تفسير سعيد مخزومى
اثر ابومحمد سعيد ( م ح 105 ق ) فرزند المسيب بن حزن قرشى مدنى .
مـى گـويـنـد در سـن هـفـتـاد و پـنج سالگى وفات يافت وى تفسير و تاويل را از محضر حضرت امـيـرالـمؤمنين (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و تربيت يافته امام بود و در تمام جنگهاى حضرت (ع ) شركت داشت .
روايـات وى در كـتب معتبر شيعه نقل شده است و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى نويسد تفسير را از اميرالمؤمنين على (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و در كليه جنگهاى حضرت شركت داشت و امـام را ترك نكرد و نيز حضرت امام صادق و على بن موسى الرضا عليهم السلام تصريح به تشيع وى كرده اند.
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 7/249; تاسيس الشيعه , 341; تذكرة الحفاظ, 1/54; جامع الرواة , 1/362; رجـال , ابـن داود, 171; رجـال , طـوسـى , 90; رجـال , كشى , 107; رجال , علامه حلى , 79; معجم الرجال الحديث , 8/132 - 140.
تفسير طاووس يمانى
اثر ابوعبدالرحمن طاووس ( م 106 ق ) فرزند كيسان يمانى , نقل روايات تفسيرى او در تفسيرهاى ديگر به معناى موجود بودن تفسيرش نيست .
وى از مفسرين شيعه و فقهاى اماميه بود.
وى تـفـسـيـر و علوم قرآن را از ابن عباس فراگرفت و ابن قتيبه در كتاب خود المعارف ص 306 تصريح به تشيع وى كرده است .
سـيـوطى او را در طـبـقه تابعين از مفسرين ياد كرده و قول ابن تيميه را كه اعلم الناس در علم تفسير بود تاكيد مى دارد.
صـاحـب كـشـف الـظـنون وى را در عداد مفسرين از تابعين ضبط كرده و روايات وى در تفاسير اصحابنا الاماميه آمده است از جمله در تفسير فرات در تفسير سوره ن و القلم .
تفسير وى به شيوه روائى است كه مفسرين ديگر از آن نقل كرده و خود تفسير اكنون وجود ندارد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 7/395; تاسيس الشيعة , 325; التفسير و المفسرون , 1/112; تذكرة الحفاظ, 1/90; الاتقان فى علوم القرآن , 4/240; الذريعة , 4/279; رجال , ابن داوود, 190; رجال , طوسى , 94; جامع الرواة , 1/420; تفسير, فرات الكوفى , 497; معجم رجال الحديث , 9/155; مفسران شيعه , 70; تهذيب التهذيب , 5/8; حلية الاولياء, 2/3; صفة الصفوة .
تفسير عطيه عوفى
اثـر ابـوالـحسن عطية ( م 111 ق ) فرزند سعد بن جنادة عوفى كوفى معروف به جدلى از شيعيان معروف كوفه و مفسران اماميه .
ولادت وى در عـصـر حضرت امير على بن ابى طالب (ع ) بوده و نام او را اميرالمؤمنين (ع ) عطيه نهاد و تفسير و تاويل را از ابن عباس و زيد بن ارقم و عكرمه و عدى بن ثابت و ديگران اخذ كرد.
تـفـسيرى وى در پنج جلد بوده است ( كه فعلا موجود نيست ) و آنرا بر استادش ابن عباس عرضه نمود.
عطيه از اصحاب حضرت باقر (ع ) بوده است .
ابـن عـماد حنبلى در شذارات الذهب ( 1/144 ) او را به عالمى نبيل و زاهدى رفيع مقام ياد كرده است و ذهيبى در ميزان الاعتذال ( 3/79 ) او را بخاطر تشيع اش تضعيف نموده و مى گويد ( كان عطية يتشيع ). منابع : جز آنچه در متن آمده است , الاعلام , زركلى , 4/237; التاريخ الكبير, 7/8; تهذيب التهذيب , 7/200 - 202; طبقات الكبرى , ابن سعد, 304; معجم رجال الحديث , 11/149; مفسران شيعه , 70; الذريعة , 4/282.
تفسير ابى الجارود
[ ; تفسير امام باقر (ع ) ], منسوب به امام محمد باقر (ع ) ( 57 - 114 ق ) ابن نديم در الفهرست اين تـفسير را به عنوان نخستين تفسير در كتب تفاسير ذكر مى كند و آنرا از تصانيف حضرت باقر (ع ) مى داند كه حضرت (ع ) آنرا براى ابى الجارود املاء فرموده اند.
نـام ابى الجارود زياد بن منذر ( م 150 ) است وى در حال تولد نابينا بود و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد عليهم السلام بوده است .
او مؤسس فرقه زيديه جاروديه است .
ظـاهرا حضرت باقر(ع ) در ايام استقامت او و قبل از گرايش وى به زيديه اين تفسير را بر وى املاء فرموده اند.
راوى ايـن تـفسير از ابى الجارود در طريق شيخ الطائفه شيخ طوسى و ابوالعباس نجاشى , ابوسهل كثير بن عياش قطان است و او از روات ضعيف مى باشد.
ولى على بن ابراهيم بن هاشم قمى كه اين تفسير را در تفسير خود - كه به چاپ رسيده است - به اسـناد از ابى بصير يحيى بن ابى القاسم اسدى ( م 150 ق ) روايت كرده كه به توثيق او تصريح شده است و او از ابى الجارود روايت مى كند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعه اين تفسير را تحت عنوان تفسير ابى الجارود ذكر مى كحند سپس تحت عـنوان تفسير الامام الباقر عليه السلام ياد كرده و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه تحت عنوان تفسير ابوجعفر الباقر عليه السلام ثبت كرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعه , 1/656; تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام , 327; الذريعة , 4/251 و 262; تفسير فـرات الـكـوفـى , 79; جامع الرواة , 1/339/340, رجال , كشى / 199 - 200; رجال , نجاشى , 1/387; تـنـقـيح المقال , 1/16; انساب , سمعانى , 5/9; معجم رجال الحديث , 7/321 - 327; الفهرست , ابن نديم , 36; مفسران شيعه , 67.
تفسير قتادة
از قتاده ( 61 - 117 ق ) فرزند دعامه سدوسى بصرى از مفسرين و علماى بصره .
وى اطـلاع وسيع در شعر و لغت عربى داشت و اعلم علماى عصر خويش در عراق بود و از مشاهير مفسرين تابعين است مفسرين اقوال او در تفسير آيات قرآن در تفاسير خود نقل كرده اند.
ولى تفسير او فعلا وجود ندارد.
داودى در طـبـقـات الـمـفـسـريـن خـود و ذهبى در تذكرة الحفاظ به شرح حال وى در تفسير پرداخته اند.
مـنـابـع : تذكرة الحفاظ, 1/122; التفسير و المفسرون , 1/125; معجم الادباء, 7/9; و فيات الاعيان , 4/85; طبقات المفسرين , 2/43; تهذيب التهذيب , 8/351 - 356.
تفسير زيد شهيد
تـفسير القرآن الكريم لزيد الشهيد, مفسر ابوالحسين زيد ( 79 - شهادت 121 يا 122 ق ) فرزند امام زين العابدين (ع ) معروف به زيد شهيد از فقهاء مفسران به نام شيعه در قرن دوم هجرى .
تفسير و علوم قرآن رااز پدرش حضرت سجاد (ع ) و برادرش حضرت امام محمدباقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و ديگران فراگرفت و در فقه و تفسير و كلام و خطابه وحيد عصر خويش بود ابوحنيفه در حق وى مى گفت ( ما رايت فى زمانه افقه منه و لا اسرع جوابا و لا ابين قولا ). هنگام قيام وى ابوحنيفه به او پيوست .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى است كه اكثر مفسران شيعه آنرا طى تـفـسيرهاى خود نقل نموده اند از جمله فرات كوفى در تفسير خود بيست و هفت مورد در تفسير آيات قرآن كريم از وى نقل نموده است كه تمامى آنها در فضائل خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام مى باشد.
و نيز چند تفسير ديگر به زيد نسبت مى دهند كه آنها نيز موجود هستند: 1 ـ تفسير قرائت زيد.
2 ـ تفسير مدخل الى القرآن لمواضع مختارة منه .
3 ـ تفسير غريب القرآن المجيد.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 7/107; الاعلام , 3/59; تاريخ الادب العربى , كارل برو كلمان , 3/322; تاريخ دمـشـق , ابن عساكر, 9/149; تفسير فرات , كوفى , 122; تهذيب الاحكام , 8/235; تهذيب التهذيب , 3/362; خلاصة التذهيب , 129; رجال شيخ طوسى , 89 به بعد; سير اعلام النبلاء, 5/389; شذرات الـذهـب , 1/158; تاريخ الاسلام , 5/74; الطبقات الكبرى , ابن سعد, 5/325; فوات الوفيات , 2/35; مـعـجـم رجال الحديث , 7/345; معجم المؤلفين , 4/190; مقاتل الطالبين , 127; مؤلفات الزيديه , 1/307 به بعد; من لا يحضره الفقيه , 1/126 - 128 به بعد.
تفسير عاصم
اثر ابوبكر عاصم ( م 127 يا 128 ق ) فرزند ابى النجود بهداللّه اسدى كوفى از مفسران شيعه و يكى از قراء هفت گانه معروف قرن دوم هجرى .
وى ايرانى تبار و از هم پيمانهاى قبيله بنى اسد بود.
او فنون قرآن كريم و قراءات را از عبدالرحمن سلمى فراگرفت .
سـلمى خود از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) بود و در علوم قرآن مخصوصا در قراءات مقام شامخى داشت .
او مورد وثوق سنى و شيعه مى باشد.
و نـيـز دو روايـت در تفسير و قراءات عاصم مشهور است نخست روايت حفص بن سليمان بزاز كه فـرزنـد هـمـسـر دوم او بـود و روايـت دوم : ابـى بكر بن عياش حفص مى گويد كه عاصم به من مى گفت قرائتى را كه به تو آموختم همان قرائتى است كه از عبدالرحمن سلمى فراگرفتم و او از حـضـرت امـيـرالمؤمنين على (ع ) روايت كرده است و هر آنچه را كه به ابوبكر بن عياش آموختم همان قرائتى است كه از زربن حبيش فراگرفتم و او از ابن مسعود نقل مى كند.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى است و در اكثر تفسيرهاى عامه و خاصه مخصوصا در قسمت قـراءات ذكـر شـده اسـت و مـورد اعتماد فحول علماى شيعه مى باشد علامه حلى در كتاب خود المنتهى مى نويسد: بهترين قراءات نزد من قراءت عاصم از طريق روايت ابوبكر عياش مى باشد .
اين تفسير در كتب فقهى اماميه كتاب صلاة باب قراءات بسيار نقل شده است .
بحرالعرفان بسيارى از باب قراءات از عاصم نقل كرده است .
ابن نديم در الفهرست عاصم را در طبقه سوم كوفيان بعد از يحيى بن وثاب ياد كرده است .
وفات او را سال 128 ق ضبط نموده است .
همچنين آيت اللّه خوئى در معجم رجال الحديث مى گويد يكى از قاريان هفتگانه مشهور مى باشد و نـيـز قـرائت او از طـريق حفص بسيار معروف است و هرچه از مصاحف قديم و جديد را مشاهده نموده ام تمامى آنها رسم الخط خود را بر مبنا و اساس قرائت عاصم نهاده اند.
مـنابع : الاعلام , 3/248; اعيان الشيعة , 7/407; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 346 - 347; تهذيب الـتـهـذيب , 5/30 - 36; التاريخ الكبير, 6/487; الجرح و التعديل , 6/340; خلاصة التذهيب , 182; ريحانة الادب , 4/436 - 437; تاريخ دمشق , ابن عساكر تلخيص ابن منظور, 11/235 - 236; معجم رجـال الحديث , 9/178 - 179; موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 7/272 - 277; ميزان الاعتدال , 2/357; سير اعلام النبلاء, 5/256 - 261; النقض , عبدجليل قزوينى , 213 به بعد.
تفسير سدى
[ ; تـفـسـيـر السدى الكبير ], از ابومحمد اسماعيل ( 127 ق ) فرزند عبدالرحمن القرشى هاشمى تـابـعـى كـوفـى مـعروف به سدى كبير, از مفسرين اماميه و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت سجاد و امام محمد الباقر و امام جعفر الصادق عليهم السلام .
ابـن حـجـر در تـقـريـب التهذيب مى گويد ... انه صدوق متهم بالتشيع ... و داودى در طبقات المفسرين از او و تفسيرش و گرايشش به تشيع ياد كرده است .
سيوطى در الاتقان تفسير وى را از بهترين تفاسير مى داند.
و نيز ائمه حديث مانند ثورى و شعبه از وى روايت كرده اند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه اسماعيل بن موسى فزارى سدى كوفى ( م 145 ق ) كه با ايـن سـدى در نـام و كنيه و لقب و مذهب مشاركت دارد و با او معاصر است غير از اوست , و مفسر نيست .
از احفاد وى محمد بن مروان بن عبداللّه بن اسماعيل معروف به سدى صغير است ( م 186 ق ) كه راوى تفسير ابن عباس از محمد بن سائب كلبى ( م 146 ) مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 3/379; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 326; الذريعة , 4/276, ابن داود, 57; رجـال شـيـخ طـوسى , 2/104, 148; ذكر اخبار اصفهان , 1/204 ( چاپ ليدن , 1931 م ); و طبقات الـمـفـسرين داودى , 1/109, معجم الادباء, 7/13, النجوم الزاهرة , 1/304, مفسران شيعه , 67 - 68; جامع الرواة , 1/98 - 99.
تفسير جابر الجعفى
اثـر ابـوعبداللّه جابر ( م 127 يا 128 يا 132 ق ) فرزند يزيد بن الحرث بن عبد يغوث جعفى تابعى از مفسران شيعه و محدثين تابعين بود.
حـديـث و تفسير را از محضر امام محمد باقر (ع ) اخذ كرد و از خواص و ملازمين امام عليه السلام بود.
ابـن حجر در تهذيب التهذيب وى را از ضعفا و رافضى دشنام دهنده به اصحاب النبى (ص ) وصف كرده است .
در كـتـب رجـالـى شـيعه او را توثيق و عدل مى خوانند و ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) وى را از اصحاب حضرت امام باقر و حضرت صادق (ع ) ذكر نموده است و نيز تفسير وى را با پنج واسطه از او روايت نموده است .
شـيخ طوسى در رجال خود وى را از اصحاب حضرت باقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) ضبط كرده است .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه منقول و ماثور است و اين تفسير از املاء حضرت امام ابى جعفر محمد الباقر (ع ). فـرات كـوفى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات سى و دو عنوان اسناد تفسير آيات را از وى نقل كرده است كه تمامى آنها در شان و فضايل حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
از جـمله در تفسير آيه 48 سوره النساء ان اللّه لا يغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشاء به نقل از جابر از حضرت باقر (ع ) قال عليه السلام : يا جابر ان اللّه لا يغفر ان يشرك بولاية على بن ابى طالب (ع ) و طاعته و اما قوله : و يغفر مادون ذلك لمن يشاء: فانه ولاية على بن ابى طالب (ع ) و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در تفسير آيه 34 سوره بـقـره و اذ قلنا للملائكة اسجد و الدم به نقل از جابر بن يزيد جعفى از ابى جعفر محمد بن على (ع ) روايت نموده و به تفسير آيه مى پردازد.
بعضى از عامه او را توثيق و روايات او را در كتب تفسير و حديث خويش ضبط نموده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 4/51 - 55; اعلام , 2/105; تاسيس الشيعة , 326; تفسير فرات الكوفى , 54; تفسير القمى , 1/36; الذريعة , 4/268; جامع الرواة , 1/144 - 146; رجال , ابن داود, 80; رجال , شيخ طوسى , 111; رجال , كشى , 169 - 174; الفهرست , شيخ طوسى , 73; معجم رجال الحديث 4/17 - 27; مـعـجـم الـمـؤلـفين , 2/106; رجال , علامه حلى , 35; ميزان الاعتدال , 1/379 - 384; تنقيح المقال , 1/203; رجال , نجاشى , 1/313 - 316.
تفسير ابن ابى شعبه
اثـر ابـوجـعفر محمد ( م 135 ق ) على بن ابى شعبة حلبى از ثقات مفسرين اماميه و از برجستگان علماى خاندان آل ابى شعبه حلبى ( آل ابى شعبه حلبى ). وى حديث تفسير و تاويل را از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) اخذ كرده است .
در كـتـب رجـالى بر توثيق وى اتفاق نطر است و تفسير او به شيوه آن عصر روائى است و مفسرين ديگر از آن نقل كرده اند ولى اكنون وجود ندارد.
ابـوالـعـبـاس نـجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق ابى شعبه تفسير وى را ضبط كرده و آن را توسط اسـتـادانـش در روايـت مـحـمـد بن جعفر نحوى تميمى و ابن نوح سيرافى به سه واسطه روايت مى نمايد.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 2/89; جامع الرواة , 2/151; الذريعة , 4/240; رجال , ابن داوود, 324; رجال , شيخ طوسى , 295; رجال , نجاشى , 2/202; رجال , علامه حلى , 103; الفهرست , شيخ طوسى , 303; مـعالم العلماء, 94; مفسران شيعه , 66; معجم رجال الحديث , 16/302; كامل الزيارات , ابن قولوية , 89; رجال , البرقى , 20.
تفسير ابن ابى هند
از ابـوبـكـر داوود ( م 139 ق ) فرزند ابى هند دينار قشيرى سرخسى متوفى در راه مكه معظمه از مفسرين و محققين و از اصحاب حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ). وى تفسير و حديث را از امام محمد الباقر (ع ) اخذ كرد.
ابن نديم در فهرست در فصل كتب تفاسير به كتاب تفسير داوود بن ابى هند اشاره مى كند.
تفسير وى به زبان عربى به شيوه صدر اول اسلام روائى است و متاسفانه وجود ندارد.
مـنـابـع : الذريعة , 4/240; رجال , شيخ طوسى , 120; جامع الرواة , 1/301; الفهرست ابن نديم , 36; معجم رجال الحديث , 7/91.
تفسير القرآن
اثر ابى سعيد ابان ( م 141 ق ) فرزند تغلب بن رباح بكرى جريرى كوفى شيخ قراء و مفسرين شيعه و از اصـحـاب ائمه ثلاثه حضرت زين العابدين و محمد باقر و جعفر الصادق عليهم السلام بوده و نزد آن بزرگواران مقامى ارجمند داشته است .
وى را فريقين عامه و خاصه توثيق كرده اند.
وى بـه امـر حـضـرت صادق (ع ) در مدينه كرسى فتوى را به دست گرفت و از مؤسسين در علم قراآت قرآن كريم و از اعاظم علماى شيعه مى باشد كه به تاليف چهار تفسير پرداخته است .
تفاسير او در تفسيرهاى چاپى و خطى به تفصيل تا عصر حاضر نقل شده است .
تفاسير وى عبارتند از: 1 ـ معانى القرآن اللطيف .
2 ـ تفسير القرآن .
3 ـ الغريب فى القرآن .
4 ـ تفسير القراآت .
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 2/69; تاسيس الشيعة , 319 - 343; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/233 - 239; تـفـسير فرات كوفى , 90 به بعد; تفسير كنز العرفان خطى ; بغية الوعاة , 176; تنقيح المقال , 1/3; تـهـذيـب الـتـهذيب , 1/93; جامع الرواة , 1/9; رجال , ابن داوود, 9; رجال , شيخ طوسى , 82; رجال , كشى , 279 - 280; رجال نجاشى , 1/73; طبقات المفسرين , داودى , 1/1; الطبقات الكبرى , 6/302 - 360; الفهرست , ابن نديم , 276; الفهرست , شيخ طوسى , 5; معجم الادباء, ياقوت , 1/107; مفسران شيعه , 65 - 66; ميزان الاعتدال , 1/5.
تفسير الاحمسى
اثر ابوالحسن مالك ( م ح 145 ق ) فرزند عطية بجلى احمسى كوفى از محدثين و مفسرين شيعه .
وى عـلـوم قرآن و تفسير و حديث را از حضرت سجاد زين العابدين (ع ) و حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) اخذ كرد.
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
فـرات كـوفـى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات الكوفى هنگام تفسير آيه 33 سوره محمد (ص ) ( يا ايها الذين آمنوا اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و لا تبطلوا اعمالكم ). مالك بن عطيه توسط يزيد بن فرقد نهدى از امام صادق (ع ) سؤال كرد چه چيزى پس از اطاعت از خـداوند و رسول (ص ) اعمال را باطل مى كند؟ امام فرمودند: دشمنى با ما باطل كننده عمل آنان است .
در كـتـب مـهم حديث شيعه از جمله كتب اربعه و نيز توسط روات بزرگ شيعه از آن روايت شده است .
منابع : تفسير فرات الكوفى , 418; تفسير القمى , 2/212; جامع الرواة , 2/37 - 38; رجال , ابن داوود, 283; رجـال , نـجـاشى , 2/375; الفهرست , شيخ طوسى , 196; رجال , كشى , 133 - 314; الروضة الكافى , 268; الكافى , 1/393 - 394; من لا يحضره الفقيه , 3/353; معجم رجال الحديث , 14/168 - 172.
تفسير زيد عدوى
اثـر ابوعبداللّه زيد ( م 136 يا 140 يا 145 ق ) فرزند اسلم عدوى مدنى از مفسرين شيعه و محدثين اماميه .
شـيـخ الطائفه شيخ طوسى وى را از اصحاب حضرت سجاد (ع ) سپس در اصحاب حضرت صادق (ع ) ياد كرده است وى از ثقات مفسرين است و فريقين سنى و شيعه او را توثيق نموده اند.
ابن نديم در كتاب خود الفهرست كتاب تفسير زيد بن اسلم را كه به خط سكرى نحوى لغوى بوده جزء كتابهاى تفسير ضبط كرده است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/91 - 93; التفسير و المفسرون , 1/116 - 117; تذكرة الحفاظ, 1/132 - 133; الـذريـعـة , 4/275; الاتـقان فى علوم القرآن , 4/240; جامع الرواة , 1/340; رجال , ابن داوود, 162; رجـال , طـوسـى , 90; طبقات المفسرين , داوودى , 1/176; معجم رجال الحديث , 7/335; الكافى , 6/408; تفسير فرات الكوفى , 258.
تفسير فضيل بصرى
اثـر ابـوالقاسم فضيل ( م ح 145 ق ) فرزند يسار نهدى عربى بصرى از مفسران و محدثين شيعة و اصحاب امام پنجم و امام ششم عليهما السلام .
علوم قرآن و حديث را از حضرت امام محمد باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ) اخذ كرد.
ابوالعباس نجاشى پس از توثيق وى مى نويسد در حيات حضرت صادق (ع ) وفات يافت .
ابن حجر عسقلائى در كتاب خود لسان الميزان او را رافضى كذاب و لا يعتمد عليه مى خواند.
اما در كتب رجالى اماميه اتفاق كلمه در توثيق اوست .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روايى است .
و در كتب حديث و تفسيرهاى شيعى منقول است .
ابـى الـحسن على بن ابرهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در بحث از آيه 71 سوره بـنـى اسـرائيل يوم ندعوا كل اناس بامامهم از فضيل بن يسار به نقل از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) نقل مى كند كه : رسول اللّه (ص ) و حضرت على و امام حسن و امام حسين عليهم السلام هريك با فرقه اى مى آيند و همه شيعيان همراه ايشان هستند.
شـيخ مفيد در رساله عدديه خود او را از فقهاى اعلام و صاحبان فتوا مى خواند و طريق روايت وى را صحيح دانسته است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/401; تهذيب الاحكام , 3/48; تفسير القمى , 2/23; جامع الرواة , 2/11 - 13; رجال , ابن داوود, 274; رجال , شيخ طوسى , 132 - 271; رجال , كشى , 185 - 187; رجال , نجاشى , 2/172 - 173; لسان الميزان , 4/454; معجم رجال الحديث , 13/335 - 341; من لا يحضره الفقيه , 3/307.
تفسير محمد بن فرات
از محمد ( م 145 ق ) فرزند فرات از روات و محدثين اماميه .
وى عـلـوم قـرآن و تـفـسير و حديث را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) اخذ كرد; و نيز عصر حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) را درك كرد و از حضرت صادق (ع ) روايت مى نمايد.
كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
كشى در رجال خود مى نويسد كه او اصبغ بن نباته را ملاقات نموده بود.
سـپـس حـديـثـى را كه وى از اصبغ بن نباته و او از حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) شنيده بود ياد مى كند.
وى غير از محمد بن فرات جعفى مى باشد كه در عصر حضرت رضا (ع ) مى زيست و كتب رجالى او را تضعيف كرده و كذاب مى خوانند و امام هشتم (ع ) او را ذم نموده است .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و در طى كتب تفسيرهاى شيعى و اسناد كتب معتبر حديث اماميه نقل گرديده است .
اكثر تفسير او در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
فـرات كوفى در تفسير خويش در تفسير آيه 14 سوره واقعة ثلة من الاولين و قليل من الاخرين مى نويسد كه محمد بن فرات از امام جعفر صادق (ع ) در تفسير آيه مذكور سؤال مى كند.
امـام (ع ) مـى فـرمايند قال : ثلة من الاولين : ابن آدم المقتول و مؤمن آل فرعون و حبيب النجار صاحب يس , و قليل من الخرين : اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) مى باشند.
وى بـا محمد بن فرات حرامى كه شيخ طوسى در كتاب رجال خود از اصحاب حضرت ابى عبداللّه جـعـفـر الـصادق (ع ) ياد كرده است متحد هستند و آيت اللّه خوئى نيز همين احتمال را در معجم رجال الحديث داده است .
منابع : تفسير الفرات , 465; تفسير القمى , 2/125; رجال , شيخ طوسى , 298; معجم رجال الحديث , 17/126 - 128; الكافى , 2/349; تهذيب الاحكام , 10/50.
آيات الاحكام , تفسير احكام القرآن
اثـر ابـوالـنـصر محمد بن السائب بن بشر كلبى ( م 146 ق ) از مفسران معروف شيعه و از اصحاب حضرت امام محمد الباقر وامام جعفر الصادق (ع ). ابـن نديم در كتاب الفهرست خود هنگام ذكر كتابهائى كه درباره علوم قرآن تاليف گرديده است از اين تفسير به نام احكام القرآن كلبى ياد كرده است و جمعى به نام آيات الاحكام ضبط كرده اند و هر دو تفسير متحد هستند.
آقـابزرگ تهرانى در الذريعة از اين تفسير به نام آيات الاحكام نام برده و از قول ابن عدى مى نويسد كلبى صاحب تفسير كبير است كه از بزرگترين تفاسير معروف مى باشد.
با اين ترتيب كلبى صاحب دو تفسير مى باشد به نام تفسير كبير و تفسير آيات الاحكام .
گـفـتـه اند كه نخستين كسى است كه در اين فن در اسلام كتابى تاليف نموده است , و ابن حجر عسقلانى در كتاب خويش تهذيب التهذيب پاى خود را فراتر گذاشته و ابوالنصر كلبى را به خاطر تشيع اش به كفر و زندقه متهم كرده است .
تـفسيرهاى مورد بحث به زبان عربى و چنانچه از متون تاريخ استفاده مى گردد در تفسير آيات و در فقه و آيات احكام قرآن كريم و به شيوه روائى است و متاسفانه اكنون موجود نمى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 6/133; اعيان الشيعة , 9/339; تاسيس الشيعة , 321 و 325; الاتقان فى عـلـوم الـقـرآن , 4/239; الذريعة , 1/40, 4/311; تهذيب , ابن حجر, 9/157; رجال , ابن داوود, 312; رجال , شيخ طوسى , 136; شذرات الذهب , 1/217; طبقات المفسرين , داوودى , 2/144; الفهرست , ابـن نـديـم , 41, 107; كـشف الظنون , 1/429; مفسران شيعة , 65; وفيات الاعيان , 4/309; الوافى بالوفيات , 3/83; المعارف , ابن قتبية , 233.
تفسير امام جعفر صادق (ع )
( 80 - 148 ق ), حـضـرت صـادق (ع ) مشهورترين اهل زمان خود در علم و فضل بود محدثين از هيچ يك از ائمه معصومين (ع ) به مقدار وى روايت نقل نداشته اند.
صـاحبان حديث و كتب رجالى اسماء شاگردان او را از ثقات با اختلاف آراء و گفته هاى آنان بيش از چهار هزار محدث و عالم ضبط كرده اند.
جنابذى در معالم العترة الطاهرة به نقل از صالح بن الاسود مى نويسد هيچ كس جز اميرالمؤمنين (ع ) و حضرت صادق (ع ) نگفته است سلونى قبل ان تفقدونى .
در فهرست چاپى كتابخانه على پاشا در استانبول تفسيرى منسوب به امام جعفر الصادق (ع ) به نام تـفسير الامام جعفر بن محمد الصادق ذكر شده است و آقابزرگ تهرانى آنرا در الذريعه ياد كرده و مى نويسد: چنين تفسيرى در كتب و فها اصحاب , و علماى اماميه ياد نشده و آنچه كه قريب بـه ظـن اسـت ايـن تـفـسير توسط بعضى از اصحاب ائمه عليهم السلام نگاشته شده مانند كتاب بحارالعلوم كه منسوب به امام حضرت الصادق (ع ) است و توسط يكى از اصحاب ائمه عليهم السلام تاليف شده .
مـؤلـف كـه يـكى از اصحاب ائمه (ع ) بوده روايات صحيح را جمع نموده است چون ايمان قطعى داشته است كه اين اقوال از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) است مستقيما آنها را به امام نسبت داده و از خود نام نبرده است .
ولـى آنـچـه مسلم است اكثر اسناد احاديث در تفسير قرآن كريم به امام جعفر الصادق (ع ) منتهى مى گردد.
تـصـحـيح انتقادى قابل توجهى از تفسير امام جعفر صادق (ع ) به كوشش پل نويا در مجموعه آثار ابـوعـبدالرحمن سلمى ( گردآورده نصراللّه پورجوادى , تهران , مركز نشر, 1369, 1/5 - 63 ) آمده است .
منابع : اعيان الشيعه , 1/668 - 669; تفسير بحرالعرفان برغانى (خطى ); تفسير عياشى , 1/2; تفسير فرات الكوفى , 49; تفسير القمى , 1/29; تفسير الميزان , 1/20; الذريعة , 4/269; مفسران شيعه , 70; مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمى .
گردآورده نصراللّه پورجوادى , 1/5 - 63.
التحريف و التبديل
اثـر ابوجعفر محمد ( 83 - 148 ق ) فرزند حسن صيرفى كوفى از محققين شيعه و مفسران اماميه در قرن دوم هجرى و از اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ). مفسر, علم حديث و تفسير را از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). اخـذ نـمـوده و از التحريف و التبديل چنين استفاده مى گردد كه اين تفسير كه فعلا وجود ندارد ردى بـوده اسـت بـر اقوال فرقه حشويه و اصحاب حديث كه در صدر اول اعتقاد غلطى نسبت به قـرآن داشتند و تلفيقاتى به كرامت قرآن كريم نسبت داده اند اين تفسير از جمله تفاسير و ردهائى مى باشد كه مانند شريف مرتضى و شيخ طوسى و شيخ صدوق بر آن اقوال نوشته اند.
منابع : تاسيس الشيعة , 334; جامع الرواة , 264; الذريعة , 3/394; رجال , شيخ طوسى , 284; رجال , ابن داوود 305, الفهرست , شيخ طوسى , 289, معجم رجال الحديث , 15/262.
تفسير ابى حمزة الثمالى
اثـر ابـوحمزه ثابت ( م 150 ق ) فرزند ابى صفيه دينار ثمالى كوفى ازدى معروف به ابوحمزه ثمالى شيخ شيوخ شيعه در عصر خويش و از اخيار و ثقات معتمدين در روايات و حديث .
از اصحاب حضرت سجاد (ع ), امام باقر (ع ), امام صادق (ع ) و امام كاظم (ع ) بود و نيز علماء عامه و خاصه روايات و احاديث او را در تفاسير خود نقل كرده اند.
ابـن الـنـديم در الفهرست در ذكر كتب تفاسير قرآن تفسير او را ضبط كرده و چنين ياد مى كند كـتـاب تـفـسـير ابى حمزة الثمالى و نام او ثابت بن دينار و كنيه پدرش دينار ابوصفيه است و نيز ابوحمزه از اصحاب على عليه السلام بوده و از نجباء ثقات و از مصاحبين اباجعفر (ع ) ... .
از جمله كسانى كه از تفسير ابى حمزه ثمالى نقل نموده اند.
ابوالقاسم فرات از اعلام مفسرين شيعه در عصر غيبت صغرى در تفسير خويش به نام تفسير فرات در بيش از چهارده مورد از ابى حمزه ثمالى نقل مى نمايد.
و نيز ثعلبى ( م 427 ق ) در تفسير خود به نام الكشف و البيان فى تفسير القرآن و ابن شهر آشوب ( م 588 ق ) در تفسير خود اسباب و النزول و كتاب ديگرش المناقب و ملامحمد صالح البرغانى ( م 1271 ق ) در تـفـسير خود كنزالعرفان و جمعى ديگر و حاجى خليفه در كشف الظنون و در ضمن ذكـر تـفاسير آن را نيز ضبط كرده اند و نجاشى مى نويسد, سه فرزند وى نوح و منصور و حمزه در قيام و خروج زيد شهيد گرديده اند.
مـنابع : اعيان الشيعة , 4/9; الاعلام , 2/97; تاسيس الشيعة , 327; تفسير فرات الكوفى , 177; تفسير كـنـزالـعـرفـان ( خطى ); تفسير بحرالعرفان و معدن الايمان , ملامحمد صالح برغانى ( خطى ); الـذريـعة , 4/254; جامع الرواة , 1/134; رجال ابن داود, 77; رجال علامه حلى , 29; رجال , كشى , 176; رجـال , نـجـاشـى , 1/289 - 292; رجـال , شيخ طوسى , 84, به بعد; كشف الظنون , 1/444; طـبقات المفسرين , داودى , 1/123; الفهرست ابن نديم , 36; الفهرست شيخ طوسى , 71; مفسران شـيـعه , 67; مناقب , ابن شهر آشوب , 4/320; معجم رجال الحديث , 3/385 - 393; تفسير القمى , 2/451 به بعد.
| | | |
تفسير سعيد مخزومى
اثر ابومحمد سعيد ( م ح 105 ق ) فرزند المسيب بن حزن قرشى مدنى .
مـى گـويـنـد در سـن هـفـتـاد و پـنج سالگى وفات يافت وى تفسير و تاويل را از محضر حضرت امـيـرالـمؤمنين (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و تربيت يافته امام بود و در تمام جنگهاى حضرت (ع ) شركت داشت .
روايـات وى در كـتب معتبر شيعه نقل شده است و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى نويسد تفسير را از اميرالمؤمنين على (ع ) و ابن عباس اخذ كرد و در كليه جنگهاى حضرت شركت داشت و امـام را ترك نكرد و نيز حضرت امام صادق و على بن موسى الرضا عليهم السلام تصريح به تشيع وى كرده اند.
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 7/249; تاسيس الشيعه , 341; تذكرة الحفاظ, 1/54; جامع الرواة , 1/362; رجـال , ابـن داود, 171; رجـال , طـوسـى , 90; رجـال , كشى , 107; رجال , علامه حلى , 79; معجم الرجال الحديث , 8/132 - 140.
تفسير طاووس يمانى
اثر ابوعبدالرحمن طاووس ( م 106 ق ) فرزند كيسان يمانى , نقل روايات تفسيرى او در تفسيرهاى ديگر به معناى موجود بودن تفسيرش نيست .
وى از مفسرين شيعه و فقهاى اماميه بود.
وى تـفـسـيـر و علوم قرآن را از ابن عباس فراگرفت و ابن قتيبه در كتاب خود المعارف ص 306 تصريح به تشيع وى كرده است .
سـيـوطى او را در طـبـقه تابعين از مفسرين ياد كرده و قول ابن تيميه را كه اعلم الناس در علم تفسير بود تاكيد مى دارد.
صـاحـب كـشـف الـظـنون وى را در عداد مفسرين از تابعين ضبط كرده و روايات وى در تفاسير اصحابنا الاماميه آمده است از جمله در تفسير فرات در تفسير سوره ن و القلم .
تفسير وى به شيوه روائى است كه مفسرين ديگر از آن نقل كرده و خود تفسير اكنون وجود ندارد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 7/395; تاسيس الشيعة , 325; التفسير و المفسرون , 1/112; تذكرة الحفاظ, 1/90; الاتقان فى علوم القرآن , 4/240; الذريعة , 4/279; رجال , ابن داوود, 190; رجال , طوسى , 94; جامع الرواة , 1/420; تفسير, فرات الكوفى , 497; معجم رجال الحديث , 9/155; مفسران شيعه , 70; تهذيب التهذيب , 5/8; حلية الاولياء, 2/3; صفة الصفوة .
تفسير عطيه عوفى
اثـر ابـوالـحسن عطية ( م 111 ق ) فرزند سعد بن جنادة عوفى كوفى معروف به جدلى از شيعيان معروف كوفه و مفسران اماميه .
ولادت وى در عـصـر حضرت امير على بن ابى طالب (ع ) بوده و نام او را اميرالمؤمنين (ع ) عطيه نهاد و تفسير و تاويل را از ابن عباس و زيد بن ارقم و عكرمه و عدى بن ثابت و ديگران اخذ كرد.
تـفـسيرى وى در پنج جلد بوده است ( كه فعلا موجود نيست ) و آنرا بر استادش ابن عباس عرضه نمود.
عطيه از اصحاب حضرت باقر (ع ) بوده است .
ابـن عـماد حنبلى در شذارات الذهب ( 1/144 ) او را به عالمى نبيل و زاهدى رفيع مقام ياد كرده است و ذهيبى در ميزان الاعتذال ( 3/79 ) او را بخاطر تشيع اش تضعيف نموده و مى گويد ( كان عطية يتشيع ). منابع : جز آنچه در متن آمده است , الاعلام , زركلى , 4/237; التاريخ الكبير, 7/8; تهذيب التهذيب , 7/200 - 202; طبقات الكبرى , ابن سعد, 304; معجم رجال الحديث , 11/149; مفسران شيعه , 70; الذريعة , 4/282.
تفسير ابى الجارود
[ ; تفسير امام باقر (ع ) ], منسوب به امام محمد باقر (ع ) ( 57 - 114 ق ) ابن نديم در الفهرست اين تـفسير را به عنوان نخستين تفسير در كتب تفاسير ذكر مى كند و آنرا از تصانيف حضرت باقر (ع ) مى داند كه حضرت (ع ) آنرا براى ابى الجارود املاء فرموده اند.
نـام ابى الجارود زياد بن منذر ( م 150 ) است وى در حال تولد نابينا بود و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد عليهم السلام بوده است .
او مؤسس فرقه زيديه جاروديه است .
ظـاهرا حضرت باقر(ع ) در ايام استقامت او و قبل از گرايش وى به زيديه اين تفسير را بر وى املاء فرموده اند.
راوى ايـن تـفسير از ابى الجارود در طريق شيخ الطائفه شيخ طوسى و ابوالعباس نجاشى , ابوسهل كثير بن عياش قطان است و او از روات ضعيف مى باشد.
ولى على بن ابراهيم بن هاشم قمى كه اين تفسير را در تفسير خود - كه به چاپ رسيده است - به اسـناد از ابى بصير يحيى بن ابى القاسم اسدى ( م 150 ق ) روايت كرده كه به توثيق او تصريح شده است و او از ابى الجارود روايت مى كند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعه اين تفسير را تحت عنوان تفسير ابى الجارود ذكر مى كحند سپس تحت عـنوان تفسير الامام الباقر عليه السلام ياد كرده و سيد حسن صدر در تاسيس الشيعه تحت عنوان تفسير ابوجعفر الباقر عليه السلام ثبت كرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعه , 1/656; تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام , 327; الذريعة , 4/251 و 262; تفسير فـرات الـكـوفـى , 79; جامع الرواة , 1/339/340, رجال , كشى / 199 - 200; رجال , نجاشى , 1/387; تـنـقـيح المقال , 1/16; انساب , سمعانى , 5/9; معجم رجال الحديث , 7/321 - 327; الفهرست , ابن نديم , 36; مفسران شيعه , 67.
تفسير قتادة
از قتاده ( 61 - 117 ق ) فرزند دعامه سدوسى بصرى از مفسرين و علماى بصره .
وى اطـلاع وسيع در شعر و لغت عربى داشت و اعلم علماى عصر خويش در عراق بود و از مشاهير مفسرين تابعين است مفسرين اقوال او در تفسير آيات قرآن در تفاسير خود نقل كرده اند.
ولى تفسير او فعلا وجود ندارد.
داودى در طـبـقـات الـمـفـسـريـن خـود و ذهبى در تذكرة الحفاظ به شرح حال وى در تفسير پرداخته اند.
مـنـابـع : تذكرة الحفاظ, 1/122; التفسير و المفسرون , 1/125; معجم الادباء, 7/9; و فيات الاعيان , 4/85; طبقات المفسرين , 2/43; تهذيب التهذيب , 8/351 - 356.
تفسير زيد شهيد
تـفسير القرآن الكريم لزيد الشهيد, مفسر ابوالحسين زيد ( 79 - شهادت 121 يا 122 ق ) فرزند امام زين العابدين (ع ) معروف به زيد شهيد از فقهاء مفسران به نام شيعه در قرن دوم هجرى .
تفسير و علوم قرآن رااز پدرش حضرت سجاد (ع ) و برادرش حضرت امام محمدباقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و ديگران فراگرفت و در فقه و تفسير و كلام و خطابه وحيد عصر خويش بود ابوحنيفه در حق وى مى گفت ( ما رايت فى زمانه افقه منه و لا اسرع جوابا و لا ابين قولا ). هنگام قيام وى ابوحنيفه به او پيوست .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى است كه اكثر مفسران شيعه آنرا طى تـفـسيرهاى خود نقل نموده اند از جمله فرات كوفى در تفسير خود بيست و هفت مورد در تفسير آيات قرآن كريم از وى نقل نموده است كه تمامى آنها در فضائل خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام مى باشد.
و نيز چند تفسير ديگر به زيد نسبت مى دهند كه آنها نيز موجود هستند: 1 ـ تفسير قرائت زيد.
2 ـ تفسير مدخل الى القرآن لمواضع مختارة منه .
3 ـ تفسير غريب القرآن المجيد.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 7/107; الاعلام , 3/59; تاريخ الادب العربى , كارل برو كلمان , 3/322; تاريخ دمـشـق , ابن عساكر, 9/149; تفسير فرات , كوفى , 122; تهذيب الاحكام , 8/235; تهذيب التهذيب , 3/362; خلاصة التذهيب , 129; رجال شيخ طوسى , 89 به بعد; سير اعلام النبلاء, 5/389; شذرات الـذهـب , 1/158; تاريخ الاسلام , 5/74; الطبقات الكبرى , ابن سعد, 5/325; فوات الوفيات , 2/35; مـعـجـم رجال الحديث , 7/345; معجم المؤلفين , 4/190; مقاتل الطالبين , 127; مؤلفات الزيديه , 1/307 به بعد; من لا يحضره الفقيه , 1/126 - 128 به بعد.
تفسير عاصم
اثر ابوبكر عاصم ( م 127 يا 128 ق ) فرزند ابى النجود بهداللّه اسدى كوفى از مفسران شيعه و يكى از قراء هفت گانه معروف قرن دوم هجرى .
وى ايرانى تبار و از هم پيمانهاى قبيله بنى اسد بود.
او فنون قرآن كريم و قراءات را از عبدالرحمن سلمى فراگرفت .
سـلمى خود از شاگردان حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) بود و در علوم قرآن مخصوصا در قراءات مقام شامخى داشت .
او مورد وثوق سنى و شيعه مى باشد.
و نـيـز دو روايـت در تفسير و قراءات عاصم مشهور است نخست روايت حفص بن سليمان بزاز كه فـرزنـد هـمـسـر دوم او بـود و روايـت دوم : ابـى بكر بن عياش حفص مى گويد كه عاصم به من مى گفت قرائتى را كه به تو آموختم همان قرائتى است كه از عبدالرحمن سلمى فراگرفتم و او از حـضـرت امـيـرالمؤمنين على (ع ) روايت كرده است و هر آنچه را كه به ابوبكر بن عياش آموختم همان قرائتى است كه از زربن حبيش فراگرفتم و او از ابن مسعود نقل مى كند.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى است و در اكثر تفسيرهاى عامه و خاصه مخصوصا در قسمت قـراءات ذكـر شـده اسـت و مـورد اعتماد فحول علماى شيعه مى باشد علامه حلى در كتاب خود المنتهى مى نويسد: بهترين قراءات نزد من قراءت عاصم از طريق روايت ابوبكر عياش مى باشد .
اين تفسير در كتب فقهى اماميه كتاب صلاة باب قراءات بسيار نقل شده است .
بحرالعرفان بسيارى از باب قراءات از عاصم نقل كرده است .
ابن نديم در الفهرست عاصم را در طبقه سوم كوفيان بعد از يحيى بن وثاب ياد كرده است .
وفات او را سال 128 ق ضبط نموده است .
همچنين آيت اللّه خوئى در معجم رجال الحديث مى گويد يكى از قاريان هفتگانه مشهور مى باشد و نـيـز قـرائت او از طـريق حفص بسيار معروف است و هرچه از مصاحف قديم و جديد را مشاهده نموده ام تمامى آنها رسم الخط خود را بر مبنا و اساس قرائت عاصم نهاده اند.
مـنابع : الاعلام , 3/248; اعيان الشيعة , 7/407; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 346 - 347; تهذيب الـتـهـذيب , 5/30 - 36; التاريخ الكبير, 6/487; الجرح و التعديل , 6/340; خلاصة التذهيب , 182; ريحانة الادب , 4/436 - 437; تاريخ دمشق , ابن عساكر تلخيص ابن منظور, 11/235 - 236; معجم رجـال الحديث , 9/178 - 179; موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 7/272 - 277; ميزان الاعتدال , 2/357; سير اعلام النبلاء, 5/256 - 261; النقض , عبدجليل قزوينى , 213 به بعد.
تفسير سدى
[ ; تـفـسـيـر السدى الكبير ], از ابومحمد اسماعيل ( 127 ق ) فرزند عبدالرحمن القرشى هاشمى تـابـعـى كـوفـى مـعروف به سدى كبير, از مفسرين اماميه و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت سجاد و امام محمد الباقر و امام جعفر الصادق عليهم السلام .
ابـن حـجـر در تـقـريـب التهذيب مى گويد ... انه صدوق متهم بالتشيع ... و داودى در طبقات المفسرين از او و تفسيرش و گرايشش به تشيع ياد كرده است .
سيوطى در الاتقان تفسير وى را از بهترين تفاسير مى داند.
و نيز ائمه حديث مانند ثورى و شعبه از وى روايت كرده اند.
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه اسماعيل بن موسى فزارى سدى كوفى ( م 145 ق ) كه با ايـن سـدى در نـام و كنيه و لقب و مذهب مشاركت دارد و با او معاصر است غير از اوست , و مفسر نيست .
از احفاد وى محمد بن مروان بن عبداللّه بن اسماعيل معروف به سدى صغير است ( م 186 ق ) كه راوى تفسير ابن عباس از محمد بن سائب كلبى ( م 146 ) مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعة , 3/379; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 326; الذريعة , 4/276, ابن داود, 57; رجـال شـيـخ طـوسى , 2/104, 148; ذكر اخبار اصفهان , 1/204 ( چاپ ليدن , 1931 م ); و طبقات الـمـفـسرين داودى , 1/109, معجم الادباء, 7/13, النجوم الزاهرة , 1/304, مفسران شيعه , 67 - 68; جامع الرواة , 1/98 - 99.
تفسير جابر الجعفى
اثـر ابـوعبداللّه جابر ( م 127 يا 128 يا 132 ق ) فرزند يزيد بن الحرث بن عبد يغوث جعفى تابعى از مفسران شيعه و محدثين تابعين بود.
حـديـث و تفسير را از محضر امام محمد باقر (ع ) اخذ كرد و از خواص و ملازمين امام عليه السلام بود.
ابـن حجر در تهذيب التهذيب وى را از ضعفا و رافضى دشنام دهنده به اصحاب النبى (ص ) وصف كرده است .
در كـتـب رجـالـى شـيعه او را توثيق و عدل مى خوانند و ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) وى را از اصحاب حضرت امام باقر و حضرت صادق (ع ) ذكر نموده است و نيز تفسير وى را با پنج واسطه از او روايت نموده است .
شـيخ طوسى در رجال خود وى را از اصحاب حضرت باقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) ضبط كرده است .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه منقول و ماثور است و اين تفسير از املاء حضرت امام ابى جعفر محمد الباقر (ع ). فـرات كـوفى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات سى و دو عنوان اسناد تفسير آيات را از وى نقل كرده است كه تمامى آنها در شان و فضايل حضرت اميرالمؤمنين على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
از جـمله در تفسير آيه 48 سوره النساء ان اللّه لا يغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشاء به نقل از جابر از حضرت باقر (ع ) قال عليه السلام : يا جابر ان اللّه لا يغفر ان يشرك بولاية على بن ابى طالب (ع ) و طاعته و اما قوله : و يغفر مادون ذلك لمن يشاء: فانه ولاية على بن ابى طالب (ع ) و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در تفسير آيه 34 سوره بـقـره و اذ قلنا للملائكة اسجد و الدم به نقل از جابر بن يزيد جعفى از ابى جعفر محمد بن على (ع ) روايت نموده و به تفسير آيه مى پردازد.
بعضى از عامه او را توثيق و روايات او را در كتب تفسير و حديث خويش ضبط نموده اند.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 4/51 - 55; اعلام , 2/105; تاسيس الشيعة , 326; تفسير فرات الكوفى , 54; تفسير القمى , 1/36; الذريعة , 4/268; جامع الرواة , 1/144 - 146; رجال , ابن داود, 80; رجال , شيخ طوسى , 111; رجال , كشى , 169 - 174; الفهرست , شيخ طوسى , 73; معجم رجال الحديث 4/17 - 27; مـعـجـم الـمـؤلـفين , 2/106; رجال , علامه حلى , 35; ميزان الاعتدال , 1/379 - 384; تنقيح المقال , 1/203; رجال , نجاشى , 1/313 - 316.
تفسير ابن ابى شعبه
اثـر ابـوجـعفر محمد ( م 135 ق ) على بن ابى شعبة حلبى از ثقات مفسرين اماميه و از برجستگان علماى خاندان آل ابى شعبه حلبى ( آل ابى شعبه حلبى ). وى حديث تفسير و تاويل را از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) اخذ كرده است .
در كـتـب رجـالى بر توثيق وى اتفاق نطر است و تفسير او به شيوه آن عصر روائى است و مفسرين ديگر از آن نقل كرده اند ولى اكنون وجود ندارد.
ابـوالـعـبـاس نـجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق ابى شعبه تفسير وى را ضبط كرده و آن را توسط اسـتـادانـش در روايـت مـحـمـد بن جعفر نحوى تميمى و ابن نوح سيرافى به سه واسطه روايت مى نمايد.
مـنـابع : اعيان الشيعة , 2/89; جامع الرواة , 2/151; الذريعة , 4/240; رجال , ابن داوود, 324; رجال , شيخ طوسى , 295; رجال , نجاشى , 2/202; رجال , علامه حلى , 103; الفهرست , شيخ طوسى , 303; مـعالم العلماء, 94; مفسران شيعه , 66; معجم رجال الحديث , 16/302; كامل الزيارات , ابن قولوية , 89; رجال , البرقى , 20.
تفسير ابن ابى هند
از ابـوبـكـر داوود ( م 139 ق ) فرزند ابى هند دينار قشيرى سرخسى متوفى در راه مكه معظمه از مفسرين و محققين و از اصحاب حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ). وى تفسير و حديث را از امام محمد الباقر (ع ) اخذ كرد.
ابن نديم در فهرست در فصل كتب تفاسير به كتاب تفسير داوود بن ابى هند اشاره مى كند.
تفسير وى به زبان عربى به شيوه صدر اول اسلام روائى است و متاسفانه وجود ندارد.
مـنـابـع : الذريعة , 4/240; رجال , شيخ طوسى , 120; جامع الرواة , 1/301; الفهرست ابن نديم , 36; معجم رجال الحديث , 7/91.
تفسير القرآن
اثر ابى سعيد ابان ( م 141 ق ) فرزند تغلب بن رباح بكرى جريرى كوفى شيخ قراء و مفسرين شيعه و از اصـحـاب ائمه ثلاثه حضرت زين العابدين و محمد باقر و جعفر الصادق عليهم السلام بوده و نزد آن بزرگواران مقامى ارجمند داشته است .
وى را فريقين عامه و خاصه توثيق كرده اند.
وى بـه امـر حـضـرت صادق (ع ) در مدينه كرسى فتوى را به دست گرفت و از مؤسسين در علم قراآت قرآن كريم و از اعاظم علماى شيعه مى باشد كه به تاليف چهار تفسير پرداخته است .
تفاسير او در تفسيرهاى چاپى و خطى به تفصيل تا عصر حاضر نقل شده است .
تفاسير وى عبارتند از: 1 ـ معانى القرآن اللطيف .
2 ـ تفسير القرآن .
3 ـ الغريب فى القرآن .
4 ـ تفسير القراآت .
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 2/69; تاسيس الشيعة , 319 - 343; الذريعة الى تصانيف الشيعة , 4/233 - 239; تـفـسير فرات كوفى , 90 به بعد; تفسير كنز العرفان خطى ; بغية الوعاة , 176; تنقيح المقال , 1/3; تـهـذيـب الـتـهذيب , 1/93; جامع الرواة , 1/9; رجال , ابن داوود, 9; رجال , شيخ طوسى , 82; رجال , كشى , 279 - 280; رجال نجاشى , 1/73; طبقات المفسرين , داودى , 1/1; الطبقات الكبرى , 6/302 - 360; الفهرست , ابن نديم , 276; الفهرست , شيخ طوسى , 5; معجم الادباء, ياقوت , 1/107; مفسران شيعه , 65 - 66; ميزان الاعتدال , 1/5.
تفسير الاحمسى
اثر ابوالحسن مالك ( م ح 145 ق ) فرزند عطية بجلى احمسى كوفى از محدثين و مفسرين شيعه .
وى عـلـوم قرآن و تفسير و حديث را از حضرت سجاد زين العابدين (ع ) و حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) اخذ كرد.
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
فـرات كـوفـى در تفسير خويش معروف به تفسير فرات الكوفى هنگام تفسير آيه 33 سوره محمد (ص ) ( يا ايها الذين آمنوا اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و لا تبطلوا اعمالكم ). مالك بن عطيه توسط يزيد بن فرقد نهدى از امام صادق (ع ) سؤال كرد چه چيزى پس از اطاعت از خـداوند و رسول (ص ) اعمال را باطل مى كند؟ امام فرمودند: دشمنى با ما باطل كننده عمل آنان است .
در كـتـب مـهم حديث شيعه از جمله كتب اربعه و نيز توسط روات بزرگ شيعه از آن روايت شده است .
منابع : تفسير فرات الكوفى , 418; تفسير القمى , 2/212; جامع الرواة , 2/37 - 38; رجال , ابن داوود, 283; رجـال , نـجـاشى , 2/375; الفهرست , شيخ طوسى , 196; رجال , كشى , 133 - 314; الروضة الكافى , 268; الكافى , 1/393 - 394; من لا يحضره الفقيه , 3/353; معجم رجال الحديث , 14/168 - 172.
تفسير زيد عدوى
اثـر ابوعبداللّه زيد ( م 136 يا 140 يا 145 ق ) فرزند اسلم عدوى مدنى از مفسرين شيعه و محدثين اماميه .
شـيـخ الطائفه شيخ طوسى وى را از اصحاب حضرت سجاد (ع ) سپس در اصحاب حضرت صادق (ع ) ياد كرده است وى از ثقات مفسرين است و فريقين سنى و شيعه او را توثيق نموده اند.
ابن نديم در كتاب خود الفهرست كتاب تفسير زيد بن اسلم را كه به خط سكرى نحوى لغوى بوده جزء كتابهاى تفسير ضبط كرده است .
منابع : اعيان الشيعة , 7/91 - 93; التفسير و المفسرون , 1/116 - 117; تذكرة الحفاظ, 1/132 - 133; الـذريـعـة , 4/275; الاتـقان فى علوم القرآن , 4/240; جامع الرواة , 1/340; رجال , ابن داوود, 162; رجـال , طـوسـى , 90; طبقات المفسرين , داوودى , 1/176; معجم رجال الحديث , 7/335; الكافى , 6/408; تفسير فرات الكوفى , 258.
تفسير فضيل بصرى
اثـر ابـوالقاسم فضيل ( م ح 145 ق ) فرزند يسار نهدى عربى بصرى از مفسران و محدثين شيعة و اصحاب امام پنجم و امام ششم عليهما السلام .
علوم قرآن و حديث را از حضرت امام محمد باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ) اخذ كرد.
ابوالعباس نجاشى پس از توثيق وى مى نويسد در حيات حضرت صادق (ع ) وفات يافت .
ابن حجر عسقلائى در كتاب خود لسان الميزان او را رافضى كذاب و لا يعتمد عليه مى خواند.
اما در كتب رجالى اماميه اتفاق كلمه در توثيق اوست .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روايى است .
و در كتب حديث و تفسيرهاى شيعى منقول است .
ابـى الـحسن على بن ابرهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى در بحث از آيه 71 سوره بـنـى اسـرائيل يوم ندعوا كل اناس بامامهم از فضيل بن يسار به نقل از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) نقل مى كند كه : رسول اللّه (ص ) و حضرت على و امام حسن و امام حسين عليهم السلام هريك با فرقه اى مى آيند و همه شيعيان همراه ايشان هستند.
شـيخ مفيد در رساله عدديه خود او را از فقهاى اعلام و صاحبان فتوا مى خواند و طريق روايت وى را صحيح دانسته است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/401; تهذيب الاحكام , 3/48; تفسير القمى , 2/23; جامع الرواة , 2/11 - 13; رجال , ابن داوود, 274; رجال , شيخ طوسى , 132 - 271; رجال , كشى , 185 - 187; رجال , نجاشى , 2/172 - 173; لسان الميزان , 4/454; معجم رجال الحديث , 13/335 - 341; من لا يحضره الفقيه , 3/307.
تفسير محمد بن فرات
از محمد ( م 145 ق ) فرزند فرات از روات و محدثين اماميه .
وى عـلـوم قـرآن و تـفـسير و حديث را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) اخذ كرد; و نيز عصر حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) را درك كرد و از حضرت صادق (ع ) روايت مى نمايد.
كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
كشى در رجال خود مى نويسد كه او اصبغ بن نباته را ملاقات نموده بود.
سـپـس حـديـثـى را كه وى از اصبغ بن نباته و او از حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) شنيده بود ياد مى كند.
وى غير از محمد بن فرات جعفى مى باشد كه در عصر حضرت رضا (ع ) مى زيست و كتب رجالى او را تضعيف كرده و كذاب مى خوانند و امام هشتم (ع ) او را ذم نموده است .
تـفـسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و در طى كتب تفسيرهاى شيعى و اسناد كتب معتبر حديث اماميه نقل گرديده است .
اكثر تفسير او در فضائل حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
فـرات كوفى در تفسير خويش در تفسير آيه 14 سوره واقعة ثلة من الاولين و قليل من الاخرين مى نويسد كه محمد بن فرات از امام جعفر صادق (ع ) در تفسير آيه مذكور سؤال مى كند.
امـام (ع ) مـى فـرمايند قال : ثلة من الاولين : ابن آدم المقتول و مؤمن آل فرعون و حبيب النجار صاحب يس , و قليل من الخرين : اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع ) مى باشند.
وى بـا محمد بن فرات حرامى كه شيخ طوسى در كتاب رجال خود از اصحاب حضرت ابى عبداللّه جـعـفـر الـصادق (ع ) ياد كرده است متحد هستند و آيت اللّه خوئى نيز همين احتمال را در معجم رجال الحديث داده است .
منابع : تفسير الفرات , 465; تفسير القمى , 2/125; رجال , شيخ طوسى , 298; معجم رجال الحديث , 17/126 - 128; الكافى , 2/349; تهذيب الاحكام , 10/50.
آيات الاحكام , تفسير احكام القرآن
اثـر ابـوالـنـصر محمد بن السائب بن بشر كلبى ( م 146 ق ) از مفسران معروف شيعه و از اصحاب حضرت امام محمد الباقر وامام جعفر الصادق (ع ). ابـن نديم در كتاب الفهرست خود هنگام ذكر كتابهائى كه درباره علوم قرآن تاليف گرديده است از اين تفسير به نام احكام القرآن كلبى ياد كرده است و جمعى به نام آيات الاحكام ضبط كرده اند و هر دو تفسير متحد هستند.
آقـابزرگ تهرانى در الذريعة از اين تفسير به نام آيات الاحكام نام برده و از قول ابن عدى مى نويسد كلبى صاحب تفسير كبير است كه از بزرگترين تفاسير معروف مى باشد.
با اين ترتيب كلبى صاحب دو تفسير مى باشد به نام تفسير كبير و تفسير آيات الاحكام .
گـفـتـه اند كه نخستين كسى است كه در اين فن در اسلام كتابى تاليف نموده است , و ابن حجر عسقلانى در كتاب خويش تهذيب التهذيب پاى خود را فراتر گذاشته و ابوالنصر كلبى را به خاطر تشيع اش به كفر و زندقه متهم كرده است .
تـفسيرهاى مورد بحث به زبان عربى و چنانچه از متون تاريخ استفاده مى گردد در تفسير آيات و در فقه و آيات احكام قرآن كريم و به شيوه روائى است و متاسفانه اكنون موجود نمى باشد.
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 6/133; اعيان الشيعة , 9/339; تاسيس الشيعة , 321 و 325; الاتقان فى عـلـوم الـقـرآن , 4/239; الذريعة , 1/40, 4/311; تهذيب , ابن حجر, 9/157; رجال , ابن داوود, 312; رجال , شيخ طوسى , 136; شذرات الذهب , 1/217; طبقات المفسرين , داوودى , 2/144; الفهرست , ابـن نـديـم , 41, 107; كـشف الظنون , 1/429; مفسران شيعة , 65; وفيات الاعيان , 4/309; الوافى بالوفيات , 3/83; المعارف , ابن قتبية , 233.
تفسير امام جعفر صادق (ع )
( 80 - 148 ق ), حـضـرت صـادق (ع ) مشهورترين اهل زمان خود در علم و فضل بود محدثين از هيچ يك از ائمه معصومين (ع ) به مقدار وى روايت نقل نداشته اند.
صـاحبان حديث و كتب رجالى اسماء شاگردان او را از ثقات با اختلاف آراء و گفته هاى آنان بيش از چهار هزار محدث و عالم ضبط كرده اند.
جنابذى در معالم العترة الطاهرة به نقل از صالح بن الاسود مى نويسد هيچ كس جز اميرالمؤمنين (ع ) و حضرت صادق (ع ) نگفته است سلونى قبل ان تفقدونى .
در فهرست چاپى كتابخانه على پاشا در استانبول تفسيرى منسوب به امام جعفر الصادق (ع ) به نام تـفسير الامام جعفر بن محمد الصادق ذكر شده است و آقابزرگ تهرانى آنرا در الذريعه ياد كرده و مى نويسد: چنين تفسيرى در كتب و فها اصحاب , و علماى اماميه ياد نشده و آنچه كه قريب بـه ظـن اسـت ايـن تـفـسير توسط بعضى از اصحاب ائمه عليهم السلام نگاشته شده مانند كتاب بحارالعلوم كه منسوب به امام حضرت الصادق (ع ) است و توسط يكى از اصحاب ائمه عليهم السلام تاليف شده .
مـؤلـف كـه يـكى از اصحاب ائمه (ع ) بوده روايات صحيح را جمع نموده است چون ايمان قطعى داشته است كه اين اقوال از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) است مستقيما آنها را به امام نسبت داده و از خود نام نبرده است .
ولـى آنـچـه مسلم است اكثر اسناد احاديث در تفسير قرآن كريم به امام جعفر الصادق (ع ) منتهى مى گردد.
تـصـحـيح انتقادى قابل توجهى از تفسير امام جعفر صادق (ع ) به كوشش پل نويا در مجموعه آثار ابـوعـبدالرحمن سلمى ( گردآورده نصراللّه پورجوادى , تهران , مركز نشر, 1369, 1/5 - 63 ) آمده است .
منابع : اعيان الشيعه , 1/668 - 669; تفسير بحرالعرفان برغانى (خطى ); تفسير عياشى , 1/2; تفسير فرات الكوفى , 49; تفسير القمى , 1/29; تفسير الميزان , 1/20; الذريعة , 4/269; مفسران شيعه , 70; مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمى .
گردآورده نصراللّه پورجوادى , 1/5 - 63.
التحريف و التبديل
اثـر ابوجعفر محمد ( 83 - 148 ق ) فرزند حسن صيرفى كوفى از محققين شيعه و مفسران اماميه در قرن دوم هجرى و از اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ). مفسر, علم حديث و تفسير را از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). اخـذ نـمـوده و از التحريف و التبديل چنين استفاده مى گردد كه اين تفسير كه فعلا وجود ندارد ردى بـوده اسـت بـر اقوال فرقه حشويه و اصحاب حديث كه در صدر اول اعتقاد غلطى نسبت به قـرآن داشتند و تلفيقاتى به كرامت قرآن كريم نسبت داده اند اين تفسير از جمله تفاسير و ردهائى مى باشد كه مانند شريف مرتضى و شيخ طوسى و شيخ صدوق بر آن اقوال نوشته اند.
منابع : تاسيس الشيعة , 334; جامع الرواة , 264; الذريعة , 3/394; رجال , شيخ طوسى , 284; رجال , ابن داوود 305, الفهرست , شيخ طوسى , 289, معجم رجال الحديث , 15/262.
تفسير ابى حمزة الثمالى
اثـر ابـوحمزه ثابت ( م 150 ق ) فرزند ابى صفيه دينار ثمالى كوفى ازدى معروف به ابوحمزه ثمالى شيخ شيوخ شيعه در عصر خويش و از اخيار و ثقات معتمدين در روايات و حديث .
از اصحاب حضرت سجاد (ع ), امام باقر (ع ), امام صادق (ع ) و امام كاظم (ع ) بود و نيز علماء عامه و خاصه روايات و احاديث او را در تفاسير خود نقل كرده اند.
ابـن الـنـديم در الفهرست در ذكر كتب تفاسير قرآن تفسير او را ضبط كرده و چنين ياد مى كند كـتـاب تـفـسـير ابى حمزة الثمالى و نام او ثابت بن دينار و كنيه پدرش دينار ابوصفيه است و نيز ابوحمزه از اصحاب على عليه السلام بوده و از نجباء ثقات و از مصاحبين اباجعفر (ع ) ... .
از جمله كسانى كه از تفسير ابى حمزه ثمالى نقل نموده اند.
ابوالقاسم فرات از اعلام مفسرين شيعه در عصر غيبت صغرى در تفسير خويش به نام تفسير فرات در بيش از چهارده مورد از ابى حمزه ثمالى نقل مى نمايد.
و نيز ثعلبى ( م 427 ق ) در تفسير خود به نام الكشف و البيان فى تفسير القرآن و ابن شهر آشوب ( م 588 ق ) در تفسير خود اسباب و النزول و كتاب ديگرش المناقب و ملامحمد صالح البرغانى ( م 1271 ق ) در تـفـسير خود كنزالعرفان و جمعى ديگر و حاجى خليفه در كشف الظنون و در ضمن ذكـر تـفاسير آن را نيز ضبط كرده اند و نجاشى مى نويسد, سه فرزند وى نوح و منصور و حمزه در قيام و خروج زيد شهيد گرديده اند.
مـنابع : اعيان الشيعة , 4/9; الاعلام , 2/97; تاسيس الشيعة , 327; تفسير فرات الكوفى , 177; تفسير كـنـزالـعـرفـان ( خطى ); تفسير بحرالعرفان و معدن الايمان , ملامحمد صالح برغانى ( خطى ); الـذريـعة , 4/254; جامع الرواة , 1/134; رجال ابن داود, 77; رجال علامه حلى , 29; رجال , كشى , 176; رجـال , نـجـاشـى , 1/289 - 292; رجـال , شيخ طوسى , 84, به بعد; كشف الظنون , 1/444; طـبقات المفسرين , داودى , 1/123; الفهرست ابن نديم , 36; الفهرست شيخ طوسى , 71; مفسران شـيـعه , 67; مناقب , ابن شهر آشوب , 4/320; معجم رجال الحديث , 3/385 - 393; تفسير القمى , 2/451 به بعد.
| | | |
