بخش های کتاب
آيات 185- 183 بقرهسوره بقره ، آيات 185 - 183ويژگيهاى بيانى آيات تشريع روزهبيان آياتكلماتى در آيه وجوب روزه كه مفاد آن تسهيل امر روزه براى مؤ منين استمقايسه اى بين سياق آيات روزه با آيات قصاص و وصيتويژگيهاى تعبير به (يا ايها الذين آمنوا)معناى لغوى (صيام ) و (صوم ) و منظور از (الذين من قبلكم ) در آيهشريفهروزه در اديان و اقوام ديگر، در بيان فلسفه و حكمت عمده روزه در اسلامهدف از تشريح روزه در اسلامبيام فايده روزه و اينكه نفع آن عايد خود انسان مى شودگفتار بعضى از مفسرين عامه در باره (اياما معدودات ) و رد آناستحباب روزه در روز عاشورا از بدعت هاى ابداعى بنى اميه استروزه بر مريض و مسافر واجب نيستروزه بر مسافر و مريض حرام است ، نه مباحدو اشكال كه بر قول اين گروه وارد استبيان عدم وقوع نسخ در آيات روزه و رد قائلين به وقوع نسخ در اين آياتچكيده سخن در رد كسانى كه قائل به وقوع نسخ در آيات روزه شده اندمعناى كلمه (تطوع ) و موارد استعمال آنمراد از جمله (وان تصوموا خير لكم )اشكالاتى كه به قول اين گروه از مفسرين كه ان تصوموا خير و لكم را بمعنىاستحبابروزه بر مريض و مسافر دانسته اند وارد است .فرق بين (انزل ) و (تنزيل ) و اشاره به وجه تسميهمراد از نزول قرآن در ماه رمضان و نقد وبررسىاقوال مختلف درباره تدريجى يا دفعىبودننزول آن (18)رد گفتار كسانى كه آيه را حمل كرده اندبرنزول جزئى از قرآن در ماه رمضانآنچه در اين باره از تدبر در آيات كتاب استفاده ميشودآيات ديگرى از قرآن كه دلالت مى كند قرآن ابتدا دفعى و سپستدريجىنازل شده استچكيده سخن در آنچه كه حاصل تدبر در آيات قرآنى استگفتار بعضى از اهل بحث در توجيه نزول قرآن در ماه رمضانتوضيح بى پايگى و واهى بودن آن گفتارآياتى از قرآن كريم كه دلالت مى كند پيامبر (ص)قبل از بعثت و نزول قرآن هم نبى بوده و هم نماز مى خوانده استاستدلال به آياتى از سوره هاى محر و مدثر بر رد گفتار مفسر مذبوررد بخش هاى ديگرى از گفتار اين مفسرورد استعمال كلمه (ناس )بحث روايتىبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات روزهونزول قرآن )(دو روايت در كيفيت روزه گرفتن پيامبر اسلام (ص ))مراد از حديث قدسى : روزه فقط براى من است و من جزاى آن هستم (يا جزاى آنرا ميدهم)رواياتى از امام صادق (ع ) در ذيل آيه (اكتب عليكم الصيام )چند روايت در باره معناى (قرآن )، (فرقان ) و (كتاب )رواياتى در زير آيه (فمن شهد منكم الشهر فلصمه ) و حكم روزه ماه رمضانبراىمسافرو مريضدو روايت از امام صادق (ع ) در باره تكبير عيد فطر و حكم شرعى آنرواياتى در باره نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدرگفتار ابن عباس درباره ماه رمضان وليله مباركه و بررسى گفتار اوآيه 186 بقرهبيان آيايهنكات و دقايقى كه در آيه شريفه بكار رفته استنكات و دقايقى كه در آيه شريفه بكار رفته است و فرق بين دعا وسؤال و سخن در معناى عبوديتنزديك بودن خداى سبحان به بندگان ، مقتضاى مالكيت مطلقه الهى و عبوديت عباداستشرط استجابت دعا و اشاره به تقسيم دعا به غريزى (فطرى ) و زبانىدو گونه دعا كه به هدف اجابت نمى رسدآيات ديگرى از قرآن در باب دعاى و مضمون يگانه اى كه همگى آنها بر آن دلالتداردآنچه از آيات مربوطه استفاده مى شود اينست كه مطلق عبادات دعا هستند (47)بحث روايتىبحث روايتى (شامل رواياتى در فضيلت ، شرائط و آداب دعا)اخلاص در دعا به معناى ابطال اسباب عادى نيست .اشاره به دو نظام در زندگى انسان : نظام فطرى و نظام تخيلىفرمايشات پيامبر (ص ) و اميرالمؤ منين عليه السلام در باره دعامعناى اينكه فرموده اند: (عطيه به اندازه نيت است )(فلسفه دست بلند كردن در حال دعا كه سيره پيامبر اسلام بوده است )سفارشات رسول خدا به ابوذر و توضيح برخى از جملات آناشاره به رابطه دعا با اسباب عادى در فرمايش پيامبر (ص )اعتقاد به جريان امور عالم تنها از مسير اسباب خود سلب اختيار از خداوند نمى كندفرمايش امام (ع ) كه دعا هم از قدر است و رواياتى در باره رد قضاى الهى به سببدعافرمايشات امام صادق (ع ) در شرايط استجابت دعاسر اينكه فرمود (اگر خدا را به حق معرفت ميشناختند كوهها در برابر دعاىشمامتلاشى ميشدندآيه 187 بقرهسوره بقره ، آيه 187ترجمه آيهرعايت ادب در قرآن و استعاره اى لطيف در باره زوجينناسخ بودن آيه شريفه حكم قبلى را مبنى برحرمتعمل زناشوئى در شبهاى ماه رمضان (65)رد توجيح فوق و پاسخ به توجيهاتى كه براى آيه شريفه كرده استطرح يك اشكال در ارتباط با مسئله نسخ در آيه و پاسخ به آن )نتيجه گرى مطالب و بيان معناى آيه شريفهمعناى (فجر) و بيان ابتداء فرمان روزه در ضمن يك استعاره زيباتجديد زمانى زمانى انتهاى روزه و فرق بين تماموكمال و علت اينكه و علت اينكه در مورد روزه (اتموا) به كار رفته استپمعناى اعتكاف و اشاره آيه شريفه به يكى از شروط آنبحث روايتىبحث روايتى (در زيل آيه كريمه احل لكم ليله الصيام الرفث الى نسائكم ...) وشاءننزول آن )دو روايت در شاءن نزول(احل لكم لليته الصيام ...) بهنقل از تفسير (الدارالمنثور) سيوطىآيه 188 بقرهسوره بقره ، آيه 188ترجمه آيهبيان آيهامضاى مالكيت خصوصى انسان در قرآن و محترم شمردن آنبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيه شريفه )بحثى علمى و اجتماعىبحث علمى و اجتماعى (پيرامون مالكيت فردى )آيه 189 بقرهسوره بقره ، آيه 189ترجمه آيهبيان آيهمعناى هلال و وجه تسميه آندر (يسئلونك عن لا هله ) چه چيزى مورد سئوال واقع شده است ؟!ماههاى قمرى و نقش مهم آنها در تنظيم امور زندگى انسانهابحث روايتىپيرامون آيه شريفه (يسئلونك عن الاهلة ...) وشاءننزول آنروايتى از تفسير الدر المنثور در شاءن نزول آيه و نقد و بررسى آنسوره بقره ، آيات 190195آيات 195 - 190 بقرهبيان آياتسياق آيات در ارتباط با فرمان جهاد و قتال با مشركين مكه استاشاره به جنبه دفاعى قتال در اسلاممعناى (فتنه ) در قرآنلزوم دعوت قبل از قتال (90)نسخ نشدن آيه شريفه (قاتلوهم حتى لاتكون ) با آيه 29 توبهتجاوز ابتدائى مذموم و ممنوع ، و تجاوز در برابر تجاوز، پسنديده و مشروع مىباشدمعناى احسان در برابر ظالممعرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان دادهگفتارى پيرامون جهادى كه در قرآن بدان فرمان داده شده استدسته هاى مختلف آيات قرآنى راجع به جهادوقتال و مراتب و مراحل آناسلام و دين توحيد فطرى است و مجاهده در راه دفاع از اين دين نيز فطرى استحكم قرآن درباره قتال با شرك هاى در لفافه و نمونه هايى چند از آياتقرآنىدرباره آنپاسخ بگفته غلط: اسلام دين شمشير و اجبار است و مخالف روش انبياى سلف مىباشد!پاسخ به اشكال مسلمان شدن برخى از روى ترسوتحميل قانون به اقليت هامسئله قبال و سيره انبياء الهى در ارتباط با آنبحث اجتماعىبحث اجتماعى (در بيان اينكه هر قتال و مبارزه اى جنبه دفاعى دارد)انسان و جايگاه او از نظر دفاعى در بين حيواناتبحث روايتى (در ذيل آيات قتالبحث روايتىدر ذيل آيات قتالرواياتى در ذيل آيه (وقاتلوهم حتى لا تكون فتنه )رواياتى در ذيل آيه (الشهر الحرام بالشهر الحرام ) ومسئلهقتال در ماههاى حرامرواياتى در ذيل آيه (و لا تلقوا بايديكم الى التهلكه )آيات 203 - 196 بقره (مربوط به حج )بيان آياتفرق بين تمام و كمال و مراد از امر به اتمام حجمعناى حج و بيان اقسام آن در اسلاممعناى كلمه هدى و فرق آن با هديهتفاوت اعمال و مناسك حج براى اهل مكه و غير آنها از مردموجه تشديد بليغ امر به تقوى در آيه شريفه (واتقوالله ...)آيه اى كه دلالت مى كند بر اينكه دادوستد درحجحلال است .وقوف و كوچ از عرفات يكى ديگر از مناسك حج خانه خدادعوت به ذكر و ياد خدا و مبالغه در آن در خلال مناسك حجبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات حج و شاءن نزول و بيان آنها)بحث روايتى ديگربحث روايتى ديگر (در باره حج تمتع و نقد و بررسى ترحيم آن بعدازرسول الله (ص )رواياتى چند از طريق اهل سنت در باره حج تمتعرواياتى دال بر تشريح حج ثمتع در زمان پيامبر و نهى خليفه دوم آن بر اساساجتهادشخصىگفتار صريح عمر در اينكه آنچه رسولخدا انجام مى داده او از آن نهى مى كندحكم خليفه دوم بر تصريح خود او بر خلاف قرآن استبررسى كلى پيرامون نهى از متعه در حجدلائلى كه در روايات براى تحريم حج تمتع (پس از پيامبر (ص ) )اقامه شده ونقدو رد آنهاتمتع در حج موافق با كتاب خداست نه نهى از آننهى عمر صراحتا اجتهاد در مقابل نص استرد استدلال برخى كه گفته اند حكم تمتع در حجباعثتعطيل بازارهاى مكه استرد استدلال برخى كه تشريع حج تمتع را برمبناىقول عثمان بر اساس ترس از رسولخدا دانسته اندحج تمتع مختص اصحاب پيامبر نيستامتثال دستورات رسول الله (ص ) واجب است ، احكام خدا نسخ ناشدنى است و والى حقندارداحكام خدا و رسول (ص ) را تغيير دهداطاعتى كه آيه (اطيعوالله و اطيعواالرسول و اولى الامر منكم ) براى ولى امر قرارمىدهد اطاعت در غير احكام استولى امر نمى تواند به منظور صلاح كار خود احكام خدا را زير و رو كند ولى آنچهمىكند به صلاح حال امت مى كندتطبيق آنچه در باره حدود اختيارات ولى امر گفته شده با مسئله تمتع و آنچه از خليفهدومصادر شدآيات 207 - 204 بقرهبيان آياتتقسيم مردم از نظر صفات و ذكر احوال و خصائص منافقفساد تكوينى و فساد تشريعى و آنچه در آيه (و الله لا يحب الفساد) مورد نظراستمعناى عزت در آيه (اءخذته الغرة بالاثم ) و اينكه عزت حقيقى مراد نيستبحث در معناى باء در (بالاثم ) و متعلق آن در آيه (اءخذته الغرة بالاثم )دسته اى ديگر از مردم (در مقابلمنافق )بحث روايتىدسته اى ديگر از مردم (در مقابل منافق )روايات زيادى نقل شده كه آيه (و من الناس من يشرى نفسه ...) در شاءن امير المؤمنينعليه السلام در شب فراش نازل شده استآيات 210 - 208 بقرهبيا ن آياتهفت آيه كامل كه راه نگهدارى وحدت دينى در جامعه انسانى را بيان مى كندمعناى (سلم ) كه بدان امر شده و مراد از (گام هاى شيطان )كه از آن زنهار دادهشدهاستخداوند متصف به صفات اجسام نيست و ظواهر برخى آيات بايد به وسيله آياتمحكمهقرآنى معنا بشودتوجيهى لطيف تر و دقيق تر از ظواهرى كه افعالحدوثى را به خداوند نسبت مى دهدبحث روايتىبحث روايتى (پيرامون مراد از آيات ياد شده )بحث روايتى ديگرتفسير آيه : (هل تنظرون ...)و آيات مشابه آن در رواياتائمهاهل بيت (ع ) بر سه وجه(بحث پيرامون رجعت )مساءله رجعت ورد بر منكرين آنروايات ائمه اهل بيت عليهم السلام نسبتبهاصل رجعت متواتر استبيان اينكه بين نشاءه دنيا و نشاءه قيامت مزاحمتى نيست همانگونه كه بين عالم برزخوعالم دنيا هم مزاحمتى وجود نداردروز ظهور مهدى (ع ) و روز رجعت و روز قيامت مراتب مختلف يك حقيقت هستندآيات 212 - 211 بقرهبيان آياتعبرت گرفتن از سرگذشت و سرنوشتبنىاسرائيل و اشاره به علت انحراف كفارسرچشمه تمامى انحرافات زينت يافتن زندگى دنيا در نظر مردم استآيه 213 بقرهترجمه آيهبيان آيهبيان آيه شريفه و اشاره به علت تشريح دينآغاز خلقت انسانآغاز خلقت انسانفرضيه هاى علماى طبيعى امروز در بارهتكامل بشر هيچدليل علمى و يقينى نداردانسان از روحى و بدنى تركيب شدهانسان مركب از روح و بدن استشعور حقيقى انسان و ارتباطش با اشياشعور حقيقى انسان و ارتباطش با اشيادانش هاى عملى انساندانش هاى علمى انسانگوناگونى علوم و ادراكات انسانهدايت خداوند كه مربوط به تمامى موجودات مى شود ، و هدايت او كه مختص انساناستانسان هر چيزى را جهت انتفاع استخدام مى كندبه كار گرفتن هر چيزى توسط انسان ، به منظور انتفاع از آنها انسان هر چيزىرا...مدنى بودن انسان انسان بمقتضاى طبيعتش مدنى استپديد آمدن اختلاف ميان افراد انسانپديد آمدن اختلاف ميان افراد انسان و لزوم تشريع قوانين در جوامع بشرىراه هاى اعمال قانون در جامعهبيان يك مثل براى درك بهتر مطالب فوقتنها راه صحيح رفع اختلاف ، راه دين استتنها راه صحيح رفع اختلاف راه دين استاعتقاد به معاد و نقش آن در زندگى انسانستايش فراوان علم و علما در قرآن كريم خود سخن كسانى كه اساس دين رابرجهل تقليد مى دانند باطل مى كنداختلاف در خود ديناختلاف در خود دينانسان بعد از دنياانسان بعد از دنيا(كان الناس امة واحدة ...) معناى كلمه (امت )، ريشه وموارداستعمال آنبيان مراد از امت واحده بودن انسان و اشاره به پيدايش دو اختلاف در ميان آنهابررسى مسئله اختلاف از قديم ترين عهد زندگى بشرتفسيرهاى ديگرى بر (كان الناس امة واحدة ) و نقد ورد آنهاتفسير بعضى كه مفاد آيه را مدنى بالطبع بودن انسان در همه ادوار تاريخ پنداشتهاندسه وجه در رد گفتار مفسرين فوق الذكرتفسير آيه (فبعث الله النبيين و مندرين ) و وجه اينكه تعبير به بعث و بنى شدهنهارسال و رسولنخستين كتاب آسمانى كتاب نوح عليه السلام بوده استاختلاف در دين به وسيله علما و از طغيان و بغى پديد آمده استسه طائفه كه خداوند آنان را معذور مى داندفطرى بودن دين با غفلت و اشتباه منافاتى نداردنكاتى كه از آيه شريفه (كان الناس امة واحدة )استفاده مى شودعنايت خداى تعالى به رفع اختلافات انسانها و هدايت بشربسوىكمال از راه بعث انبيا (ع )تقرير دليل و برهان براى نبوت عامهبه حكم عقل و تجربه راه رفع اختلافات انسانها منحصر در تفهيم الهى از راه وحىونبوت استبيان اينكه تجربه و بحث كرده وقتى خلقت و تكوين اقتصاى اثرى را داشتديگراقتصاى خلافت آنرا ندارد(نكته ششم ) دين اسلام كه خاتم اديان است براى آخرينمرحلهكمال انسان تشريع شده استشبهه شريعت اسلام قابل انطباق با همه اعصار نيست و پاسخ بدانگفتار در عصمت انبيا عليه السلامنكته هفتم عصمت انبيا على نبينا و آله و عليهم السلام گفتار عصمت انبيا (ع ) از خطا در تلقى و در تبليغ وحىعصمت انبيا (ع ) از معصيت . و ذكر آياتى كه بطور مطلق بر عصمت انبيا (ع ) دلالتدارندآياتى كه بطور مطلق بر عصمت دلالت مى كننداستدلال از طريق عقلى بر عصمت انبياءاستدلال به آيه (و ما ارسلنا من رسول الا ليطاع باذن الله ) بر عصمت انبياءاشكال به آيات استدلال شده بر عصمت انبياء و پاسخ به آنسبب و منشاء عصمت انبيا (ع ) نيرو و ملكه نفسانى آنها استنهعامل و سبب خارج از وجود ايشانگفتارى در نبوتگفتارى در نبوتمعناى (رسول ) و (نبى ) و فرق آن دوانبيائى كه در قرآن از آنان ياد شده استتعداد انبيا و انبياى اولوالعزمبحث روايتىبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيه (كان الناس ...)و پيرامون نبوتومسائل آن )روايتى از امام صادق (ع ) در اثبات نبوت و وجود انبياء الهىروايتى مشهور در باره عدد انبياء و رسل و كتب مرسلهرواياتى درباره انبياى الواالعزم (ع )معناى اولواالعزم و اقوال متعدد درباره انبياى اولوالعزمروايتى از امام صادق (ع ) دالّ براينكه شريعت محمدى (ص)كامل ترين شرايع استبحث فلسفى(درباره نبوت عامّه از جهت اثر آن در كمال يابى انسان )عقل عملى و احساسات فطرى انسان بدون دعوت انبياء (ع ) كفايت نمى كندبحث اجتماعى(درباره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات )رابطه هدايت الهيّه و دعوت نبويه به هدايت تكوينيهآثار تكوينى هدايت دينى در اصلاح جوامع بشرى وتاءثيرمتقابل عمل و نفس در يكديگراشاره به اقسام اجتماعات بشرى و اينكه تنها مى توان از تربيت دينى اميد خير وسعادتداشترابطه دعوت انبياء (ع ) با فطرت انسانهابطلان گفتار كسى كه در صدد توجيهطبيعىمسائل نبوت برآمده استپاسخ به اين شبهه كه مسئله نبوت امرى خارق العاده و از فطرت همگانى بيگانهاستتوضيحى درباره عصمت انبياء (ع ) در پاسخ به شبههخطا و غلط در تكوين راه ندارد و ارتباط اين مسئله با عصمت انبياءشعور باطنى انبياء (ع ) يعنى وحى مانند شعور فطرى همگانى تغيير وتاءثيرپذيرنيستنتايجى كه در اين مبحث به دست آمدهسوره بقره ، آيه 214 (درباره ثبات و تسليم در برابر سختى ها و فتنه ها كه امتهابدان مبتلا مى گردند)ترجمه آيهبيان آيهبهشت رضوان و قرب رب العالمين در گروتحمل سختى ها است و سنت الهى در ميان اممگذشته در بين امت اسلام تكرار خواهد شد(تكرار تاريخ )معناى باساء و ضراء و اشاره به سنت جاريه الهى درباره همه انسانهاسوره بقره آيه 215 (درباره انفاق )ترجمه آيهبيان آيهتوضيح نكته اى كه در عدم انطباق جواب بهسؤال در آيه نهفته استرد وجوه نادرست كه در مورد عدم تطابق سؤ ال و جواب در آيه گفته شده استمواردى از آيات قرآنى كه در آنها يكى از فنون بلاغتكهانتقال از مطلبى به مطلب ديگر است به كار رفته استبحث روايتى(در ذيل آيه شريفه مذكوره و شاءن نزول آن )سوره بقره ، آيات 218 - 216بيان آياتچرا جنگيدن و قتال بر مؤ منين كره و گران بوده ؟وجه تكرار كلمه عسى در آيه شريفه (و عسى ان تكرهوا)سؤ ال درباره جنگ در ماه حرام و پاسخ آنگفتارى پيرامون حبطمعنا و آثار حبط اعمال و بيان اينكه مراد ازحبطابطال مطلق اعمال (عبادى و معيشتى است )بى اساس بودن نظام در اين كه آيا اعمال شخص مرتد تا حين مرگ باقى است يابهمحض ارتداد حبط مى شودبررسى مسئله تاءثير اعمال نيك و بد در يكديگر (احباط و تكفير)مسئله اصلى در مبحث احباط و تكفير، زمان و مكان استحقاقجزائىاعمال استگفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزااشاره به اعمال نيك و بدى كه به انحاء مختلف در يكديگر اثر مى گذاردنظامى كه از لحاظ پاداش و كيفر اعمال براعمال حاكم است مغاير نظام طبيعىاعمال استاختلاف بين اين دو نظام نه تنها مخالف مبانى عقلى نيست بلكه مبتنى بر احكامكليهعقلائيه استطريقه سخن گفتن قرآن با مردم در خصوصيات احكام جزانمونه هايى از موارد جزايى كه عقل عملى اجتماعى هم به آنها حكم مى كندبيان عدم اختلاف و تعارض بين دو دسته آيات مربوط بهجزاىاعمالمردم از نفى علم از مجرمين در دنيا و آخرتگفتارى از امام غزالى پيرامون نقلاعمال (از شخصى ديگر)اشكال بر كلام غزالىمحفوظ بودن اعمال و تجسم آنهاوجود ارتباط بين اعمال انسان و حوادث خارجى اين جهاننتايج اعمال نيك و بد افراد و جوامع در اين عالمنعمت ها و بلاهاى الهى و عناوين آنها در خصوص دو دسته مختلف : امت صالح ، امت طالحوبداعتقاد به تاءثير اعمال انسان در پيدايش حوادث عمومى به معناى انكار نظام عليت درجهانطبيعت نيستوجود شرور در دنيا جزئى از نظام تكوينى خالق عالم استآنچه را خداى متعال آفريده است بيهوده و عبث خلق نكرده استعوامل سعادت و خير بر عوامل شقاوت و شر غلبه داردبه علت محدود بودن فكر و درك انسان ، غلبه خدائى براى اكثريتمردممجهول استغلبه معنويات غير غلبه جسمانيات استمؤ من در هر حالمنصور و غير مغلوب است و حق در دنيا هم در ظاهر و هم در باطن غالب استمناط و ملاك در حق بودن و باطل بودن قولوفعل .اقوال و افعال نيك (حسنات ) منطبق بر حكم عقل هستندبحث روايتى(در ذيل آيات گذشته )رواياتى به نقلاز ابن عباس در خصوص آيه (و عسى ان تكوهوا شيئا) و بيان مفاد روايتروايتى در شاءن نزول آيه (يسئلونك عن الشهرالحرامقتال فيه ...)داستانى از تاريخ صدر اسلام و شاءن نزول آيه حرمت جنگ در ماههاى حرام از زبانيكروايتسوره بقره ، آيات 220 - 219بيان آياتمعناى خمر و ميسر و ذكر چگونگى بازى مسيرمعناى (اثم ) و بيان مضرات جسمانى و اخلاقى ميگسارىتحريم تدريجى ميگسارى توسط شارع مقدس اسلامرد سخن بعضى از مفسرين كه گفته اند آيه سوره بقره صريح در حرمت شراب نيست.آخر مرحله در تحريم خمر و ميسرشرح بقيه مفردات آيه شريفه سيئلونك عن الحمر والمسيرقل فيها اثم كبير...معناى عفو در (يسئلونك ماذا ينفقون قل العفو...)دو نكته در آيه : 1 تشويق مردم به تفكر پيرامون حقايق وجود 2 عدم رضايت بهتقليدو اطاعت كوركورانهوجه اينكه مسلمانان از امر ايتام از پيامبر اسلام (ص)سوال كردندترخيص در اختلاط سرپرستان و اولياء ايتام با ايتام ، متضمن مساوات بين تمام مومنيناستبحث روايتى(در ذيل آيات گذشته مربوط به شراب و قمار، انفاق و سرپرستى ايتام )روايتى از ائمه معصومين عليه السلام در شدت حرمت شرب خمرپيامبر اسلام (ص ) شارب خمر را لعنت مى كندروايتى درباره وضع شارب خمر در روز قمامترواياتى در شاءن نزول (و يسئلونك ماذاينفقونقل العفو) و معناى عفورواياتى در شاءن نزول (و يسئلونك عن اليتامى )سوره بقره ، آيه 221ترجمه آيهبيان آيهمعنا و مراتب شرك به موارد استعمال كلمه (مشرك ) و (كافر)در قرآن كريم كلمه (مشرك ) بر غيراهل كتاب اطلاق شده و اطلاق آن براهل كتاب ثابت و معلوم نيستظاهر آيه شريفه تحريم ازدواج با زن و مرد بت پرست است نه ازدواجبااهل كتابعدم تعارض و عدم وقوع نسخ بين آيات سوره بقره و آيات سوره مائده و ممتحنهملاك شايستگى در طرف ازدواج ايمان است نه مزاياى اعتبارى ديگربحث روايتى(در شاءن نزول آيه شريفه و لا تنكوا المشركات حتى يؤ من ...)سوره بقره ، آيات 223 - 222بيان آياتمعناى (محيض ) و (اذى ) و وجه اينكه قرآن محيض را اذى خوانده استآراء طوائف و مذاهب مختلف در مساءله محيض ورعايتاعتدال در نظريه اسلام در اين بارهمعناى طهارت و بررسى منشاء پيدايش مفهوم طهارت و نجاست در بين مردمكلماتى كه بر طهارت و نجاست مادى و معنوى دلالت دارند، و اينكه اسلام هر دوقسمطهارت و نجاست را معتبر شمرده استاسلام دين توحيد است و تمام فروغ آن بههماناصل بر مى گردد. اصل توحيد طهارت و بقيه معارف آن نيز طهارتهاهستندبررسى گفتارى برخى مفسرين در استدلال به آيه (فاءتوا حرثكم انى شئتم )معناى توبه و وجه اينكه توابين و متطهرين در آيه شريفه ان اللّه يحب التوابين ويحبالمتطهرين به صورت مطلق آمده استمعناى آيه (فاتوا حرثكم انى شئتم ) با توجه به كاربرد دو گانه انى در زمان ومكانحاصل كلام در معناى جمله (زنان شما كشتزار شمايند)امر به ازدواج و تناسل و ديگر دستوراتى كه مربوط به زندگانى دنيوى است بهامربه عبادت و ذكر خدا منتهى مى شوندبحث روايتى(در ذيل آيات گذشته مربوط به حيض ، طهارت ...)رواياتى از امام صادق (ع ) درباره احكام حائص و مفاد آيه (فاتوهن من حيث امركم الله...)و (ان الله يحب التوابين و يحب المتطهرين )روايتى از امام باقر (ع ) درباره حالتهاىمختلفدل انسان و اينكه آيا بعضى موارد مورد ابتلاء مؤ منين نفاق محبوب مى شوديا خير؟!توضيح و تفسير برخى قسمتهاى روايت مذكورهرواياتى از معصومين (ع ) درباره مفاد آيه (نساءكم حرث لكم ...)روايتى از اهل سنت در شاءن نزول (نساوئكم حرث لكم ...) وبياناقوال مختلف در استدلال به آنرواياتى چند از اهل سنت و بيان فتواى آنان بر جواز وطى از پشت همسراستدلال ابن عباس درباره محيض و بررسى استدلال اوسوره بقره ، آيات 227 - 224بيان آياتمعناى كلمات (عرضه ) و (ايمان ) و وجه تسميه كلمه يمين بمعنى سوگندمعناى آيه شريفه (و لا تجعلوا الله عرضه لايمانكم ...)آثار سوء روانى و اجتماعى سوگند بسيارمعناى كلمه (لغو) و مراد از سوگند لغو در آيه قرآنمعناى (كسب ) و فرق آن با (اكتساب )گفتارى پيرامون معناى قلب در قرآن كريمتجربه وجود يك مركز فرماندهى در بدن كه به تمام اعضاء دستور صادر مى كندراثابت كرده است .پى بردن بشر به مغز به عنوان راءس البدن از دير باز بوده استنظر ابوعلى سينا درباره مركز ادراكات نفسانى در انساناشاره به كراهت سوگندهاى لغو و بيهودهتفسير آيه (للذين يؤ لون من نسائهم ) با توجه به مفردات آنبحث روايتى(شامل رواياتى راجع به قسم خوردن وايلاء)رواياتى از صادقين (ع ) درباره ايلاءسوره بقره ، آيات 242 - 228بيان آياتاشاره به حكمت تشريع عده براى زن مطلقهتوضيحى مبسوط پيرامون واژه (قرء) و معناى آنمعناى كلمه (بعل ) و توضيح مرجع ضمير كلمه بعولتهن در آيه ت (و بعولتهناحقبردهن ...)سزاوارتر بودن شوهران به مردان مطلقه نسبت به مردان ديگر در صلاق رجعىتكرار كلمه (معروف ) در آيات طلاق نشانه اهتمام شارع مقدس نسبت به انجاماينعمل به وجه سالم است(معروف ) از نظر اسلام و روش صحيح رعايت تساوى در قانوگذارى اسلاممعناى كلمه (تسريح ) و مراد از (تسريح زن بر احسان ) در آيه شريفهمراد از نگهدارى زن به وجه معروف يا طلاق دادن به او وجه نيكووجه اينكه (امساك ) و (تسريح ) در آيه شريفه هم به قيد معروف و هم به قيد احسانمقيدشده اندوضعيتى كه طلاق جايز شمرده شده و شوهر مى تواند مهريه را پس گرفته طلاقدهداكتفا به عمل به ظواهر دين و غفلت از روح آن و تفرقه بين احكام فقهى و معارف اخلاقى،ابطال مصالح شريعت استنوع سوم طلاق و حكم آنلطائف و ظرائف دقيقى كه در آيات طلاق به كار رفته استاشاره به حكمت نهى از امساك به قصد ضرر در آيه(فمنيفعل ذالك فقد ظلم نفسه ...)مقصود از نعمت در (و اذكرو نعمة الله عليكم )نهى آيه شريفه از دخالت اوليا در امر ازدواج مجدد همسرانى كه عده شان تمام شده ومىخواهند دوباره با همسر قبلى خود ازواج كنندعلت اينكه رجوع زنان به شوهران خود ازكى و اءطهر خوانده شده استوجه اينكه در آيه شريفه به جاى كلمه (والد)، (مولودله ) آورده شده استفرزند ملحق به پدر است يا مادر؟! و آيه قرآن كداميك را معتبر مى داندمعناى كلمه ارضاع و حكم بچه شيرخواره پس از طلاق والدين اوبيام احكامى خچند در خصوص بچه شير خوار و وظايف والدين او پس از طلاقعقائد قبل از اسلام در باره زن شوهر مردهمعنى تعريض و بيان فرق آن با كنايهمعناى اكنان و مراد آيه (و لا جناح عليكم فيما عرضتم ...)معناى (عزم ) و وجه اينكه در آيه شريفه عقده نكاح به عزم وابسته شده استمعناى (موسع ) و (مقتر) و آيه شريفه (و متعوهن على الموسع قدره ...)موردى از طلاق كه مرد بايد نصف مهر زن را به او بدهدتشويق مردم به احسان و فضل نسبت به يكديگر در روابط بين خودنماز از واجباتى است كه در هيچ حالتى ساقط نمى شودمعناى كلمه (عقل ) و بيان كلماتى كه در قرآن كريم درباره انواع ادركات انسانى آمدهاست)معانى كلمات زن ، حسبان ، شعور، ذكر و عرفان و معرفتمعانى كلمات فهم ، فقه ، درايت ، فكر و راءىمعانى كلمات زعم ، علم ، حفظ، حكمت ، خبرت و شهادتتشويق مردم به احسان و فضل نسبت به يكديگر در روابط بين خوددربارهعقل و خردمندى انساندر قرآن ، مراد از تعقل ادراك تواءم با سلامت فطرت است ،نهتعقل تحت تاءثير غرائز و اميال نفسانىبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات طلاق )حكمت تحريم رجوع بعد از طلاق سومدرباره وقوع سه طلاق با يك لفظ يا در يك مجلس از نظر خاصه و عامةرواياتى در مورد طلاق خلع و مباراتمعناى خلع از زبان امام باقر (ع ) و بيان اولين خلعى كه در اسلام واقع شده استمعناى (عسيله ) و روايت معروف به آن كه در زمان پيامبر اكرم (ص ) واقع شدهاستعقل متعه در محلل شدن كافى نيستدو روايت در شاءن نزول آيه (فلا تعضلوهن ان ينكحن ازواجهن ).رواياتى در باره شير دادن به فرزند و احكام آنآنچه در اسلام حكم سلبى و يا عدم صحت و عدم اعتبار بر آن بار شده استرواياتى راجع به عده زن مطلقه و شوهر مردهرواياتى در باره آيه (و لا حناح عليكم ان ...) و موردى كه بر پرداخت نصف مهربرمرد واجب مى شودمراد از (صلوة وسطى ) در (حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى )اقوال مفسرين در تفسير صلاة وسطى مختلف استرواياتى در ارتباط با آيه (فرجالا او ركبانا...) و نماز خوفبحث علمىبحث علمى (پيرامون زن ، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام وديگرملل مذاهب ).زندگى زن در ملت هاى عقب ماندهزندگى زن در ملت هاى عقب ماندهزندگى زن در امتهاى پيشرفته قبل از اسلامزندگى زن در ملت هاى متمدن قبل از اسلامزن در ميان كلدانيان ، آشوريان ، روميان و يونانيان قديمموقعيت زن در بين كلدانيان ، آشوريان ، روميان و يونانيان قديموضع زن در عرب و محيط زندگى عرب ،وضع زن در عرب و محيط زندگى اعرابنتايجى كه از آنچه گفته شد به دست مى آيداسلام چه تحولى در امر زن پديد آورد؟تحولى كه اسلام در امر زن پديد آوردهويت زن در اسلاماز نظر اسلام مرد و زن از نظر خلقت برابرندملاك برترى از نظر اسلام تقوى و پرهيزگارى استنكوهش عرب جاهليت در قرآن به جهت بى اعتنايى به امر زنانو زن و موقعيت اجتماعى زن در اسلامدو خصلت ويژه در آفرينش زناحكام مختص و احكام مشترك زن و مرد در اسلامحيات اجتماعى سعادتمندانه ، حيات منطبق با خلقت و فطرت استفطرت در مورد وظائف و حقوق اجتماعى افراد و عدالت بين آنان چه افتضائى دارد؟معناى تساوى در مورد حقوق زن و مردعدم اجراى صحيح قانون به معناى نقص در قانونگذارى نيستآزادى زن در تمدن غربآزادى زن در تمدن غربىبحث علمى ديگربحث علمى ديگر (درباره زناشوئى و منشاء طبيعى و فطرى آن )آيه 243 بقرهگفتار يكى از مفسرين مبنى بر اينكه آيه در مقام بيان حكايتى واقعى نيست بلكهتمثيلىاست از قيام و دفاع مردمرد گفتار اين مفسربحث روايتىبحث روايتى (در باره شاءن نزول آيه شريفه )بيان آياتبيان اتصال و ارتباط آيات مذكوره و آهنگ كلى آنهاوجه مقيد ساختن قتال و جهاد به قيد (فى سبيل الله )و اشاره به معناى قرض دادنبهخدا معيارمعناى قبض و بسط و وجه اينكه سه صفت از صفات خداوند در اين آيه آمده استغلط بنى اسرائيل براى حاكم كه موجب اعتراض آنها به فرماندهى طالوت شدعمل به مصالح و قدرت بر اجراى آن ، لوازم و شرائط زمامدار است نه شرافت دودمانوثروتمندىافعال خداى سبحان حكيمانه و داراى مصلحت است و درعينحال باريتعالى محكوم و مقهور مصالح نيستگفتارى در معناى (سكينت ) آرامش روانى در سايه ايماناشاره به پيروى جمعى اندك و با ايمان بر لشگرى گران و بى ايمان ، درداستانطالوت و جالوتلشكر طالوت سه تايفه شدنداستعاره از كنايه اى لطيف در: (ربنا افرغ علينا صبرا)توضيحى درباره دفاع و فطرى بودن آندرذيل (لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض )مسئله دفع و غلبه معنايى و عمومى استگفته هاى ساير مفسرين در معناى دفع در آيه شريفهبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات گذشته ، مربوط به قرض دادن به خدا، داستان طالوت ،مراداز سكينت ...)داستان جالوت و طالوت از زبان مبارك امام باقر (ع )برسى و توضيح بعضى جملات روايت قمداستان حضرت داود (ع ) و جنگ طالوت و جالوتبهنقل از امام صادق (ع )روايتى در باره معناى سكينتبحث علمى و اجتماعىبحث علمى و اجتماعى (بررسى سه اصلتنازع بقا، انتخاب و تبعيت محيط در طبيعت واجتماع و نظر اسلام در اين مورد)اشكال به نظريه متقدمين از سوى دانشمندان متاءخرنظريه كلى فلسفى در باره سه اصل مذكورسخن بعضى از مفسرين مبنى بر اينكه آيه (لولا دفع الله ...)و آياتى ديگر بهدواصل تنازع و انتخاب اشاره داردرد آن گفته و توضيح بطلان استشهادات آن مفسر از برخى آيات قرآنىبررسى ادعاى ارتباط آيه (و لولا دفع الله الناس بعظهم ببعض ...) و دوقائدهتنازع در بقا و انتخاب طبيعىبحثى در تاريخ و اينكه چرا قرآن به آن اهتمام ورزيده استدو عامل مهم همواره در فن تاريخ دخالت كرده و موجب فساد و بى اعتبارى آن گشتهاندعوامل ديگرى كه در گذشته و در عصر حاضر موجب بدگمانى به تاريخ نقلى شدهاندامتياز و اعتبار داستان هائى كه در قرآن آمده نسبت به عهدين و كتب تاريخآيات 254- 253 بقرهبيان آياتدفع اين توهم كه بعد از دعوت انبيا (ع ) جنگ چه فايده دارد؟ و اشارهبهعلل پيدايش جنگ ها در اين آياتانيبا (ع ) در عين حالكه در اصل فضل رسالت مشتر كند، از درجات مختلفى برخوردارنداختلاف و درگيرى بين مردم از جانب خود آنها و مستند به اختيار انسانها استدو نوع فضيلت و برترى كه بعضى از انبيا (ع ) بر بعض ديگر دارنداقوال مختلف در باره اينكه در آيه مراد از پيامبرى كه خدا با او سخن گفته كيست ؟اختلاف ديگر در معناى (دفع بعضهم درجات )و مراد از بعض در آنآيه به اطلاق خود شامل تمام رسولان مى شود و دليلى بر اختصاص آيه وجودنداردگفتارى پيرامون تكلم خداى تعالىويژگيهاى انبيا (ع ) و اخبارى كه ايشان آورده اند امور حقيقيه هستند و در بيان حقائقالهيهمجاز گوئى نشده استحقيقت (كلام ) و تعريف آن در عرف بنى آدمدر قرآن كريم تكلم به معناى معهود بين ما از خدا نفى و حقيقت معناى تكلم دربارهخداىسبحان اثبات شده استتكلم خداى تعالى مانند خلقت ، احياء، اماتة ، رزق و هدايتازافعال زمانى خداوند استموارد استعمال نفس (قول ) در قرآن مجيدقول خدا در تكوينيات عبارت است از خود موجودات تكوينىقول خداوند در غير تكوينيات و قول خدا با ملائكه و شيطان و كلام خود فرشتگانبايكديگر چگونه است ؟الفاظ ديگرى در قرآن كه به معناى (قول ) و (كلام ) نزديك مى باشندبيان حقيقى بودن استعمال لفظ (كلام )و(قول ) در غير موارد بشرىآنچه از مطالب گذشته بدست آمددادن بينات و تاءييد به روح القدس در باره حضرت عيسى (ع ) به نحوى خاصاستسرپيچى كردن از انفاق كفر و ظلم استبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات گذشته ، وقوع اختلاف بعدازرسول خدا (ص ) و رواياتى در باره تكليم خداروايتى در ارتباط با آيه (كان الناس امة واحدة ...) و اختلاف امترواياتى از ائمه معصومين عليهم السلام در باره تكلم خداوندبحث فلسفىبحثى فلسفى (در باره حقيقت كلام و مصاديق آن و بيان فلسفى متكلم بودن خداوند)وجه تسميع علم كلام و اشاره با اختلاف اشاعره و معتزله در باره تقديم يا حادثبودنكلام خدانزاع اشاعره و معتزله پايه و اساسى نداردآيه 255 بقرهترجمه آيهبيان آيهمعناى حى و گفتار پيرامون معناى حياطاقسام سه گانه زندگان و زندگانى در آيات قرآنىاوصاف زندگى دنيا در قرآن و اشاره به حيات جاودانى آخرتحيات حقيقى حيات واجب الوجود است كه بالذات فناناپذير استمعناى ( قيوم )اشكالى كه برخى در جمله (سنه و لا نوم ) كرده اند و پاسخ بهآناشكالصفات الهى در آية الكرسىتاءثير علل و اسباب طبيعى به اذن و تاءثير و تصرف خدا منتهى مى گرددحد شفاعت هم با شفاعت زبانى منطبق است و هم با سلبيت تكوينىاحاطه خداى تعالى بر آنچه كه با شفيعان حاضر است و آنچه از آنها غايب استطرح يك سؤ ال و پاسخ به آنعلم ، هر چه هست از خدا هست همچنان كه قوت و عزت و حيات منحصر در خدا استمراد از كرسى و وصعت كرسى خداوند در (وسع كرسيه ...)بحث روايتىرواياتى در فضيلت و اهميت آية الكرسىمراد از كرسىعرش و نسبت آن با كرسىآيات 257 - 256 بقرهبيان آياتمعناى رشد و غى و فرق آن دو با هدايت و ضلالتنفى اكراه و اجبار در دينعلت اينكه در دين اكراه نيستدلالت آيه شريفه بر اينكه اسلام دين شمشير و خون و اكراه و اجبار نيستآيه (لا اكراه فى الدين ...) با آيات وجوب جهادوقتال نسخ نشده استمعناى (طاغوت ) و موارد استعمال آنچند قول در باره مراد از ظلمت و نور و اخراج از ظلمت به نور و بعكسحق مطلب در مراد از خارج شدن از ظلمات به نور و بلعكس در آية الكرسىبحث روايتىبحث روايتى (در شاءن نزول آيه لا اكراه فى الدين و روايتى در باره مراد از ظلماتونور در آيه )آيات 260 - 258 بقرهبيان آياتمنشاء اعتقاد به رب النوع ها و پرستش بتهاادعاى ربوبيت سلاطين و حاكمان خودكامه به سوء استفاده ازاعتقاداتباطل عواممحاجه و مشاجره ابراهيم (ع ) با نمرود، پادشاه زمان كه مدعى الوهيت بودهنيرنك نمرود در محاجه با ابراهيمدفع يك توهم در باره جمله (خدا به او (نمورد) ملك و دولت داد)توضيح احتجاجات ابراهيم (ع ) و تناسب آنها با عوامفريبى هاى نمرود و انحطاطفكرىمردم آن زمانارتجاج دوم ابراهيم (ع ) كه نمرود در برابر آن چاره اى جز تسليم نداشتستم كارى علت محروميت از هدايت استگفتارى در باره اينكه احسان وسيله هدايت و ظلم باعث گمراهى استلا اينكه بيان دو مقدمه براى روشن شدن وجه محروميت ظالمين از هدايت الهى بهسوىكمالدر امور اعتبارى و تكوينى از هر امرى آثار خودش بروز مى كندحق ، مرگ و تزلزلى ندارد و باطل نيز ثبات و بقائى ندارد هر چند صباحى امربرافرادى مشتبه شودوجوح مختلفى كه مفسرين در باره عطف موجود در اين آيه گفته اندحق ، مرگ و تزلزلى ندارد و باطل نيز ثبات و بقائى ندارد هر چند صباحى امربرافرادى مشتبه شودآيات سه گانه اى مورد بحث و به كار رفتن سه جور سياق براى فهم مخاطبطرح يك سؤ ال در ارتباط با آيه مورد بحث و پاسخ به آنسخن بعضى از مفسرين مبنى بر اينكه مراد از موت در (فاماته الله ) بيهوشى است.ورد آنشرح قصه پيامبرى كه خدا او را مى راند و سپس زنده كرد و توضيح جوانب آن وپاسخبه اشكالاتى كه به نظر مى رسدپيامبرى كه بعد از مرگ زنده شد، بعد از زنده شدن به صحت علم قبلى خود پى بردنهاينكه جاهل بود و علم پيدا كردمراد ابراهيم (ع ) از سؤ ال از چگونگى زنده كردن مردگان (ارنى كيف تحيىالموتى)سه دليل بر اينكه مراد ابراهيم (ع ) اين بود كه خدا كيفيت احياء را به او نشان دهدنهاصل احياءگفته برخى از مفسرين مبنى بر اينكه ابراهيم (ع ) درخواست علم به كيفيت احياء رانمودهنه ديدين آن راپنچ دليلى كه مفسر مذكور بر اثبات گفتار خود آورده استبى اعتبارى آن نظريه و پاسخ به دلايل پنچگانه آنتفسير باطل يكى از مفسرين در باره درخواست ابراهيم (ع ) از خداوند در خصوص رؤيتچگونگى احياء مردگانوجه بطلان تفسير مزبورسؤ ال خداوند از ابراهيم (ع ) و جواب ابراهيم..(قال اولم تومن ؟ قال بلى ...)وجود خطورات نفسانى موهوم و منافى عقايد يقينى منافاتى با ايمان و تصديقنداردوجود خطورات نفسانى موهوم و منافى عقايد يقينى منافاتى با ايمان و تصديقندارددر مشاهده و حس اثرى هست كه علم آن اثر را نداردنكاتى كه در پاسخ خداوند به درخواست ابراهيم وجود دارددو نكته اى كه با دقت در سؤ ال ابراهيم (ع ) از خداوند در مى يابيمبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات محاجه ابراهيم (ع ) و درخواست او از خداى تعالى وپاسخحضرت حق به او...)رواياتى از اءئمه معصومين (ع ) در باره (واذقال ابراهيم رب ارنى كيف تحيى الموتى ...) و داستان آندو شبهه در ارتباط با اين روايت و پاسخ آنسخن در اينكه چهار پرنده اى كه ابراهيم انتخاب كرد چه بودندامام رضا (ع ) و ماءمون عباسى و بحث در باره ابراهيم (ع ) و احياء امواتآيات 274 - 261 بقرهبيان آياتگفتارى پيرامون انفاقتعديل ثروت ها، كم كردن فاصله طبقاتى ، ايجاد برادرى بين مسلمين و...علل و اهداف تاءكيد شديد نسبت به انفاق استاز بين رفتن انفاق و شيوع ربا در بين مردمبزرگترينعامل فساد اجتماعى كنونى در جهان غرب استمعناى (كمثل حبت انبتت ) و بررسى امثال قرآنى ديگر نظير آنتوضيحى در مورد امثال و چگونگى تمثيلات قرآن كريمفوائد و آثار اجتماعى ارفاق به قصد تحصيل رضاى خداآثار سوء و مضرات انفاق بدون قصد كسب رضاى خدارد كردن سائل با زبان خوش و گذشت از بدى او، از صدقه و انفاق همراه با منت وآزاربهتر استرياكارى در هر عمل مستلزم نداشتن ايمان به خدا و روز جزا درآنعمل استمعناى (ابتغاء مرضات الله ) و وجوهى كه در معناى (تثبيت نفس ) ذكر شده وبيانوجه صحيح در معناى آنتشبيه و تمثيل انفاق خالص و انفاق تواءم با من و اذىكيفيت مالى كه بايد انفاق بشودترس از فقر بر اثر انفاق اعمال طيب و دلپسند، وسوسه شيطانى استخود دارى از انفاق مال طيب باعث كفر به خدا، اتلاف نفوس ، هتك اعتراض ، رواج جنايتوفحشا استخلاصه گفتار در تذكراتى كه خداوند در آيه مورد بحث مى دهدمعناى (حكمت )نكاتى در باره آيه (و من يوت الحكمه ...)چند نكته كه جمله (و ما للظالمين من انصار) بر آنها دلالت داردترك انفاق از گناهان كبيره است و چون حق الناس است كفاره و توبه پذير نيستآثار و نتايج انفاق علنى و مزيت و فضيلت انفاق پنهانىخداوند خاطر شريف پيامبر (ص ) را تسلى مى دهدمؤ منين تا آنجا كه مى توانند تظاهر به فقر نمى نمايند و دستسؤال دراز نمى كنندنكته التفات از همه مسلمين به شخص پيامبر (ص ) در آيه شريفهبحث روايتىبحث روايتى (در ذيل آيات انفاق )خرج كردن براى زن و فرزند صدقه است و يكى از راههاى خداستهر عملى كه مورد رضايت خدا باشد و براى خدا انجام شودفىسبيل الله است و هر نفقه اى در راه خدا صدقه مى باشدرواياتى در ارتباط با نزول آيه (يا ايهاالذين آمنو انقو...)دو روايت در ارتباط با آيه (الشيطان يعدكم الفقر...)معناى حكمت و روايتى در بيان اهميت و منزلت عقل انسانبهتر است واجبات ، علنى ، و مستحبات ، پنهانى انجام گيرندرواياتى در مورد اينكه آيه : (الذين ينفقون اموالهم ...) در باره امير المؤ منين على (ع)نازل شده استآيه شريفه در حق ابى بكر نازل شده استآيات 281 - 275 بقرهبيان آياتآيات 281 - 275 بقرهدر اسلام در باره هيچ يك از گناهان مانند ربا خوارى و حكومت دشمنان دين برجامعهاسلامى سخت گيرى و تشديد نشده استمعناى (مخبط) شدن انسان و منحرف شدن او از راه مستقيم و نظام عقلائى زندگىتوضيح اينكه ربا خوار، مخبت ، و خارج از نظام صحيح زندگى استو استدلالى قوى و بجا عليه ربا خواران با استفاده از سخن خودشان ، در آيهشريفهپنج نكته در آيه (الذين ياءكلون الربا...)آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه بعضى از ديوانگى ها بر اثر مس شيطان رخ مىدهدسخن بعضى از مفسرين مبنى بر عدم انكار ديوانه شدن با مس شيطانبيان نادرستى آن سخن و رد دلائل آننادرستى گفته برخى از مفسرين كه گفته اند تشبيه ربا خوار به جن زدهبيانحال ربا خواران در روز قيامت استسخن صاحب المنار در رد نظر آن مفسرانبه خطا رفتن صاحب المنار در بيان معناى تشبيهى كه در آيه شده استوجه تشبيه بيع به ربا، نه بلعكس در سخن رباخوارن : (قالو انماالبيعمثل الربا)حرمت ربا و حليت بيع و ساير احكام الهى تابع مصالح و مفاسد مى باشدجمله : (فمن جائه موعظة من ربه ...) در بارههمهاعمال زشت قبل از ايمان و توبه است وشامل همه مسلمين در تمام اعصار مى باشدبه اين جمله استناد كرده اندمعناى جمله : (يمحق الله الربا و يربى الصدقات خدا ربا را نابود مى كند وصدقاترا نمو و زيادت مى دهد)دو نكته در بيان آثار گناهان و زشتى ها در فرد و اجتماع و آثار شوم ربا خوارىدرعصر حاظرفرق بين رباى انفرادى و رباى اجتماعىبيان ضعف چند قول كه در تفسير جمله (يمحق الله الربا و يربى الصدقات)گفتهشده استمعناى جنگيدن ربا خوار با خدا و رسول (ص ) و جنگيدن خداورسول با رباخواربحث روايتىبحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات مربوطه به ربا و عذاب رباخواردو روايت در بيان مراد از مؤ عظه در (فمن جاءه مؤ عظة من ربه ...)روايتى در ذيل آيه (يمحق الله الربوا و...)روايتى در ارتباط با (و ذروا ما بقى من الربوا...)رواياتى در ذيل (و ان كان ذو عسرة ...)بحث علمىبحث علمى (تحليل علمى ربا و مفاسد اجتماعى و اختصادى آن با اشاره اى به :تاريخچهملكيت ، قيمت گذارى ، پول ، معاملات ...)معناى ربا و ربا خوارى و آثار شوم آنبحث علمى ديگربحث علمى ديگر (گفتار غزالى پيرامون طلا و نقره (درهم و دينار) و معاملات ربوىدرآنها)اشكالاتى بر نظريات غزالى در باره طلا و نقره و مسئله رباآيات 283 - 282 بقرهبيان آياتبيان و توضيح دو آيه شريفه مربوط به احكام قرض و رهناستفاده نادرستى كه از جمله (اتقوالله و يعلم كم الله )شده استآيه 284 بقرهتوضيح معناى : (و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه )و بيان اينكه خداوند انسانهارابه جهت احوال و ملكات نفسانى منشاء اعمال محاسبه مى كنداقوال نادرستى كه در تفسير آيه : (ان تبدو ما فى انفسكم ..و)گفته شده استبحث روايتىبحث روايتى : (روايات مختلف و معارضى كه در باره نسخ يا عدم نسخ آيه (انتبدو:)آمده استنقد روايات مذكوره و اثبات بطلان قول به منسوخ شدن به آيه كريمه (انتبدو)آيات 286 - 285 بقرهبيان آياتتوضيح معنايى كه اين دو آيه در صدد بيان آن هستنداين آيات در مقام نسخ آيه قبل نيستنديكى از زيباترين سبك هاى قرآنى (نقلقول بدون آوردن كلمه گفت ياگفتند)حق خدا بر بندگان و حق بندگان بر خداى سبحانتكليف نكردن به آنچه كه در قدر و اختيار انسان نيست سنت خداوند در بين بندگاناستخطا و نسيان از اخيار آدمى خارج است ولى مقدمات خطا و نسيان اختيارى استدعوت عمومى به سوى دين توحيد و جهاد در راه اعلاى آن ، اولين وظيفه مومنين بعد ازايمانو اظهار عبوديت حق است
