بخش های کتاب

تاريخ نگارى

تاريخ نگارى شيعيان , تاريخ نويسى و به طور كلى تأ ليف كتاب در اسلام به وسيله شيعيان آغاز گرديد.
صحابه و تابعين از صدر اسلام , اخبار مربوط به سنت و سيره و اقوال و افعال و معجزات رسول اكرم (ص ) و شرح احوال نياكان و قبيله او و اخبار كعبه و مكه و احوال اولاد و اهل بيت و اصحاب و كاتبان وحى و مشاوران و سرداران و خادمان آن حضرت را براى هم روايت ميكردند و اين كار را از مقوله عبادت و حفظ شعائر دين ميشمردند.
اخبار انبياء و امم پيشين نيز كه مفسر قصص قرآن و اطلاع بر آنها براى هر مسلمان لازم بود ضبط و روايت ميشد.
در اواخر قرن اول هجرى و اوائل قرن دوم بعض تابعين و تبع تابعين به جمع آورى احاديث سيره و مغازى رسول الله (ص ) همت گماشتند, مانند عروة بن زبير (م ح 92 ق ) خواهر زاده عايشه و ابان بن عثمان بن عفان (م 105 ق ) و وهب بن منبه يمنى (م 110 ق ) ـ كه جزئى از مغازى او در هايدلبرگ آلمان محفوظ است ـ و عاصم بن عمر بن قتادة (م 120 ق ) و محمد بن مسلم بن شهاب زهرى (م 124 ق ) و موسى بن عقبه (م 124 ق ) و عبداله بن ابيبكر بن حزم (م 135 ق ) ...
ليكن نخستين دانشمند مسلمان كه تاريخ اسلام را به تفصيل جمع آورى كرد و نخستين كتاب معتبر را به نام السيرة النبوية در احوال پيغمبر و نياكان او و اخبار بعثت و غزوات تأ ليف كرد, مردى شيعى مذهب و ايرانى تبار به نام محمد بن اسحاق بن يسار مطلبى (م 151 ق ) بود و هركس كه بعد از او در سيره و مغازى , كتابى تأ ليف كرده مديون اوست .
اصل اين كتاب به طور كامل در دست نيست , ليكن تحريرى كه به وسيله عبدالملك بن هشام (م 213 ق ) از آن ترتيب يافته در دست است .
و به چند زبان ديگر ترجمه شده و به چاپ رسيده است .
عنوان اين تحرير نيز السيرة النبوية يا سيره ابن هشام است .
اقدام شيعيان براى تدوين تاريخ اسلام و جمع آورى احاديث رسول اكرم (ص ) يك واجب شرعى به شمار ميرفت .
بعد از هجرت اميرالمؤمنين على (ع ) از مدينه به كوفه كه تشيع هويت سياسى پيدا كرد اقدامات بنيادى براى تجديد حيات اسلام و نماياندن چهره واقعى شريعت محمدى و نجان آن از دست اشرار و سودجويان به عمل آمد.
عامل مؤثر تصحيح تاريخ اسلام خطبه هاى اميرالمؤمنين بود كه در زمان خود او جمع آورى شد.
به علاوه كتاب الديات , در قانون جزاى اسلام , و مصحف فاطمه كه به وسيله على (ع ) براى همسرش فاطمه صديقه (ع ) نوشته شد بهترين كتابهائى است كه در اسلام تأ ليف شده است .
به پيروى از آن حضرت بود كه سلمان فارسى و ابوذر غفارى اخبار سيره رسول الله و تاريخ زندگى او را جمع آورى كردند.
همچنين به اشارت و موافقت على (ع ) بود كه ياران او به تأ ليف كتاب در تاريخ اسلام آغاز نمودند.
عبيدالله بن ابى رافع منشى اميرالمؤمنين (ع ) در وصاياى على و كتابى در ذكر اسامى صحابه رسول الله (ص ) كه در لشكركشيهاى جمل و صفين و نهروان در ركاب على (ع ) جهاد كردند و مجموعه فتاوى و قضاياى على را در كتابى ديگر مدون كرد.
يكى ديگر از خواص ياران على به نام اصبغ بن نباته مجاشعى فرمانى را كه آن حضرت براى مالك اشتر استاندار مصر صادر كرده بود و وصاياى على را به پسرش محمد بن الحنفيه در كتابى ضبط نمود.
سليم بن قيس هلالى كه او نيز از ياران نزديك على (ع ) بود كتاب جامعى متضمن ارشادات على (ع ) به سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و نيز بعض خطب آن حضرت را جمع آورى نمود كه در دست است و در نجف به چاپ رسيده است .
از آن به بعد جمع احاديث شيعه و تدوين تاريخ اسلام و سيره پيغمبر و ائمه اطهار (ع ) آغاز گرديد و كتب بسيار در مناقب ائمه اثنا عشر (ع ) به رشته تحرير در آمد.
بعضى گفته اند كه معاويه شخصى را به نام عبيد بن شريه جرهمى مأ مور تدوين اخبار و اشعار و انساب اهل يمن نمود.
ليكن محققان , از جمله مستشرق آلمانى , پرفسور كورنكو اين خبر را بى اساس و مجعول دانسته اند.
معلوم است كه بعد از بروز انشعاب بين مسلمين بر سر خلافت و تقسيم مسلمانان به دو گروه شيعى و سنى , و تمركز آن دو عقيده در عراق و شام , تاريخ اسلام و سيره و سنت و احاديث نبوى , براى هردو فرقه مهمترين دستاويز به شمار آمده و از هردو سو كوشيده اند اخبار موافق عقيده خود را تأ ييد و جمع و منتشر كنند و در تضعيف مستندات طرف ديگر از هيچ اقدامى فروگذاشت ننمايند.
پيدا شدن علم درايه و رجال و نقد احاديث و تقسيم حديث به صحيح و حسن و موثق و ضعيف ...
و تأ ليف سنن و مسانيد و نوشتن زندگى نامه پيغمبر (ص ) و امامان و صحابه و مقاتل ائمه , صرف نظر از جنبه هاى دينى و علمى آن , به قصد تولى و تبرى و اثبات مبادى مذهب بوده است .
تاريخ در نظر اهل سنت شرح احوال انبياء و امم آنان و مظاهر آفرينش الهى از بدو خلقت تا بعثت محمد بن عبدالله (ص ) و بعد از آن دولتهاى اسلامى است .
به عقيده آنان جمع اخبار انسان بر روى زمين مكمل وحى الهى و رسالت قرآن و حديث ميباشد.
اما شيعه اماميه , استمرار حكم الهى را بعد از ختم نبوت به وجود امامان (ع ) و قيامهاى انقلابى شيعيان براى اعلاء كلمه حق ميدانند و سيره ائمه اثنا عشر(ع ) و تاريخ حركات شيعه , همچنين تاريخ اسلام و جهان را بر اين اساس تدوين كرده اند.
نمونه مشخص اينگونه تواريخ كتاب تاريخ الحركات الشيعية فى الكوفه تأ ليف ابو مخنف لوط بن يحيى (م 157 ق ) و نظائر آن است .
تأ ليف اخبار سيره و مغازى و جمع معارف اسلامى و تدوين شعب تاريخ , از احادث و اخبار ملوك و امم و قصص و امثال و خرافات و اساطير و اشعار عرب و انساب قبائل و مناقب و مثالب ايشان , همه از عراق مخصوصا كوفه نشأ ت گرفت و از عراق به ساير اقطار اسلامى راه يافت .
تاريخ نگارى را عمدة موالى شيعه كه غالبا ايرانى نژاد بودند آغاز كردند.
اين طبقه كه خود را در جامعه خود خواه و متعصب عربى مظلوم و در اقليت ميديدند از سوئى جنبشهاى شعوبى ضد عربى را تقويت ميكردند و از سوى ديگر به تأ ليف آداب و علوم اسلامى به خصوص تاريخ همت گماشتند تا از يك طرف موقع و مقام طبقه خود را در جامعه اسلامى مستحكم كنند و از طرف ديگر سوابق فرهنگى و مفاخر ملى خود را به عربان گوشزد نمايند.
نخستين مورخ بزرگ اسلام و تشيع , ابو مخنف لوط بن يحيى بن سعيد بن مخنف غامدى ازدى كوفى است .
پدرش از اصحاب اميرالمؤمنين (ع ) و خودش از روات امام محمد باقر (ع ) و به قولى امام جعفر صادق (ع ) بود.
او تاريخ قديم و معاصر عرب را در 32 تأ ليف گرد آورد كه از آن جمله است : كتاب المغازى , السقيفه , الرده , فتوح الاسلام , فتوح العراق , فتوح خراسان , الشورى , مقتل عثمان , الجمل , صفين , النهروان , الحكمين , الغارات , مقتل اميرالمؤمنين على (ع ), مقتل الحسن , مقتل الحسين , مقتل حجر بن عدى , اخبار زياد, اخبار المختار بن ابى عبيدة الثقفى آخذالثار, مصعب بن الزبير والعراق , اخبار الحجاج , اخبار محمد بن ابى بكر, اخبار ابن الحنفيه , الخوارج والمهلب , الازارقه و كتاب خطبة الزهراء...
به طورى كه عنوان كتابهاى ابو مخنف نشان ميدهد نوشته هاى او نه تنها تاريخ اسلام تا نيمه قرن دوم هجرى بلكه دايره معارف تشيع و سيره جامع اميرالمؤمنين و حسنين و تفصيل مبارزات شيعيان تا زمان مؤلف است و مورخان شيعى و سنى به خصوص راويان مقتل و واقعه طف , هم از آثار او استفاده كرده اند.
وفات ابو مخنف به سال 157 ق در كوفه اتفاق افتاد.
ابو عبيده معمر بن مثنى ثقفى ـ بالاولاء ـ (م 209 ق ) محدث و لغوى و اديب و مورخ ايرانى تبار, همه روايات منظوم و منثور قبايل عرب شمالى را در زمينه هاى مختلف جمع آورى كرد.
شمار كتابهاى او را حدود دويست عنوان ثبت كرده اند كه از آن جمله است , فتوح ارمينيه , ايام العرب , المثالب , طبقات الشعراء, القبايل والامثال , او ضد عرب و شعوبى مسلك بود و حتى كتابى در مطاعت و مثالب عرب نوشته است .
يكى ديگر از پيش آهنگان تاريخ نگارى در اسلام , ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سيار منقرى تميمى كوفى (م 212 ق ) است كه شيعى مذهب بوده و آثارش از منابع اصلى تاريخ تشيع به شمار ميآيد.
تأ ليفات عمده او: الغارات , الجمل , مقتل الحسين , اخبار المختار الثقفى , المناقب , وقعة صفين , النهروان و اخبار محمد بن ابراهيم و ابى السرايا.
نصر بن مزاحم گرچه در محبت على (ع ) و آل او غلو ميورزيده ليكن مورخان سنى و شيعى روايات او را درست و بدون جانبدارى تشخيص داده اند.
كتاب صفين او كه در ايران و مصر به چاپ رسيده از اسناد معتبر تاريخى به شمار ميرود.
مكتب تاريخ نويسى شيعه در عراق رفته رفته از صورت تواريخ قبيله اى و محلى و مجمل نويسى , به صورت تحقيق و مقايسه و تفصيل در آمد و مؤلفين علاوه بر احاديث و روايات و اشعار عربى از منابع فارسى و سريانى و غيره نيز بهره مند شدند.
در صف اول اين طبقه بايد از ابوالمنذر هشام بن محمد بن ابيالنصر بن سائب بن بشر كلبى ياد كرد.
وى مانند پدرش , نسب شناس و عرب شناس و از بزرگان مورخان شيعه شمرده ميشود.
او اهل كوفه بود.
در همان شهر متولد شد و به سال 204 يا 206 ق در همان شهر درگذشت .
شمار تأ ليفات او را صد و پنجاه و اند عنوان نوشته اند.
معروفترين آنها به شرح ذيل است : جمهرة الانساب , الاصنام , نسب الخيل , بيوتان قريش , الكنى , المثالب , افتراق العرب , المؤودات , القاب قريش , القاب اليمن , ملوك الطوائف , ملوك كنده , بيوتات اليمن , ما كانت الجاهلية تفعله و يوافق حكم الاسلام , الديباج , در اخبار شعراء, تاريخ اخبار الخلفاء, صفات الخلفاء, تسمية من بالحجاز من احياء العرب , كتاب الاقاليم , اخبار بكر و تغلب و كتاب اسواق العرب ...
از اين جمله دو كتاب الاصنام و نسب الخيل چند بار به چاپ رسيده و نسخه خطى المثالب كه در آن عيوب عرب بر شمرده شده در كتابخانه موزه بغداد و اخبار بكرو تغلب نيز در كتابخانه آل سيد عيسى عطار در بغداد موجود است .
مورخين و ادباى بعد از او پيوسته از كتابهاى ابن كلبى نقل و در باره اخبار آنها تحسين يا نقد نوشته اند.
ديگر از مورخين شيعى ايرانى تبار كه پيش كسوت مورخان اسلام و جامع شتات تاريخ شيعه به شمار ميآيد, ابو عبدالله محمد بن عمر واقد سهمى ـ بالولاء ـ نام داشت .
او در مدينه متولد شد.
هارون الرشيد (م 193 ق ) او را قاضى بغداد كرد و اين سمت را تا سال 207 ق كه وفات كرد عهده دار بود.
مرگ او هم در بغداد اتفاق افتاد.
واقدى در فنون مختلف تراجم و سيره و مغازى و تاريخ , كتابهاى معتبر, تأ ليف كرده است .
از جمله آنها: المغازى النبوية , فتح افريقية , فتح العجم , فتح مصر و اسكندريه از اسناد موثق تاريخى است كه به چاپ رسيده است .
ديگر از تأ ليفات او تفسير القرآن , اخبار مكه , الطبقات , فتوح العراق , سيرة ابيبكر و وفاته , تاريخ الفقهاء, الجمل , كتاب الصفين , مقتل الحسين و ضرب الدنانير والدراهم و غيره ميباشد.
خطيب در تاريخ بغداد آورده است كه واقدى هر واقعه تاريخى را كه مينوشت قبلا محل آنرا معاينه ميكرد.
گويند بعد از مرگش ششصد جعبه بزرگ كتابهائى كه تأ ليف كرده بود از خود باقى گذاشت .
او دو مملوك نويسنده داشت كه شب و روز براى او كتابت ميكردند.
بزرگترين راويان اخبار او كاتبش محمد بن سعد زهرى (م 230 ق ) معروف به ابن سعد بود كه كتاب الطبقات الكبير را در تراجم رجال اسلام تأ ليف كرده و در هشت مجلد به سال 1321 ق در ليدن به چاپ رسيده است .
مشهورترين مورخ شيعى قرن سوم احمد بن اعثم كوفى (م ح 314 ق ) مصنف دو كتاب الفتوح در تاريخ فتوحات اسلام تا عهد هارون الرشيد و تاريخ در شرح وقايع عصر مأ مون تا مقتدر عباسى است .
شخصيتهاى معروف اسلام و جنبشهاى انقلابى مسلمانان در قرن سوم و چهارم هجرى عمدتا رنگ تشيع داشتند.
علماى كلام شيعه كوشش خود را نه در راه ابطال عقايد سنيان , بلكه براى اثبات اصل ولايت و جنبه الهى بودن امامت و اثبات مذهب اهل بيت به كار ميبردند و در اين راه از كتب و مقالات ساير مذاهب نيز آزادانه استفاده ميكردند.
نخستين شكاف فكرى و سياسى بين تشيع و تسنن بعد از ظهور دعوت اسماعيلى در شمال افريقا به وسيله عبيدالله مهدى (م 322 ق ) و تأ سيس خلافت فاطمى مصر به وسيله المعزالدين الله (م 365 ق ) پيدا شد.
با بناى شهر قاهره به امر المعز و ورود او به آن شهر (362 ق ) و بناى مسجد جامع و مدرسه دينى الازهر نخستين دانشگاه شيعى و نخستين دانشگاه اسلامى (360 ق ) رسميت تشيع اعلام شد و نام خلفاء از خطبه جامع الازهر حذف گرديد و به جاى آن به نام على (ع ) و اولاد او خطبه خوانده شد.
اين افكار و شعارها در تدوين تاريخ اسلام و شرح احوال صحابه و درايه و ارزش يابى حديث اثر گذاشت .
شاعرانى مانند ابوالقاسم محمد بن هانى اندلسى (م 362 ق ) والمؤيد فيالدين هبة الله شيرازى (م 470 ق ) با قصاد فاخر خويش دنياى اسلام را متوجه قاهره كردند و تأ ليف كتابهائى مانند: افتتاح الدعوة , المناقب والمثالب , مختصر الاثار فيما روى عن الائمة الاطهار, مناقب بنى هاشم و كتاب المجالس والمسامرات ...
كه همه به وسيله ابن حيون نوشته شد, محور تازه اى براى تاريخ نويسى شيعه به وجود آورد.
اما شيعيان اثنا عشرى با دعوت فاطميان مخالفت كردند و آنان را ملحد شمردند.
علماى اثنا عشرى مثل ابو جعفر على بن الحسين معروف به صدوق و ابن بابويه قمى (م 329 ق ) مصنف كتاب عيون اخبار الرضا, امالى , اكمال الدين , معانى الاخبار, الرضا, امالى , اكمال الدين , معانى الاخبار, كتاب التوحيد و ده ها كتاب ديگر در حديث و كلام و فقه , محمد بن عمر كشى (م 340 ق ) صاحب كتاب رجال و شيخ مفيد (م 413 ق ) از بنيانگذاران فقه و مؤلف احوال ائمه و فضائل عزادارى شهداى طف كتاب ارشاد و احمد بن على نجاشى كوفى صاحب كتاب رجال و كتاب الكوفه و شيخ الطائفه ابو جعفر محمد (م 460 ق ) فرزند حسن معروف به شيخ طوسى مصنف كتاب الرجال و كتاب الغيبة و فهرست كتب الشيعة و اسماء المصنفين و كتاب المفصح فيالامامة و مقتل الحسين و اخبار مختار و كتابهاى ديگر در حديث و تاريخ و فقه و كلام و رجال , نه تنها اصول عقايد و شعارهاى شيعه اثنا عشرى را مشخص نمودند بلكه محور تاريخ نويسى شيعه را هم استوار كردند.
تأ سيس دولت صفوى در قرن دهم هجرى بزرگترين توفيق براى مذهب اثنا عشرى بود.
اين دولت نيرومند بيش از دو قرن در ايران دوام يافت (تا 1135 ق ) و مجال كافى پيدا كرد تا جامعه دوازده امامى را بر اساسى استوار بنا نهد.
در اين دوره در فضائل و مناقب امامان و تاريخ زندگى و شهادتشان كتب بسيار تأ ليف گرديد.
پيداست كه چنين سياستى ـ با توجه به جنگهاى طولانى ايران با عثمانى ـ تاريخ را به طور كلى دگرگون ميكند و تنها احاديث مخالف عامه مستند تاريخ به شمار ميآيد.
در عهد صفويان مذهب و رسوم تشيع از ايران به كشورهاى همسايه به خصوص هند و آسياى ميانه و اندونزى و عراق و سواحل خليج فارس سرايت كرد و جوامع پيوسته شيعه از دكن تا فرات تقيه را كنار گذاشته شعار تشيع را آشكار كردند.
تعزيه دارى و نوشتن كتب مقتل و نمايشنامه هاى غم انگيز همه جا مرسوم شد و خواندن كتاب فارسى روضة الشهداء در همه مجالس شيعه باب گرديد.
ساير فرق شيعه مثل اسماعيليه بهره و اسماعيليه نزارى و خوجه ها در هند و نوربخشيه در اسكاردو و نواحى كشمير و غلات على اللهى و اهل حق در كردستان و عراق , و نيز صوفيان و ساير عقايدى كه از مبادى شيعه نشأ ت گرفته اند, همه آنها تاريخ تشيع و اسلام را بر طبق سنن و روايات خود تدوين نموده و از تاريخ براى ابطال دعاوى مخالفان و اثبات نظرات خويش استفاده كردند.
در تمامى فروع تاريخ , اعم از تاريخ عالم يا يكى از اقطار اسلامى و تاريخ ملل و نحل و طبقات فقهاء و مفسرين و محدثين و نحويين و فلاسفه و منجمين و اطباء و ادباء و شعراء و نسب شناسان و موسيقى دانان تأ ليفات بسيار از مورخان شيعى بر جاى مانده است كه براى اطلاع از تفصيل آنها بايد به كتاب بيست و شش جلدى الذريعة الى تصانيف الشيعة و ساير معاجم و فهارس مراجعه نمود.
در اين مقاله به ذكراسامى و مؤلفات مشاهير علماى تراجم احوال و نسب شناسان و مورخان بسنده شده است .
(در باره علماى رجال حديث و كتب مربوط به آنها رجال ).
عبيدالله بن ابى رافع , كاتب اميرالمؤمنين (ع ) نخستين مؤلف رجال شيعه بود بعد از او گروه بسيارى از علماى شيعه در قرون متمادى به اين كار دست زدند كه معروفترين آنان به شرح ذيل است : 1) هشام كلبى مؤلف كتابهاى : امهات النبى , امهات الخلفاء, كنى آباء رسول الله ...
, 2) محمد بن عمر واقدى مؤلف طبقات الفقهاء, 3) دعبل بن على خزاعى , شاعر (م 246 ق ) مؤلف طبقات الشعراء, 4) محمد بن جعفر بن بطه قمى (م 246 ق ) مؤلف فهرست اسماء من رآه من العلماء, 5) عبدالعزيز بن اسحاق زيدى (قرن چهارم ) مؤلف طبقات الشيعة , 6) ابو محمد عبدالعزيز بن يحيى جلودى (م 330 ق ) مؤلف طبقات العرب والشهداء, 7) عباد بن يعقوب الرواجنى (م 350 يا 351 ق ) مؤلف معرفة الصحابه و اخبار المهدى , 8) ابوبكر بن الجعابى (م 355 ق ) مؤلف كتاب الشيعه , اخبار آل ابى طالب , طبقات اصحاب الحديث , 9) ابوالفرج اصفهانى (م 356 ق ) مؤلف الاغانى و مقاتل الطالبيين , 10) ابو عبدالله محمد بن عمران مرزبانى (م 358 ق ) مؤلف معجم الشعراء, 11) نديم يا ابن النديم محمد بن اسحاق (م 385 ق ) مؤلف الفهرست , 12) صاحب بن عباد (م 385 ق ) مؤلف كتاب الوزراء, كتاب الزيديه و غيره , 13) شيخ مفيد (م 413 ق ) مؤلف كتاب الارشاد در احوال ائمه اثنا عشر, 14) ابوالعباس سيرافى (قرن پنجم ) مؤلف كتاب المصابيح و كتاب الزيادات , 15) ابن شهر آشوب ساروى مازندرانى (م 588 ق ) مؤلف معالم العلماء, 16) منتجب الدين على بن عبدالله بن بابويه (م 588 ق ) مؤلف فهرست الاسماء, 17) ابن ابار اندلسى (م 658 ق ) مؤلف كتاب التكملة الكتاب الصلة تأ ليف ابن بشكوال , 18) ابن طاووس عبدالكريم بن احمد (قرن هفتم ) مؤلف الشمل المنظوم فى مصنفى العلوم , 19) ابن ساعى على بن انجب (م 674 ق ) صاحب اخبار المصنفين و تاريخ الشعراء, 20) ابن الفوطى , كمال الدين عبدالرزاق (م 723 ق ) مؤلف مجمع الاداب , 21) حسن بن على حانينى (م 1035 ق ) مؤلف نظم الجمان فى تاريخ الاكابر والاعيان , 22) محمد بن الحسن بن حر عاملى (م 1104 ق ) مؤلف امل الامل فى علماء جبل عامل , 23) سيد على خان شيرازى (م 1118 يا 1120 ق ) مؤلف سلافة العصر و الدرجات الرفيعه فى علماء الشيعه , 24) ميرزا عبدالله اصفهانى معروف به افندى (م 1120 ق ) مؤلف رياض العلماء, 25) يوسف بن احمد بحرانى (م 1187 ق ) مؤلف لؤلؤة البحرين , 26) سيد محمد حسن زنوزى (قرن سيزدهم ) مؤلف رجال فارسى رياض الجنه كه در كتابخانه وزارت امور خارجه محفوظ است , 27) شيخ عبدالنبى قزوينى (م 1253 ق ) مؤلف تتمة امل الامل , 28) سيد محمد باقر خوانسارى (م 1313 ق ) مؤلف روضات الجناب , 29) مؤلفان نامه دانشوران كه به سال 1296 ق به چاپ رسيد, 30) محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزير معارف عهد قاجار مؤلف خيرات الحسان در شرح احوال زنان نامبردار, 31) شيخ آقا بزرگ تهرانى مؤلف الذريعة الى تصانيف الشيعه , 32) شيخ عبدالعزيز جواهرى نجفى مؤلف آثار الشيعة الاماميه در بيست مجلد, 33) سيد محسن امين عاملى مؤلف اعيان الشيعة و دانشمندان بيشمار ديگر شيعه , از گذشتگان و معاصرين كه تأ ليفات مبسوطى در علم رجال به عربى و فارسى و تركى وارد و ...
در شرح احوال و آثار علماء شيعه به رشته تحرير درآورده اند.
در ختام اين فصل لازمست از كتاب بزرگ رجال و حديث شيعه عبقات الانوار تأ ليف علامه حامد حسين لكنهوئى (م 1306 ق ) در دوازده مجلد به فارسى و كتاب الغدير در يازده مجلد تأ ليف علامه عبدالحسين امينى (م 1390 ق ) ياد شود كه هر دو از پايگاههاى اساسى تشيع ميباشند.
در بين علماى قديم شيعه سه تن بودند كه هريك در يكى از شعب تاريخ تخصص داشتند, ابو مخنف در تاريخ عراق و اخبار و فتوح آن , واقدى در سيره و مغازى و اخبار و فتوح حجاز, و محمد بن سائب كلبى (م 146 ق ) و پسرش هشام در علم انساب .
قبايل عرب از ديرباز به انساب و نام پدران خود اهميت بسيار داده و ميدهند و هر قبيله به نام جد اعلى و هر پسر به نام پدر ناميده ميشود.
اينكه خواندن اشخاص با كنيه نزد عربها تا امروز نشان تكريم و احترام است مبتنى بر همين سابقه ميباشد.
مخصوصا بنى هاشم كه تعدادشان در سراسر عالم , از صد ميليون متجاوز است , به حفظ نام نياكان و ضبط شجره نسب تا هاشم بن عبد مناف ـ جد رسول الله (ص ) ـ اهميت بسيار ميدهند و در مسأ له خمس و فضائل سادات و امامت نماز از آن بهره بسيار ميبرند.
نخستين نسابه اسلام , كه در مسجد مدينه مينشست و مردم در باره انساب خود از او پرسش ميكردند عقيل بن ابى طالب ( م ح 60 ق ), برادر اميرالمؤمنين (ع ) بود.
بعد از او اين اشخاص در نسب شناسى نامبردار بودند: 1) كميت بن زيد اسدى شاعر (م 126 ق ), 2) محمد بن سائب كلبى كه در علم انساب اورا پيش كسوت و مقدم شمرده اند, 3) ابو مخنف لوط به يحيى , 4) ابن كلبى هشام بن محمد بن سائب مؤلف الجمهرة فى النسب , الموجز فى النسب , المنزول فيالنسب , الفريد فى الانساب الملوكى , كه براى برامكه تأ ليف كرد و جمهرة الجمهرة , 5) احمد بن محمد بن خالد برقى (م 276 ق ) مؤلف كتاب انساب الامم , 6) يحيى بن الحسن بن جعفر علوى (م 277 ق ) معروف به نسابه , 7) محمد بن يزيد مبرد نحوى (م 285 ق ) مؤلف كتاب نسب عدنان و قحطان , 8) سيد كاظم عميدى نجفى نسابه (قرن سوم ), 9) حسين بن احمد بن عمر علوى نسابه (قرن چهارم ) 10) سيد نجم الدين ابوالحسن بن على علوى معاصر سيد رضى و سيد مرتضى , 11) محمد بن احمد ابيوردى اموى (م 507 ق ) نسابه و مؤلف علم انساب , 12) شريف ابو على عمر بن حسين صوفى قرن ششم , 13) احمد بن على علوى نسابه (م 539 ق ), 14) يحيى بن الحسين بن اسماعيل حسنى نسابه و حافظ (قرن ششم ) مؤلف كتاب انساب آل ابى طالب , 15) احمد بن محمد بن على علوى نسابه قرن هفتم , 16) احمد بن محمد بن على بن محمد ديباج بخارى نسابه , كه ممكن است همان احمد شماره 15 باشد, 17) جلال الدين ابوالقاسم على بن عبدالحميد نسابه (قرن هفتم ) استاد جمال الدين احمد صاحب عمدة الطالب , 18) احمد بن محمد بن المهنا الحسينى (اواخر قرن هفتم ) مؤلف التذكرة للانساب المطهرة , المشجر فى انساب آل ابى طالب , 19) جلال الدين ابو على عبدالحميد حسينى (قرن هشتم ), 20) علم الدين المرتضى بن جلال الدين پسر جلال الدين عبدالحميد نسابه (قرن هشتم ), 21) شريف ابو عبدالله تاج الدين محمد بن قاسم حسنى (م 779 ق ) ديباجى حلى معروف به ابن معيه , 22) جمال الدين احمد بن على بن الحسين حسنى (م 828 ق ) مؤلف عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب , 23) سيد تقى الدين محمد شيرازى حسنى نسابه (م 1019 ق ), 24) سيد مهدى غريفى نسابه (م 1343 ق ), 25) سيد شهابالدين نجفى مرعشى (م 1411 ق / 1369 ش ) از مراجع بزرگ تقليد شيعيان در زمان خود, گروه بسيار ديگرى از نسابه هاى شيعه نامشان در كتب تاريخ و حديث و لغت و انساب مذكور است ليكن تفصيلى از ترجمه آنان در دست نيست مانند: سهل بن عبدالله نسابه ابو نصر بخارى و شريف ابن طباطبا نسابه اصفهانى و سيد ابوالمعالى اسماعيل بن الحسن حسنى مؤلف كتاب انساب الطالبيه و سيد ابو جعفر محمد بن هارون موسى نيشابورى كه او را نسابة الشرق والغرب خوانده اند و شريف عزالدين ابوالقاسم احمد بن محمد علوى حسينى حلبى نقيب حلب و غيرهم .
تقريبا همه نسابه ها و مؤلفان انساب شيعه به طورى كه ملاحظه شد سادات علوى بوده اند و جالب آنكه نه تنها در ايران بلكه در سراسر كشورهاى اسلامى , خاندانهاى محتشم سادات , شجره نسب خود را كه آيت افتخار ايشانست تا امروز محفوظ ميدارند و بعضى هم اين شجره ها را به چاپ رسانده اند.
تاريخ نويسى شيعه نيز به وسيله اصبغ بن نباته , يار نزديك اميرالمؤمنين (ع ) آغاز شد او نخستين مورخى است كه مقتل حسين (ع ) يعنى شرح شهادت آن حضرت و يارانش را به تفصيل روايت كرده است .
اسامى و تأ ليفات مشاهير مورخان شيعى به شرح ذيل است : 1) ابان بن عثمان تابعى , ابو عبدالله الاحمر (م 140 ق ) استاد ابو عبيدة معمر بن المثنى و مؤلف تاريخ اسلام شامل فصول : المبدء والمبعث والمغازى والوفاة والسقيفه والرده , 2) محمد بن سائب كلبى نسابه كه از علماء كوفه و در عهد خود از همه كس به ايام و اخبار عرب داناتر بود, 3) ابو مخنف لوط بن يحيى , مؤلف فتوح و مغازى و ساير كتابهائى كه نام آنها گذشت , 4) نصر بن مزاحم منقرى كه قبلا در باره او سخن رفت , 5) محمد بن اسحاق مطلبى , صاحب كتاب السيرة النبوية و كتاب الخلفاء كه در عهد خود سرآمد مورخان و محدثان بود, 6) هشام بن محمد كلبى معروف به ابن كلبى (م 206 ق ) كه قبلا از او سخن رفت , وى مؤلف : الاحلاف , المآثر والبيوتات والمنافرات والمؤودات , اخبارالاوائل , فيما يقارب الاسلام من امرالجاهليه , اخبارالاسلام , اخبارالبلدان , الشعر و ايام العرب , الاخبار والاسمار, 7) محمد بن عمر واقدى مؤلف التاريخ الكبير, المغازى , المبعث , اخبار مكه , فتوح الشام , فتوح العراق , الجمل , مقتل الحسين (ع ), السيره و تواريخ ديگر, 8) احمد بن ابى يعقوب يعقوبى معروف به ابن واضح مؤلف تاريخ يعقوبى كه چند بار به چاپ رسيده و به فارسى هم ترجمه شده است , 9) احمد بن محمد بن خالد برقى (م 274 ق ) مؤلف : اخبارالامم , انساب الامم والمغازى , 10) ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفى (م 283 ق ) مؤلف المغازى , السقيفه , الجمل , صفين , الحكمين , النهر, الغارات , المقاتل , 11) ابو عبدالله محمد بن زكريا بن دينار غلابى ـ بالولاء ـ (م 298 ق ) راوى و مؤلف كتاب تاريخ , 12) محمد بن مسعود عياشى (قرن سوم ) مؤلف سيره ابوبكر و عمر و عثمان و معاويه , 13) ابو محمد احمد بن اعثم كوفى (م ح 314 ق ) مؤلف كتاب الفتوح و كتاب التاريخ , 14) محمد بن مزيد بن محمود بوشنجى (م 325 ق ) مؤلف : الهرج والمرج فى اخبار المستعين والمعتز, و كتاب عقلاء المجانين , 15) ابو احمد جلودى بصرى (م ب 330 ق ) مؤلف كتب بسيار در سير و تاريخ كه تفصيل آنها در الفهرست ابن النديم مسوطر است , 16) ابوبكر صولى , مؤلف كتب بسيار در تاريخ كه تفصيل آنها در الفهرست ابن النديم مسطور است , 17) اسكافى محمد بن همام كاتب (م 336 ق ) مؤلف تاريخ الائمة , 18) ابوالحسن على بن الحسين بن على مسعودى (م 346 ق ) مورخ بزرگ شيعى مؤلف : مروج الذهب , اخبار الزمان و من اباده الحدثان , تاريخ عمومى در حدود سى جلد, التنبيه والاشراف , اخبار الخوارج , ذخائرالعلوم و ماكان فى سالف الدهور, الرسائل , الاستدراكات بمامر فى سالف الاعصار, اخبارالامم من العرب والعجم , خزائن الملوك و سرالعالمين , المقالات فى اصول الديانات , البيان ما فى اسماء الائمه , المسائل والعلل فى المذاهب والملل , الابانة عن اصول الديانه , سرالحياة , الاستبصار فى الامامه والسياحة المدينه .
آثار مسعودى مانند تاريخ طبرى در شرق و غرب مشهور بوده و از اينرو اروپائيان او را هرودوت شرق لقب داده اند, 19) ابوبكر جعابى (م 355 ق ) مؤلف اخبار آل ابى طالب , اخبار بغداد, اخبار على بن الحسين (ع ), 20) ابوالفرج اصفهانى كه كتاب الاغانى او سند بزرگ تاريخ و حديث و اخبار موسيقى اسلام است , 21) حسن بن محمد بن حسن قمى (اواخر قرن چهارم ) مؤلف تاريخ قم .
اين كتاب را حسن بن على بن عبدالملك قمى به فارسى ترجمه كرده است (865 ق ), 22) صاحب اسماعيل بن عباد (م 385 ق ) مؤلف كتاب الاعياد, الوزراء, الخلائف , اخبار ابى العيناء, تاريخ الملك و اختلاف الدول , 23) شيخ صدوق مؤلف كتاب التاريخ , 24) شمشاطى , ابوالحسن على بن محمد العدوى (قرن چهارم ) كه تاريخ طبرى را مختصر كرده و تاريخ جهان را از زمان اتمام تاريخ طبرى تا زمان خود بر آن افزوده است , 25) ابو نصر عتبى محمد بن عبدالجبار (م 427 ق ) رازى خراسانى قائم مقام شمسالمعالى قابوس در خراسان مؤلف تاريخ يمينى يا تاريخ عتبى كه به نام سلطان محمود غزنوى نوشته و منينى در دو مجلد آن را شرح كرده است ابو شرف ناصح بن ظفر جرفادقانى در اوائل قرن هفتم آن را به نثر مصنوع فارسى بر گردانده است , 26) حاكم نيشابورى محمد بن عبدالله (م 405 ق ) مؤلف تاريخ نيشابور و تذكرة الحفاظ, 27) ابو سعيد منصور بن الحسين آبى (منسوب به آوره , آبه )(م 422 ق ) مؤلف نثرالدرر و تاريخ رى و كتاب التاريخ , كه به قول ثعالبى در تتمة اليتيمه پيش ازو كتابى به اين جامعيت در تاريخ تأ ليف نشده است , 28) ابوالحسن على بن زيد بيهقى (م 565 ق ) مؤلف تاريخ بيهق , 29) راوندى , سعيد بن هبة الله (م 573 ق ) مؤلف الخرايج والجرايح در معجزات نبوى , كرامات الائمة الاثنى عشر ...
, 30) ابن ابار اندلسى محمد بن عبدالله مؤلف در رالسمط فى خبر السبط, 31) ابن سباعى صاحب تاريخ ابن سباعى (م 674 ق ) كه بيش از سى جلد است , 32) ابن طقطقى , صفيالدين محمد بن على بن طباطبا (م 709 ق ) مؤلف منية الفضلاء فى تواريخ الخلفاء والوزراء معروف به الفخرى كه به نام فخرالدين عيسى حكمران موصل تأ ليف كرده و مكررا در مصر و آلمان و فرانسه به چاپ رسيده و به زبان فارسى هم ترجمه شده است , 33) ابن فوطى , كمالالدين عبدالرزاق (م 723 ق ) مؤلف الحوادث الجامعه فى تاريخ المأ ة السابعه , 34) ابو عبدالله ابن نجار بغدادى محمد بن محمود بن حسن (م 643 ق ) مؤلف : ذيل تاريخ بغداد, تاريخ المدينه , نزهة الورى فى اخبار امالقرى , جنة الناظرين فى معرفة التابعين , 35) اسكندر بيك منشى مؤلف تاريخ عالم آراى عباسى كه آن را در شرح حال و سلطنت شاه عباس صفوى و جلوس شاه صفى نوشته است (م 1038 ق ), احمد بن حسن بن على بن حر عاملى (قرن يازدهم ) مؤلف الدررالمسلوك فى اخبار الانبياء والاوصياء و الخلفاء والملوك , 37) محمد بن مجير عنقانى (م ب 1153 ق ) مؤلف تاريخ جبل عامل , 38) ميرزا محمد تقى بن ملا محمد على كاشى ملقب به لسان الملك و متخلص به سپهر (م 1297 ق ) مؤلف كتاب بزرگ ناسخ التواريخ , معروفترين تاريخ عمومى متكى به احاديث شيعه كه به فارسى نوشته شده و تاريخ عالم را در مجلدات بسيار از هبوط آدم تا عصر ناصرالدين شاه قاجار به رشته تحرير درآورده است .
گرچه بعد از مرگ سپهر پسرش عباس قلى خان كارش را ادامه داد مع ذلك اين تاريخ بزرگ ناتمام ماند...
در دو قرن اخير كه صنعت چاپ رواج پيدا كرده و انقلابات سياسى موجب ظهور رژيمها و دولتهاى گوناگون در جهان اسلام شده است , شيعيان در ايران و كشورهاى آسيايى و افريقايى آنقدر كتاب و رساله و مقاله و زندگينامه و داستان مذهبى و تاريخى و نسخه تعزيه و نمايشنامه و فيلم نامه تاريخى به زبانهاى مختلف انتشار داده اند كه فهرست اسامى مؤلفان و مترجمان و سبك و هدف آنها خود كتابى بزرگ را فرا ميگيرد.
منابع : كتاب الرجال , نجاشى , مقدمه تاريخ العبر, ابن خلدون , 1366, ق , المواعظ والاعتبار فى ذكر الخطط والاثار, تقيالدين مقريزى , بولاق , 1270 ق , اعيان الشيعة , بيروت 1403 ق , عبيدالله المهدى , حسن ابراهيم و احمد شرف طه , مصر 1366 ق , المعزلدين الله , حسن ابراهيم و طه احمد شرف , مصر 1367 ق , تاريخ تفكر اسلامى در هند, عزيز احمد, ترجمه لطفى و يا حقى , تهران 1367 ش , بهجة الامال فى شرح زبدة المقال , حاج ملا على عليارى , ج1 , تهران 1354 ش , الذريعة الى تصانيف الشيعة ذيل نام كتابها به خصوص ج 3,
محمد حسين مشايخ فريدنى