائده مى باشد ولى موجود نيست .
مـنابع : امل المل , 2/182; الاعلام , 4/278; انباه الرواة , 2/249; تتمة اليتيمة , 53; الذريعة , 16/42; بـغـية الوعاة , 2/162; شذرات الذهب , 3/256; رجال , نجاشى , 2/102; لسان الميزان , 4/223; لؤلؤة الـبـحـرين , 313; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستانه قدس رضوى , 419; كشف الـظـنـون , 1/748; مـقـدمه ديوان شريف مرتضى , مقدمه امالى المرتضى ; معجم رجال الحديث , 11/370; مـفسران شيعه , 93; ميزان الاعتدال , 2/223; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 4/213; كشف الحجب و الاستار, 392; النابس فى القرن الخامس , 120 تاسيس الشيعة , 214, 303.
التحصيل فى مختصر التفصيل
از ابـوالـعـبـاس احـمد ( م 440 ق ) فرزند عمار مهدوى تميمى مقرى اندلسى از مفسران شيعه و نحويان و قراء.
مـفـسـر اصـلا از شهر مهديه قيروان كه بدست المهدى خليفه فاطمى ( 297 - 322 ق ) تاسيس گرديد و مركز اسماعيليه بود مى باشد.
تفسير بزرگ وى به نام التفصيل الجامع لعلوم التنزيل در اندلس شهرت عظيم و رواج زيادى يافت .
ايـن امـر باعث گرديد به خاطرتشيع مفسر جمعى از مخالفين او نزد حاكم اندلسى از وى سعايت كرده و گفتند اين تفسير از آن ابوالعباس نيست و از ديگرى مى باشد كه به خود نسبت داده است .
حـاكـم انـدلـسى آن تفسير را از وى گرفت و از مفسر خواست كه مجددا تفسير ديگرى را تاليف نـمـايد او مشغول تاليف تفسير التحصيل فى مختصر التفصيل گرديد كه در واقع مختصر تفسير بزرگ اوست .
شـيـوه مـفـسـر در اين تفسير پس از ذكر آيات قرآن كريم , به معنى و تفسير كلمات و آيات و ذكر متشابه و بعد قراءات و اعراب كلمات قرآن كريم مى پردازد.
و تفسيرى است نافع و اكثر مورخان آن را ستوده اند و طبقات المفسرين از اين تفسير به نيكى نام برده و آن را از تفاسير مهم و محققانه به شمار آورده اند.
نـسـخـه هاى نفيس و متعددى امروزه از اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى محفوظ مى باشد از جمله نفيس ترين نسخه آن در كتابخانه الرباط به شماره 89 محفوظ است .
كـه نـسـخـه اى قديمى و سالم مى باشد و نيز مجلد چهارم آن در كتابخانه دارالكتب مصر و ديگر كتابخانه هاست .
مـفـسـر داراى آثـار قـرآن پژوهى ديگر نيز هست از جمله الهداية فى القراءآت السبع ; التيسير فى القراءآت .
منابع : الاعلام , زركلى , 1/184; انباره الرواة على انباه النحاة , 1/91; بغية الوعاة , 1/351; تلخيص ابن مكتوم , 15; طبقات القراء, ابن جزرى , 1/92; طبقات , ابن قاضى شهبه , 1/227; طبقات المفسرين , داوودى , 1/56; طـبـقـات الـمـفسرين , سيوطى , 5; فهرست دارالكتب , 1/36; فهرست الخديوية , 1/127; فهرست مخطوطات الرياضى , 1/53, 5/147; كشف الظنون , 1/459; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 2/27, النابس فى القرن الخامس , 21; الوافى بالوفيات , 7/257; هدية العارفين , 1/75.
تفسير ابوالفتح ديلمى (تفسير القرآن الكريم )
اثـر امام ابوالفتح الناصر ( شهيد 444 ق ) فرزند حسين بن محمد از احفاد امام حسن مجتبى (ع ) معروف به ديلمى از مشاهير ائمه زيديه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در چهار جلد بزرگ شامل تفسير تمام قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مفسر پس از ذكر آيات به شرح و تفسير و بيان غرائب آنها مى پردازد.
جلد اول و دوم اين تفسير مكتوب به سال 1046 ق , به شماره 89 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
دو تفسير ديگر از ابوالفتح الناصر ديلمى ذكر كرده اند به شرح ذيل : 1) العهد الاكيد فى تفسير قرآن المجيد, كه به شيوه روائى و كلامى نوشته شده است .
2) البرهان فى تفسير غريب القرآن , كه آن نيز به شيوه روائى و كلامى تدوين گرديده است .
از هر دو تفسير فوق گويا نسخه هائى در كتابخانه هاى خصوصى يمن مشاهده شده است .
مـنـابـع : الاعلام , 7/347; الذريعة , 4/255; ريحانة الادب , 2/250; كشف الظنون , 2/1724; معجم المؤلفين , 13/69; المقتطف من تاريخ اليمن , 65, 111; مؤلفات الزيدية , 1/313.
التبيان فى تفسير القرآن
اثـر شـيخ ابوجعفر محمد ( خراسان 385 - نجف 460 ق ) فرزند حسن بن على طوسى معروف به شـيـخ الـطائفه و شيخ طوسى از اركان طائفه جعفريه و ائمه مفسران اماميه ( - آل شيخ طوسى , شيخ طوسى محمد بن حسن ). تـفسير مورد بحث در ده جلد به زبان عربى شامل تفسير قرآن كريم از آغاز تا انجام است و نيز اين نـخـسـتـيـن تـفسير معتبر و مفصل شيعى است كه در آن تمام علوم قرآن مجيد را يكجا جمع و گـردآورى نـمـوده اسـت كـه شـامـل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانى مختلفه و قصص و اعتقادات دينى و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبى و نقل روايات و احاديث از ائمه معصومين (ع ) و فقه و حـكمت و عرفان و كلام و بحثهاى تاريخى و همچنين نقل شواهد شعرى كه هنگام تفسير آيه از شعراى جاهليت و صدر اسلام و قرون بعدى استناد كرده و از مسائل عقلى نيز بهره بسيار گرفته است .
و بـا بحثهاى لغوى و نحوى اقوال نحويان معروف را چون ابوعلى فارسى و خليل و زجاج و مبرد و سـيـبـويـه و ثعلب را نقادانه نقل مى كند و در فصل قراءآت با ذكر آراء قراء چون كسائى و اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خويش را بيان نموده و به داورى مى پردازد.
ايـن تـفـسير به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از سوره الحمد آغاز شده و تا سوره الناس در ده جلد پايان يافته است .
مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسميه سوره را بيان مى نمايد.
سپس مكى يا مدنى بودن آن را ياد مى كند و چنانچه ناسخ و منسوخ يا نكته مهم ديگرى درباره آن لازم بـاشـد شـرح مـى دهد و بعد آيات قرآن كريم را يكايك ذكر نموده و به تفسير و شرح قرائت و معانى واژه ها با شاهد آوردن از اشعار عربى و جنبه دستورى و نحوى و صرفى با استدلال به گفته بـزرگـان و سـپس به شرح و تفسير معنى كلى آيه با نقل نظرات مفسران فريقين سنى و شيعه و گـاهـى رد و ايرادها و حل مشكلات بر مبناى افكار استوار خويش و مشرب اصولى و اجتهاد خود مى پردازد.
و از مشهورترين مفسران فريقين سنى و شيعه مانند: ابن عباس , مجاهد, عبداللّه بن مسعود, سعيد بـن جـبـيـر, قتاده , ضحاك بن مزاحم , اسماعيل سدى , على بن عيسى رمانى , عطاء بن ابى رباح , يـحـيـى بن زياد فراء, حسن بصرى , ابوعلى محمد بن عبدالوهاب جبائى , ابراهيم زجاج , ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بلخى , عبدالرحمن بن زيد, ربيع بن انس , ابوعبيد جراح , عامر بن عبداللّه , محمد بـن جـريـر طـبرى , رفيع بن مهران ابوالعاليه , عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج و غيره نقل قول مى نمايد.
بـهاءالدين خرمشاهى در مقاله خود به كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد درباره اين تفسير چنين ياد كرده است تفسير تبيان يكى از تفاسير عمده قرآن و يكى از سه چهار تفسير مهم و قديم شيعه به شـمـار مـى آيـد و بعد به شرح حال مفسر مى پردازد و گفتار امين الاسلام شيخ طبرسى را نقل مى كند و سپس به شرح شيوه و سبك اين تفسير مى پردازد كه عبارتند از: 1) در نقل شواهد شعرى بـر خـلاف طـبـرى انـتـقادى عمل مى كند و هر شعرى را به صرف اينكه سروده شاعرى از عصر جـاهليت است قابل استناد نمى داند و اصولا به شعراى صدر اول اسلام و قرون بعدى بيشتر اعتناء دارد.
2) در نـقـل احـاديـث نـيـز محتاطتر از طبرى است و نقل بدون نقد كمتر دارد و منقولات همه مفسران صحابه يا صحابه و تابعينى را كه احاديث تفسيرى دارند به ديده صحت و اعتبار نمى نگرد و اقـوال كـسـانى چون ابوصالح و سدى و كلبى و ابن كيسان و ابن اسحاق را نمى پذيرد و حتى در قبول بعضى از احاديث ابن عباس ترديد دارد و به جاى احاديث بسيارى از صحابه احاديث مروى از ائمه اطهار (ع ) را مناط اعتبار و عمل مى داند.
3) تـفـسـير او بيش از تفسير طبرى جنبه عقلى دارد چنان كه به ابوعلى جبائى كه در تفسير آيه بيست و دوم از سوره بقره الذى جعل لكم الارض فراشا مى گويد زمين گسترده و صاف و غير كـروى اسـت ايراد مى گيرد و با قاطعيت سخن از كرويت زمين سخن مى گويد ( البته گفتنى است كه حكماى يونان باستان از جمله فيثاغورس به كرويت زمين پى برده بودند ولى اثبات علمى آن در قرون بعد انجام گرفت ). 4) بـه بـحـث هـاى لـغـوى و نحوى اهميت مى دهد و اقوال نحويان بزرگى چون سيبويه , خليل , ابوعمرو كسائى , قطروب , فراء, اصمعى , ثعلب , مبرد, زجاج و ابوعلى فارسى را نقادانه نقل مى كند.
5) به اختلاف قراءآت و نقد آنها نيز اهميت مى دهد و غالبا آراء عاصم , كسائى خلف , حمزه , اعمش , نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره آنها داورى مى كند.
6) در ايـن تـفـسير بحث هاى كلامى ورود بر مخالفان از جمله و عيديه , تناسخيه , حشويه خوارج , مشبهه , مرجئه , معتزله و غلاة بسيار است .
امـروزه از ايـن تـفـسير نسخه هاى نفيس و كهن بسيارى در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى در دست مى باشد.
اين تفسير نخست در سالهاى 1360 - 1365 ق در دو مجلد رحلى در تهران چاپ سنگى گرديد.
سـپس در نجف اشرف بين سالهاى 1376 تا 1383 ق با مقدمه مفصل شيخ آقابزرگ تهرانى در ده جـلـد بـه قـطـع وزيرى مجدد طبع گشت و بعد در بيروت توسط دار احياء التراث العربى مكررا افست گرديده است .
مـنـابـع : الـتـبـيان فى تفسير القرآن , الذريعة , 3/328 20/184 سهم ايرانيان در تفسير قرآن , فـهـرسـت كـتابهاى اهدائى به دانشگاه تهران , 1/201; فهرست الفبائى آستان قدس رضوى , 102; فـهـرست مدرسه سپهسالار, 1/66; فهرست كتابخانه مرعشيه قم , 1/103, 3/102, 274, 10/7, 56; فـهـرسـت كـتابخانه ملك , 1/106; فهرست كتابخانه مجلس , 3/69; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 5/402; مقدمه التبيان , به قلم آقابزرگ تهرانى , النابس فى قرن الخامس , 161.
تفسير ابويعلى جعفرى (تفسير جعفرى )
از شـريـف ابويعلى ( م 463 ق ) فرزند حسن بن حمزه جعفرى طالبى از علماى اماميه و از مشايخ اجازات .
ابـويـعـلـى دامـاد اسـتادش شيخ مفيد بود و پس از وفات استاد رياست شيعه اماميه به او منتهى گرديد و نيز غسل استاد ديگرش علم الهدى با وى بود.
مـفـسـر از تبار جعفر طيار است ابن عنبه در عمدة الطالب از قول ابن طباطبا اين مطلب را تذكر داده است ( - عمدة الطالب , 44; دايرة المعارف تشيع , 1/158, 3/456 ). ايـن تفسير به شيوه روائى و كلامى مى باشد و شاگرد مفسر حسين نصر حلوانى در نزهة الناظر و تنبيه الخاطر از تفسير ابويعلى نقل كرده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد چون قسمتى از تفسير ابويعلى بنام و امضاء وى در حـاشـيه كتاب شاگردش حسين بن محمد حلوانى بود و بعضى از فضلا هنگام استنساخ آن را در مـتـن كـتاب اضافه نموده اند اين موضوع باعث گشته است كه جمعى از اكابر علما مانند صاحب رياض و ميرزا حسين نورى آن را از تاليفات مفسر بدانند.
سيد عبدالكريم بن طاووس در آخر باب ششم از كتاب خود فرحة الغرى ( 43 ) مى گويد ( به خط ابـويـعـلـى جـعفرى داماد شيخ مفيد و جانشين وى ديدم ) سپس حديث را نقل كرده است و اين مى رساند كه نسخه خط مؤلف از تفسير مذكور تا اواسط قرن هفتم هجرى در دست بوده است .
مـنـابـع : جـامـع الـرواة , 2/91; الذريعة , 4/258, 24/127; رجال , ابن داوود, 304; رجال , نجاشى , 2/333; ريـاض الـعـلـماء, 2/82; الخلاصة , علامه حلى , 164; لسان الميزان , 5/135; معجم رجال الحديث , 15/211; مفسران شيعة , 95; تنقيح المقال , 3/101; الناس فى قرن الخامس , 159.
اسباب النزول
از ابـوالـحـسن على ( 398 - 468 ق ) فرزند احمد معروف به واحدى نيشابورى امام مفسرين و از علماى نحو و لغت .
تـفـسـير اسباب النزول كه به شيوه روائى است آغاز آن سوره فاتحة و پايان آن سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضى آيات آن را كه بدست آورده است ياد كرده و همچنين آياتى را كه در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گرديده ذكر كرده است .
از اين كتاب نسخه مؤرخ 718 ق در كتابخانه كاتب اين سطور در قزوين و نسخه مورخه 994 ق به شماره 1438 ثبت در كتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
ايـن تفسير در 1315 ق در حاشيه الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسيده است سپس مكررا چاپ و افست گرديده است .
تفسيرهاى ديگرى از واحدى نيشابورى نقل كرده اند كه عبارتند از: 1) تفسير النبى , كه با احاديث و رواياتى كه سند آن به حضرت رسول (ص ) مى رسد تفسير كرده است .
2) نـفـى الـتحريف عن القرآن الشريف , به شيوه روائى و در رد اقوال كسانى كه عقيده به تحريف قرآن دارند.
3) تـفـسـيـر الوسيط ; تفسير واحدى , در چهار مجلد به زبان عربى كه نسخه هائى از آن در دست است .
از جمله نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1430 ) وقف شده نادر شاه افشار ( 1145 ق ). 4) تـفـسير البسيط, در شانزده مجلد كه در مقدمه آن واحدى كليه مشايخ خود را ذكر كرده و از آنها تجليل كرده است مخصوصا استادش ثعلبى را كه علوم قرآن و تفسير را از او فراگرفته است .
5) تفسير الوجيز, در يك مجلد مختصرتر از دو تفسير فوق .
نسخه اى از آن در كتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره 2062 ) مؤرخه 757 ق به نام تفسير واحدى و نسخه ديگر در كتابخانه ملك تهران ( شماره 5214 ) ثبت شده است .
منابع : الازهريه , 1/411; الاعلام زركلى , 4/255; انباه الرواة , 2/233; البداية و النهاية , 12/114; بغية الـوعـاة , 2/145; تـاريخ ابن الاثير, 8/123; تاريخ ابى الفدا, 2/192; تاريخ , تاريخ ابن كثير, 12/114; تـاريـخ نـيـشـابـور, محمودى , 585; دمية القصر, 203; الذريعة , 4/319; شذرات الذهب , 3/330; طبقات القراء ابن جزرى , 1/523; طبقات المفسرين داوودى , 1/387; طبقات المفسرين سيوطى , 23; كـشـف الـظـنـون , 1/460 به بعد; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضـوى , 43; الـقـرآن الـكـريـم فى عالم الترجمة و النشر, 35; مرآة الجنان , 2/96; معجم الادباء, 12/257; الـمـخـتـصر فى اخبار البشر, 2/192; معجم المطبوعات اليان سركيس , 2/1905; معجم الـمـؤمـنين , عمر رضا كحاله , 7/26; مفسران شيعه , 91; النابس فى القرن الخامس , 118; النجوم , الـزاهـره , 6/104; هـديـة الـعارفين , 1/692; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 3/303; طبقات الشافعيه , 5/240; طبقات النحاة , ابن قاضى شهبة , 2/135; العبر, 3/267.
قرن ششم :
جامع التفسير
اثـر ابـوالقاسم حسين ( م 502 ق ) فرزند محمد معروف به راغب اصفهانى از مشاهير مفسران و از علماى اماميه و صاحب مفردات در شرح لغات قرآن .
وى از مردم اصفهان بوده و در بغداد به تحصيل و تدريس پرداخت .
در تشيع او اختلاف وجود دارد.
در اسرارالامامة و رياض العلماء و الذريعة و اعلام الشيعة وى را از علماى اماميه دانسته اند.
تـفسير راغب اصفهانى در چند جلد است و نزد قاضى بيضاوى ( م 685 ق ) موجود بوده كه هنگام تاليف تفسير انوارالتنزيل بسيار از آن نقل كرده است و از منابع وى بوده است .
جـلـد اول آن كـه مـدخـل و مقدمه تفسير مورد بحث است در 1329 ق در مصر ذيل كتاب تنزيه القرآن عن المطاعن قاضى عبدالجبار همدانى به چاپ رسيده است .
راغب اصفهانى را چند كتاب است كه عبارتند از: 1) مفردات القرآن , در تفسير و توضيح لغات قرآن به زبان عربى كه به نام مفردات راغب بارها در ايران و لبنان چاپ و منتشر گرديده است .
2) درة التاويل فى متشابه التنزيل , در يك جلد به زبان عربى در توجيه آيات متشابهه و مكرره بوده ولى وجود ندارد.
3) تحقيق البيان فى تاويل القرآن , در يك جلد به زبان عربى كه به تاويل آيات قرآن كريم اختصاص يافته است : خيرالدين زركلى در اعلام اين تفسير را مربوط به لغت و حكمت مى داند و نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , 2/255; اعـيان الشيعة , 6/160; تاريخ حكماء الاسلام , 112; بغية الوعاة , 2/297; الـثـقات العيون فى سادس القرون , 81; الذريعة , 5/45; رياض العلماء, 2/172; طبقات المفسرين , داوودى , 2/329; معجم المطبوعات , 1/922; معجم المؤلفين , 4/59.
معالم التنزيل (تفسير فراء)
از ابـومـحمد الحسين ( 436 - 516 ق ) فرزند مسعود معروف به ابن فراء يا بغوى از ائمه شافعيه و مشاهير مفسران و فقها و محدثان اسلام ملقب به محيى السنه .
مـفـسـر از شهر بغ و يا بغشور واقع بين مرو و هرات از خراسان است كه به همين جهت او را بغوى مى خوانند.
از مـشـهورترين مؤلفات وى تفسير معالم التنزيل است كه به نامهاى تفسير فراء و تفسير بغوى نيز شهرت دارد و آن تلخيصى است از تفسير شيعى الكشف و البيان عن تفسير القرآن ابواسحاق احمد نـيـشـابـورى معروف به ثعلبى كه احاديث زيادى در فضائل آل محمد و خاندان عصمت و نبوت ( عـلـيـهم السلام ) را دربردارد و از منابع علامه مجلسى ( م 1111 ق ) در بحارالانوار است و علامه برغانى حائرى تمامى احاديث آن را در تفسير خود كنزالعرفان نقل نموده است .
شيوه او در تلخيص اين است كه قبل از آغاز به تفسير سند روايت مفسرين را نقل كرده است .
و پـيش از شروع تفسير سه فصل مشتمل بر اخبارى از رسول اللّه (ص ) آورده است : فصل اول ) در فضيلت قرآن و تعليم و تفسير آن .
فصل دوم ) در فضيلت خواندن و تلاوت قرآن كريم .
فـصل سوم ) در وعيد اشخاصى كه قرآن را بدون علم و دانش تفسير مى كنند سپس آيات قرآنى را به سبكى ساده و آسان تفسير كرده و در هر مورد اخبار و روايات راجع به آيات و همچنين اختلاف قراآت و حوادث تاريخى را ذكر نموده است .
كـارل بـروكلمان در تاريخ الادب العربى تعداد زيادى از نسخه هاى آن را در كتابخانه هاى ايران و هندوستان و تركيه و اروپا و كشورهاى عربى معرفى نموده است .
كهن ترين نسخه در كتابخانه ملك مورخه 573 ق ( شماره 2467 ) و نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 1406 ) مى باشد.
ايـن تـفـسـير پس از چاپ در بمبئى و مصر, در ايران در چهار مجلد چاپ سنگى گرديده است ( بدون تاريخ ). تفسير معالم التنزيل غير از تلخيص ابوبكر محمد طرطوشى معروف به ابن ابى رندقه مى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى 2/259; البداية و النهاية , 12/193; تاريخ الادب العربى , 6/243; تذكرة الحفاظ, 4/1257; شذرات الذهب , 4/48; طبقات المفسرين , داوودى , 1/157; طبقات المفسرين , سـيـوطى , 12; الـعـبـر, 4/37; فـهرست كتابخانه ملى ملك , 1/693; مرآة الجنان , 3/213; معجم الـبـلدان , 1/695; معجم المطبوعات , الياس سركيس , 1/573; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 4/61; النجوم الزاهرة , 5/223; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/136; كشف الظنون , 1/517.
| | | |
