بخش های کتاب

تشيع در جهان امروز

عده كل مسلمانان جهان در نخستين سالهاى قرن بيستم ميلادى / چهاردهم هجرى قمرى بنا بر آمارهايى كه بيگانگان گرفته اند, حدود 233 مليون نفر برآورده ميشده است (زوئيمر و ديگران , 289), با توجه به نو پديد بودن امر آمارگيرى , و نيز با توجه به اين كه تا سالهاى بعد از جنگ جهانى دوم بخشهاى وسيعى از جهان اسلام تحت سلطه و سيطره غير مسلمين بوده است , آمارهاى مربوط به عده كل مسلمانان سرزمينهاى مختلف , و مآلا آمارهاى مربوط به عده كل مسلمانان جهان , بويژه در سالهاى پيش ازاستقلال بسيارى از كشورهاى كنونى جهان اسلام , اساسا متكى يامنحصر بر همان تخمينهاى اجمالى , و گاه آمارگيريهاى جدى ترى , بوده است كه كارگزاران آن قدرتهاى غير مسلمان غالب , با سبق نظرها و نيات مختلف , اعلام ميكرده اند, از همين رو, منابع مختلف عده كل مسلمين جهان را در آخرين سالهاى قرن نوزدهم ميلادى / سيزدهم قمرى , از 157 ميليون نفر در سال 1894 م تا 300 ميليون نفر در سال 1903 م تخمين زده اند.
بنا بر همان گونه تخمينها, 12 ميليون نفر از جميعت تخمينا 233 ميليونى مسلمين جهان را شيعيان تشكيل ميداده اند, بنا براين 221 ميليون نفر مسلمين اهل سنت , از 140 ميليون حنفى , 58 ميليون شافعى , 16 ميليون مالكى , و 7 ميليون حنبلى تشكيل يافته بوده است (همان , دياگرام 292).
مهمترين كشور شيعه يا شيعه نشين جهان , يعنى ايران , در آن سالها 5/9 ميليون جمعيت داشته كه 8/8 ميليون آن مسلمان و چهار پنجم از اين مسلمين نيز شيعه بوده اند (همان , دو جدول آخر كتاب ).
بنا بر منبع ديگرى نيز ايران در سال 1900 م ده ميليون نفر جمعيت داشته است (اطلس تاريخ جمعيت جهان , 153).
قابل توجه است كه در آن سالها نيمى از جمعيت 610 هزار نفرى (شامل 600 هزار مسلمان ) بحرين شيعه بوده اند, و هند 5 ميليون شيعه (و كلا حدود 36/284 ميليون نفر جمعيت ) داشته است .
اينك , در اواخر قرن بيستم ميلادى على رغم آن كه دستكم حدود يك قرن از آشنايى جهان اسلام با امر آمارگيرى و ضرورت آن ميگذرد, هنوز آمارهاى متقن و مطمئن و يكدستى در باره عده مسلمانان سرزمينهاى مختلف (به ويژه سرزمينهاى تحت حكومت غير مسلمين ).
و به طريق اولى در باره عده شيعيان اين سرزمينها, و مآلا در باره عده مسلمانان و شيعيان جهان , در دست نيست : بنا بر آمارهاى سازمان كنفرانس اسلامى (تأ سيس م 1971/ ارديبهشت 1350 ش ) كه تا كنون , به ويژه از نقطه نظر سياسى , تنها سازمان فراگير بينالدول اسلامى يا مسلمان است , كل عده جمعيت مسلمان جهان در سراسر پنج قاره , در سال 1982 م / 1361 ش 1029427000 نفر بوده كه 636720000 نفر از ايشان در كشورهاى تحت حكومت مسلمين (به عنوان اكثريت ), و 392707000 نفر از ايشان در كشورها و سرزمينهاى تحت استيلاى غير مسلمين (به صورت اقليت ) زندگى ميكرده اند.
(اقليتهاى مسلمانان در جهان امروز, 287).
بنا بر آمارهاى ديگرى كه على القاعده انتظار ميرفته متقن و قابل اطمينان باشند, كل عده مسلمانان جهان در حوالى سال 1984 م /1363 ش 805286150 نفر (يعنى 97/17 درصد از كل جمعيت 4480907000 نفرى جهان ) بوده است (خريطة انتشار المسلمين فيالعالم , 26).
بالاخره بنا بر منبع ديگرى كه در باره اديان زنده جهان آمارهاى (حسب الادعا) جديدى به دست داده , كل عده مسلمانان جهان در سال 1959 م / 1338 ش 420 ميليون نفر بوده است (اديان زنده جهان , 3,15,220).
منبع اخير مدعى بوده است كه اين آمارها بهترين ارقام دستيابى بوده اند كه از چندين منبع تلفيق شده اند (همان , 15).
با توجه به اين مقدمات , وضع آمارهاى مربوط به تشيع در جهان , خود معلوم است .
بنا بر يكى از جديدترين منابع (سالنامه 1990 بريتانكا, 778 ـ 779) عده مسلمانان (شيعه و اهل تسنن ) در كشورهايى كه اكثريت يا نسبت قابل ملاحظه اى از جمعيتشان مسلماناند در سال 1989 م / 1368 ش از اين قرار بوده است : كشورها عده شيعيان عده سنيها سايرين افغانستان 2220000 10970000 1630000 آلبانى 660000(جمع ) 2540000 الجزاير 24360000 (جمع ) 17000 بحرين 290000 120000 8000 بنگلادش 95570000 (جمع ) 14720000 بنين (داهومى ) 700000 (جمع ) 3890000 برونى 159000 (جمع ) 92000 بلغارستان 670000 (جمع ) 8320000 بوركينافاسو 3750000 (جمع ) 4960000 (ولتاى علياى سابق ) كامرون 2510000 (جمع ) 8890 كانادا 110000 (جمع ) 26080000 چاد 2440000 (جمع ) 3100000 چين كمونيست 26000000 (جمع ) 1074800000 جزيره كريسمس 400 (جمع ) 1000 جزيره كوكو 340 (جمع ) 260 (كيلينگ ) كومور 447000 (فقط سنى ) 1000 (فقط مسيحى ) ساحل عاج 2400000 (جمع ) 9900000 قبرس 170000 (جمع ) 562000 جيبوتى 481000 (فقط سنى ) 31000 (فقط مسيحى ) مصر 48700000 (فقط سنى ) 3050000 اتيوپى 15350000 (اكثرا سنى ) 33550000 فيجى 57000 (جمع ) 677000 فرانسه 1680000 (جمع ) 54430000 گامبيا 797000 (اكثرا سنى ) 38000 نوار غزه 582000 (اكثرا سنى ) 6000 آلمان غربى 1470000 (جمع ) 59660000 (قبل از ادغام ) غنا 2290000 (جمع ) 12280000 يونان 150000 (جمع ) 9940000 گينه 150000 (جمع ) 1010000 گينه بيسائو 290000 (جمع ) 670000 گويان 66000 (جمع ) 688000 هند 92110000 (جمع ) 699700000 اندونزى 15339000 (جمع ) 23160000 ايران 49440000 4240000 640000 عراق 10790000 5940000 520000 اسرائيل 630000 (اكثرا سنى ) 3940000 اردن 2840000 (سنى ) 220000 كنيا 1410000 (جمع ) 22100000 كويت 610000 920000 510000 لبنان 930000 610000 1370000 (شامل 200000 نفر) ليبريا 350000 (جمع ) 2160000 ليبى 3960000 (سنى ) 120000 مالاوى 1380000 (جمع ) 7130000 مالزى 9220000 (جمع ) 8200000 مالديو 209000 (سنى ) مالى 7120000 (جمع ) 790000 موريتانى 1930000 (سنى ) 10000 موريس 140000 (جمع ) 920000 مايوت 76000 (سنى ) 2000 مراكش 24210000 (اكثرا سنى ) 320000 موزامبيك 1990000 13300000 ميانمار 1560000 (جمع ) 39250000 (برمه سابق ) نپال 500000 (جمع ) 17950000 نيجر 5720000 (سنى ) 1430000 نيجريه 52190000 (جمع ) 63770000 عمان 1220000 (جمع ) 190000 پاكستان 115020000 (اكثرا سنى ) 3800000 فيليپين 2580000 (جمع ) 57330000 قطر 395000 (اكثرا سنى ) 32000 رواندا 630000 (جمع ) 6360000 عربستان سعودى 13430000 (سنى ) 160000 سنگال 6730000 (سنى ) 670000 سيرالئون 1560000 (سنى ) 2397000 سنگاپور 428000 (جمع ) 2246000 سومالى 7324000 (سنى ) 14000 افريقاى جنوبى 410000 (جمع ) 29830000 سرى لانكا 1270000 (جمع ) 15580000 سودان 19910000 (سنى ) 7360000 سورينام 85000 (جمع ) 350000 سوريه 10500000 (اكثرا سنى ) 1230000 تانزانيا 7830000 (جمع ) 15900000 تايلند 2120000 (جمع ) 53160000 توگو 440000 (سنى ) 3180000 تونس 7930000 (سنى ) 50000 تركيه 55100000 (سنى ) 440000 اوگاندا 1090000 (اكثرا سنى ) 15360000 اتحاد شوروى سابق 34330000 (جمع ) 253470000 امارات متحده عربى 290000 1460000 70000 انگليس 80000 (جمع ) 56420000 امريكا 4730000 (جمع ) 244050000 ساحل غربى رود اردن 710000 (اكثراسنى ) 180000 صحراى غربى (افريقا) 195000 (سنى ) يمن جنوبى (قبل از وحدت ) 2394000 (اكثرا سنى ) 120000 يمن شمالى (قبل از وحدت ) 5300000 3530000 يوگسلاوى (قبل از تقسيم ) 2470000 (جمع ) 21240000 البته اين ارقام كاملا دقيق و قطعى نيستند, و در موارد متفاوت منابع ديگر ارقام كما بيش متفاوتى به دست داده اند, براى مثال , در باره عده شيعيان , اهل تسنن , و دروزيهاى لبنان در سال 1975 م / 1354 ش و اوايل دهه 1980 م / 1360 ش , از سوى برخى منابع محلى به ترتيب دو گروه ارقام 970000, 690000, 348000, 1100000, 7500000 و 200000 نفر اعلام شده بوده است (موجان مؤمن , 268) قطع نظر از اين كه به هر حال , ميتوان دروزيها را جزو شيعيان اسماعيلى , و مآلا جزو شيعيان به معناى موسع تلقى كرد (فرهنگ اديان , 112).
بنا بر آمار فوق , تنها رقم كل شيعيان كشورهاى ايران و عراق و كويت و لبنان و بحرين (با احتساب حدود 300000 نفر دروزيهاى لبنان ) به 67950000 نفر سر ميزده است , در حالى كه شيعيان بسيارى از كشورهاى مسلمان ديگر, مثل تركيه , آلبانى , اتيوپى , عربستان سعودى , سوريه , يمن , يا فرانسه و شوروى (سابق ) و چين كمونيست و امريكا و انگليس , و يا مهمتر از همه اينها هند و پاكستان و افريقاى شرقى محاسبه نشده اند.
امروز شمار شيعيان به ويژه در ايران و عراق و شبه قاره هند و پاكستان و يمن چشمگير است , اما شمار معتنابهى از شيعيان نيز در تركيه و سوريه و لبنان و سواحل شرقى افريقا و نواحى شرقى جزيرة العرب زندگى ميكنند (فرهنگ اديان , 296, خاورميانه و شمال افريقا 1990, 11).
در مجموع , امروزه عده شيعيان بالغ بر 20 درصد كل عده مسلمانان جهان را تشكيل ميدهد, و روى هم رفته دست كم به دويست ميليون نفر بالغ ميشود (خاورميانه و شمال افريقا, 1990, 11).
البته منابع شيعى نسبت عده شيعيان به كل عده مسلمين جهان را تا يك سوم يا 30 درصد نيز دانسته اند (تاريخ الشيعه , مظفر, 272).
مرحوم سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعه (كه در سال 1314 ش تأ ليف كرده بود) عده كل شيعيان جهان را به طور كلى بالغ بر 75 ميليون دانسته بوده است (اعيان الشيعه , 1/26).
از نقطه نظر تاريخى , كسانى همچون محمد جواد مغنيه علت كم يا زياد شدن (يا در واقع , كم يا زياد وانمودن ) عده شيعيان يا اهل تسنن را در سرزمينهاى مختلف اسلامى , همانا استيلاى خاندانهاى حكومتگر (بويژه متعصب تر) شيعى يا سنى دانسته اند (الشيعة والتشيع , 212).
ولو آن كه اين نظر را كمابيش مبالغه آميز بدانيم , منكر اين نكته نميتوانيم شد كه اقتدار سياسى تشيع به هرحال به نحوى با توجه جدى (اگرچه به تشبه و تقرب ) به اين مذهب متناسب بوده است .
شاهد نيرومند اين مدعا اين اعتراف هانس مولر, استاد دانشگاه فرايبورگ آلمان (به عنوان نماينده و نمونه يك نوع رويكرد) است كه تا زمان وقوع انقلاب اسلامى ايران در سال 1978 م / 1357 ش , كه اساسا بر مفاهيم و اصول و انديشه هاى شيعى متكى و مبتنى و به استفاده از نمادهاى شيعى مستظهر بود, همه غربيان و حتى شرق شناسان ايشان , تنها وجه سنى اسلام را ميشناختند و به هر حال تنها به وجه سنى اسلام توجه داشتند (بازشناسى تشيع , 85).
يوزف شاخت در مقدمه كتاب ميراث اسلام (ص ) صريحا گفته است كه مراد از اسلام در اين كتاب همانا اسلام سنى بوده است .
مركز مطالعات عالى آسيا و آفريقاى جديد در پاريس , كه خريطه انتشار مسلمانان در جهان را بر اساس آمارهاى سال 1983 م / 1362 ش بانك جهانى تهيه و منتشر كرده , عده و نسبت شيعيان كشورهاى مختلف جهان را (كه داراى سكنه شيعه قابل توجهى بوده اند) نسبت به كل عده مسلمين ساكن آن كشورها در اوايل دهه 1980 م / 1360 ش (گاهى تخمينا) محاسبه و اعلام كرده است (ص 17).
جز در مورد معدودى از كشورهاى مسلمان كه آمارهاى تفصيلى دقيقى (يا بالنسبه دقيق ترى ) در موردعده پيروان مذاهب مختلف مردم شان تهيه و منتشر ميكرده اند, تحديد و برآورد عده شيعيان بسيارى از اين كشورها امرى بسيار مشكل بوده , و گاهى در همان حد تخمين اجمالى فايده داشته و اطمينان بخش بوده اند.
كشورها عده مسلمين عده شيعيان نسبت شيعيان به كل مسلمين افغانستان 16185000 3269000 2/20 درصد اسرائيل 566000 52600 (دروزيها) 3/9 درصد (يا 3/1 درصد كل سكنه ) اتحاد شورى (سابق ) 44618000 9102000 4/20 درصد امارت متحده عربى 1003000 163000 3/16 ايران 39293000 35363000 90 درصد بحرين 346000 180000 52 درصد پاكستان 81966000 16885000 6/20 درصد تركيه 44618000 9102000 4/20 درصد سوريه 8103000 1458000 18 درصد شامل 1041000 علوى كه 72 درصد شان شيعيان سوريه را تشكيل مى دهند, 279000 دروزى ) عربستان سعودى 8839000 278000 15/3 درصد عراق 12864000 6560000 51 درصد عمان 919000 643000 70 درصد قطر 236000 35000 15 درصد كويت 1361000 438000 2/32 درصد لبنان 1385000 609000 44 درصد (منهاى 194000 دروزى كه خود 14 درصد كل سكنه اين كشور را تشكيل مى دهند) هند 82080000 17072000 8/20 درصد يمن شمالى 7148000 2887000 4/40 درصد (قبل از وحدت ) مقايسه اين ارقام با ارقامى كه از سالنامه بريتانيكا, 1990 نقل شد, قطع نظر از افزايش طبيعى اى كه مولود نرخ رشدهاى بسيار بالاى متعلق به مسلمين (تا حدود 5/3 و گاهى 4 درصد) است , در عين حال حاكى از تفاوت تخمينها و تلقيها نيز هست .
مقايسه اين آمارها با آنچه در اطلس فرهنگى اسلام (ص 267 ـ 271), يا اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا (ص 38), يا تاريخ الشيعة مرحوم شيخ محمد حسين مظفر, و يا بالاخره الشيعة والتشيع محمد جواد مغنيه (ص 212 ـ 226) در باره عده مسلمين و شيعيان كشورهاى مختلف عرضه شده است , مؤيد اين مدعا است .
به هر حال , به قول جان چيتهام در اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا, آمارها و ارقام عده پيروان مذاهب مختلف در خاورميانه و شمال افريقا جدلى الطرفين است و ...
(ص 39), يا على اى حال , دريغ است كه يكى از اخيرترين ارقام و تخمينها در باره عده شيعيان امامى يا اثنى عشرى و نسبت عده آنان به عده كل جمعيت كشورهاى مختلف (به علاوه عده كل مسلمين اين كشورها) بر اساس دايرة المعارف مسيحى جهان , در سال 1980 م / 1359 ش در اينجا نقل نشود:
كشورها كل جمعيت كل عده مسلمين عده شيعيان امامى نسبت عده شيعيان به كل جمعيت