اثر شيخ محمد جواد ( 1321 - 1401 ق ) فرزند شيخ محمود مغنيه عاملى از علماى شيعه در لبنان و از محققين بلند آوازه معاصر ( - آل مغنيه ). اين تفسير در هفت مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خود پس از ذكر آيه , نخست به لغت و اعراب كلمات و بعد به معنى آيه مى پردازد و آن را به نحو وافى شرح مى كند.
اين كتاب كرارا تجديد طبع يافته است .
اثـر ديـگر محمد جواد مغنيه تفسير المبين نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر مانند تفسير شبر يا جلالين مختصرا به شرح موجز آيات و عبارات قرآنى پرداخته است .
اين تفسير مكررا در ايران طبع گرديده است .
منابع : تفسير الكاشف , تفسير المبين ; معجم الدراسات القرآنيه , 239.
الميزان فى تفسير القرآن
اثـر عـلامـه سـيـد محمد حسين طباطبائى ( 1321 - 1402 ق ) فرزند سيد محمد طباطبائى , از اعاظم حكما و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث در بيست مجلد به زبان عربى شامل تمامى قرآن كريم است .
تـرجمه فارسى آن نخستين بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتيد و محققين حوزه علميه قم به عـمل آمده سپس استاد محمدباقر موسوى همدانى كل اين اثر را به فارسى ترجمه كرده است كه كرارا در 40 جلد به طبع رسيده است .
مؤلف در اين تفسير اساس كار خويش را بر قاعده ( القرآن يفسر بعضه بعضا ) قرار داده است .
و نيز در مقدمه خود تصريح مى كند: در اين تفسير به منظور اينكه به طريقه اهل بيت (ع ) تفسير كرده باشيم تنها در جهات زير بحث مى كنيم : 1) معارفى كه مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او از حيات و علم و قدرت و سمع و بصر و يكتايى و امثال آن .
2) مـعارف مربوط به افعال خدايتعالى چون خلق و امر و اراده و مشيت و هدايت و اضلال و قضاء و قدر و جبر و تفويض و رضا و غضب و امثال آن .
3) معارفى كه مربوط است به واسطه هايى كه بين بارى تعالى و انسان هستند مانند حجابها و لوح و قلم و عرش و كرسى و بيت العمور و آسمان و زمين و ملائكه و شيطانها و جن و غير ذلك .
4) معارفى كه مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنيا.
5) معارفى كه مربوط است به انسان در دنيا.
چـون تـاريخ پيدايش نوع او و خودشناسيش و شناسايى اصول اجتماعى و مساله نبوت و رسالت و وحـى و الـهـام و كـتـاب و ديـن و شريعت كه از اين باب است مقامات انبياء كه از داستانهاى آنان استفاده مى شود.
همان داستانهايى كه قرآن كريم از آن حضرات حكايت كرده است .
6) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنيا به معنى عالم برزخ و معاد.
7) مـعـارف مـربـوط به اخلاق نيك و بد انسان كه مقامات اولياء در صراط بندگى يعنى اسلام و ايمان و احسان و اخبات و اخلاص و غير ذلك مربوط به اين معارف است .
و امـا آيـاتـى كه مربوط است به احكام دينى در اين تفسير پيرامون آنها بحث نشده چون كه بحث پيرامون آنها مربوط به كتاب فقه است نه تفسير.
سـپـس در هر چند آيه بعد از تمام شدن بحثها و بيانات تفسيرى بحث هايى متفرق از روايات قرار داده ايـم و در آن به آن مقدار كه برايمان امكان داشت از روايات منقوله از رسول خدا (ص ) و ائمه اهل بيت (ع ) هم از طرق عامه و هم خاصه نموده ايم .
مـؤلـف نخست چند آيه از قرآن كريم را آورده سپس به طور مزجى قسمت قسمت از آيه را مجدد يـاد مـى كـنـد و بـه تـفسير آن مى پردازد و نيز اول تحت عنوان بيان بحثهايى فلسفى , اجتماعى , تـاريخى , علمى و اخلاقى پيش مى آورد سپس با بحث روائى و نقل روايات سخنان خويش را پايان مى بخشد.
تـفـسير الميزان از مهمترين و جامعترين تفسيرهاى شيعه در عصر جديد و به طور مطلق يكى از چند تفسير عمده و اساسى در قرن اخير است و امروزه مشهورترين تفسير نزد اماميه است .
مؤلف از تاليف اين تفسير گرانقدر در 1392 ق فراغت يافت .
مـجـلـد اول در 1375 ق و مـجـلـد بيستم آن در 1392 ق در تهران توسط دارالكتب الاسلاميه و همزمان در بيروت توسط موسسه اعلمى طبع گرديد و پس از آن در بيروت و تهران تجديد طبع گرديده است .
ترجمه هاى فارسى نيز بارها تجديد طبع يافته است .
مـنـابـع : تـفسير الميزان , 1 - 20; تفسير و تفاسير جديد, 115; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/863.
معارفى از قرآن
اثـر سـيـد عـبدالحسين دستغيب ( 1332 - 1402 ق ) از علماى مبارز و انقلابى عصر جديد كه به دست مخالفان به شهادت رسيد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره حديد.
مؤلف آن را به سبك كلامى با روحيه اى عرفانى نگاشته است .
اين اثر توسط انتشارات فقيه , طبع گرديده است .
شـهـيـد دسـتـغيب داراى دو تفسير ديگر نيز مى باشد: 1) تفسير سوره نجم در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل اثبات معراج پيغمبر اسلام (ص ) و رد شبهات مخالفين .
اين تفسير در شيراز طبع گرديده است .
2) تفسير سوره قمر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى به نام حقائقى از قرآن مجيد.
اين كتاب در شيراز طبع گرديده است .
مؤلف همچنين داراى تفسيرهايى بر سوره يس و سوره حجرات و ديگر سوره هاست .
منابع : تفسير و تفاسير جديد, 185, مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/729.
مخزن العرفان
اثـر حـاجـيـه نـصـرت خانم ( 1308 ق - 1403 ق ) دختر حاج سيد محمد على حسينى اصفهانى مـعـروف بـه امـيـن يا امينه كه مؤلفات خود را به نام يك بانوى ايرانى منتشر مى كرد و از زنان دانشمند و پارساى عصر جديد بود ( - امين , حاجيه نصرت خانم ). ايـن تـفسير در پانزده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسير و تاويل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نيز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و ساير موارد آن را بيان مى كند.
مفسر در اين تفسير همواره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنين از اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده مى كند.
ايـن تـفـسـيـر در حـيات مؤلف در پانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا 1354 ش در اصفهان طبع گرديده است .
مـنـابـع : تـفـسـيـر مخزن العرفان , اعيان الشيعة , 3/499; تاريخ علماى معاصرين , 311; الذريعة , 20/229; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان , 445; گنجينه دانشمندان , 3/114; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 2/4151.
انوار نبوت
از سـيـد عـبـاس ( 1318 ق - 1404 ق ) فرزند سيد حبيب معروف به مدرس حاج سيد جوادى , از مجتهدان و علماى قزوين .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذكر هر آيه به شرح و بيان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روايات بهره گرفته است و تفسيرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آيات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسير سوره حمد تا پايان سوره نساء است و اين تفسير در تهران به چاپ رسيده است .
منابع : تفسير انوار نبوت ; يادداشتهاى شخصى .
اضواء على متشابهات القرآن
اثـر شـيخ خليل ياسين ( 1328 - 1405 ق ) فرزند شيخ ابراهيم عاملى , از علما و مفسران شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات , اعيان الشيعة , 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 21.
تفسير نوين
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد, 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1400.
تفسير و ترجمه قرآن مجيد
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد, داراى يك مقدمه , شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
| | | |
اثر شيخ محمد جواد ( 1321 - 1401 ق ) فرزند شيخ محمود مغنيه عاملى از علماى شيعه در لبنان و از محققين بلند آوازه معاصر ( - آل مغنيه ). اين تفسير در هفت مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مؤلف در اثر خود پس از ذكر آيه , نخست به لغت و اعراب كلمات و بعد به معنى آيه مى پردازد و آن را به نحو وافى شرح مى كند.
اين كتاب كرارا تجديد طبع يافته است .
اثـر ديـگر محمد جواد مغنيه تفسير المبين نام دارد و آن در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل تمام قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر مانند تفسير شبر يا جلالين مختصرا به شرح موجز آيات و عبارات قرآنى پرداخته است .
اين تفسير مكررا در ايران طبع گرديده است .
منابع : تفسير الكاشف , تفسير المبين ; معجم الدراسات القرآنيه , 239.
الميزان فى تفسير القرآن
اثـر عـلامـه سـيـد محمد حسين طباطبائى ( 1321 - 1402 ق ) فرزند سيد محمد طباطبائى , از اعاظم حكما و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث در بيست مجلد به زبان عربى شامل تمامى قرآن كريم است .
تـرجمه فارسى آن نخستين بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتيد و محققين حوزه علميه قم به عـمل آمده سپس استاد محمدباقر موسوى همدانى كل اين اثر را به فارسى ترجمه كرده است كه كرارا در 40 جلد به طبع رسيده است .
مؤلف در اين تفسير اساس كار خويش را بر قاعده ( القرآن يفسر بعضه بعضا ) قرار داده است .
و نيز در مقدمه خود تصريح مى كند: در اين تفسير به منظور اينكه به طريقه اهل بيت (ع ) تفسير كرده باشيم تنها در جهات زير بحث مى كنيم : 1) معارفى كه مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او از حيات و علم و قدرت و سمع و بصر و يكتايى و امثال آن .
2) مـعارف مربوط به افعال خدايتعالى چون خلق و امر و اراده و مشيت و هدايت و اضلال و قضاء و قدر و جبر و تفويض و رضا و غضب و امثال آن .
3) معارفى كه مربوط است به واسطه هايى كه بين بارى تعالى و انسان هستند مانند حجابها و لوح و قلم و عرش و كرسى و بيت العمور و آسمان و زمين و ملائكه و شيطانها و جن و غير ذلك .
4) معارفى كه مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنيا.
5) معارفى كه مربوط است به انسان در دنيا.
چـون تـاريخ پيدايش نوع او و خودشناسيش و شناسايى اصول اجتماعى و مساله نبوت و رسالت و وحـى و الـهـام و كـتـاب و ديـن و شريعت كه از اين باب است مقامات انبياء كه از داستانهاى آنان استفاده مى شود.
همان داستانهايى كه قرآن كريم از آن حضرات حكايت كرده است .
6) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنيا به معنى عالم برزخ و معاد.
7) مـعـارف مـربـوط به اخلاق نيك و بد انسان كه مقامات اولياء در صراط بندگى يعنى اسلام و ايمان و احسان و اخبات و اخلاص و غير ذلك مربوط به اين معارف است .
و امـا آيـاتـى كه مربوط است به احكام دينى در اين تفسير پيرامون آنها بحث نشده چون كه بحث پيرامون آنها مربوط به كتاب فقه است نه تفسير.
سـپـس در هر چند آيه بعد از تمام شدن بحثها و بيانات تفسيرى بحث هايى متفرق از روايات قرار داده ايـم و در آن به آن مقدار كه برايمان امكان داشت از روايات منقوله از رسول خدا (ص ) و ائمه اهل بيت (ع ) هم از طرق عامه و هم خاصه نموده ايم .
مـؤلـف نخست چند آيه از قرآن كريم را آورده سپس به طور مزجى قسمت قسمت از آيه را مجدد يـاد مـى كـنـد و بـه تـفسير آن مى پردازد و نيز اول تحت عنوان بيان بحثهايى فلسفى , اجتماعى , تـاريخى , علمى و اخلاقى پيش مى آورد سپس با بحث روائى و نقل روايات سخنان خويش را پايان مى بخشد.
تـفـسير الميزان از مهمترين و جامعترين تفسيرهاى شيعه در عصر جديد و به طور مطلق يكى از چند تفسير عمده و اساسى در قرن اخير است و امروزه مشهورترين تفسير نزد اماميه است .
مؤلف از تاليف اين تفسير گرانقدر در 1392 ق فراغت يافت .
مـجـلـد اول در 1375 ق و مـجـلـد بيستم آن در 1392 ق در تهران توسط دارالكتب الاسلاميه و همزمان در بيروت توسط موسسه اعلمى طبع گرديد و پس از آن در بيروت و تهران تجديد طبع گرديده است .
ترجمه هاى فارسى نيز بارها تجديد طبع يافته است .
مـنـابـع : تـفسير الميزان , 1 - 20; تفسير و تفاسير جديد, 115; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/863.
معارفى از قرآن
اثـر سـيـد عـبدالحسين دستغيب ( 1332 - 1402 ق ) از علماى مبارز و انقلابى عصر جديد كه به دست مخالفان به شهادت رسيد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره حديد.
مؤلف آن را به سبك كلامى با روحيه اى عرفانى نگاشته است .
اين اثر توسط انتشارات فقيه , طبع گرديده است .
شـهـيـد دسـتـغيب داراى دو تفسير ديگر نيز مى باشد: 1) تفسير سوره نجم در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل اثبات معراج پيغمبر اسلام (ص ) و رد شبهات مخالفين .
اين تفسير در شيراز طبع گرديده است .
2) تفسير سوره قمر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى به نام حقائقى از قرآن مجيد.
اين كتاب در شيراز طبع گرديده است .
مؤلف همچنين داراى تفسيرهايى بر سوره يس و سوره حجرات و ديگر سوره هاست .
منابع : تفسير و تفاسير جديد, 185, مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/729.
مخزن العرفان
اثـر حـاجـيـه نـصـرت خانم ( 1308 ق - 1403 ق ) دختر حاج سيد محمد على حسينى اصفهانى مـعـروف بـه امـيـن يا امينه كه مؤلفات خود را به نام يك بانوى ايرانى منتشر مى كرد و از زنان دانشمند و پارساى عصر جديد بود ( - امين , حاجيه نصرت خانم ). ايـن تـفسير در پانزده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسير و تاويل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نيز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و ساير موارد آن را بيان مى كند.
مفسر در اين تفسير همواره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنين از اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده مى كند.
ايـن تـفـسـيـر در حـيات مؤلف در پانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا 1354 ش در اصفهان طبع گرديده است .
مـنـابـع : تـفـسـيـر مخزن العرفان , اعيان الشيعة , 3/499; تاريخ علماى معاصرين , 311; الذريعة , 20/229; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان , 445; گنجينه دانشمندان , 3/114; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 2/4151.
انوار نبوت
از سـيـد عـبـاس ( 1318 ق - 1404 ق ) فرزند سيد حبيب معروف به مدرس حاج سيد جوادى , از مجتهدان و علماى قزوين .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذكر هر آيه به شرح و بيان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روايات بهره گرفته است و تفسيرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آيات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسير سوره حمد تا پايان سوره نساء است و اين تفسير در تهران به چاپ رسيده است .
منابع : تفسير انوار نبوت ; يادداشتهاى شخصى .
اضواء على متشابهات القرآن
اثـر شـيخ خليل ياسين ( 1328 - 1405 ق ) فرزند شيخ ابراهيم عاملى , از علما و مفسران شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات , اعيان الشيعة , 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 21.
تفسير نوين
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد, 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1400.
تفسير و ترجمه قرآن مجيد
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد, داراى يك مقدمه , شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
تفسير مورد بحث در بيست مجلد به زبان عربى شامل تمامى قرآن كريم است .
تـرجمه فارسى آن نخستين بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتيد و محققين حوزه علميه قم به عـمل آمده سپس استاد محمدباقر موسوى همدانى كل اين اثر را به فارسى ترجمه كرده است كه كرارا در 40 جلد به طبع رسيده است .
مؤلف در اين تفسير اساس كار خويش را بر قاعده ( القرآن يفسر بعضه بعضا ) قرار داده است .
و نيز در مقدمه خود تصريح مى كند: در اين تفسير به منظور اينكه به طريقه اهل بيت (ع ) تفسير كرده باشيم تنها در جهات زير بحث مى كنيم : 1) معارفى كه مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او از حيات و علم و قدرت و سمع و بصر و يكتايى و امثال آن .
2) مـعارف مربوط به افعال خدايتعالى چون خلق و امر و اراده و مشيت و هدايت و اضلال و قضاء و قدر و جبر و تفويض و رضا و غضب و امثال آن .
3) معارفى كه مربوط است به واسطه هايى كه بين بارى تعالى و انسان هستند مانند حجابها و لوح و قلم و عرش و كرسى و بيت العمور و آسمان و زمين و ملائكه و شيطانها و جن و غير ذلك .
4) معارفى كه مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنيا.
5) معارفى كه مربوط است به انسان در دنيا.
چـون تـاريخ پيدايش نوع او و خودشناسيش و شناسايى اصول اجتماعى و مساله نبوت و رسالت و وحـى و الـهـام و كـتـاب و ديـن و شريعت كه از اين باب است مقامات انبياء كه از داستانهاى آنان استفاده مى شود.
همان داستانهايى كه قرآن كريم از آن حضرات حكايت كرده است .
6) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنيا به معنى عالم برزخ و معاد.
7) مـعـارف مـربـوط به اخلاق نيك و بد انسان كه مقامات اولياء در صراط بندگى يعنى اسلام و ايمان و احسان و اخبات و اخلاص و غير ذلك مربوط به اين معارف است .
و امـا آيـاتـى كه مربوط است به احكام دينى در اين تفسير پيرامون آنها بحث نشده چون كه بحث پيرامون آنها مربوط به كتاب فقه است نه تفسير.
سـپـس در هر چند آيه بعد از تمام شدن بحثها و بيانات تفسيرى بحث هايى متفرق از روايات قرار داده ايـم و در آن به آن مقدار كه برايمان امكان داشت از روايات منقوله از رسول خدا (ص ) و ائمه اهل بيت (ع ) هم از طرق عامه و هم خاصه نموده ايم .
مـؤلـف نخست چند آيه از قرآن كريم را آورده سپس به طور مزجى قسمت قسمت از آيه را مجدد يـاد مـى كـنـد و بـه تـفسير آن مى پردازد و نيز اول تحت عنوان بيان بحثهايى فلسفى , اجتماعى , تـاريخى , علمى و اخلاقى پيش مى آورد سپس با بحث روائى و نقل روايات سخنان خويش را پايان مى بخشد.
تـفـسير الميزان از مهمترين و جامعترين تفسيرهاى شيعه در عصر جديد و به طور مطلق يكى از چند تفسير عمده و اساسى در قرن اخير است و امروزه مشهورترين تفسير نزد اماميه است .
مؤلف از تاليف اين تفسير گرانقدر در 1392 ق فراغت يافت .
مـجـلـد اول در 1375 ق و مـجـلـد بيستم آن در 1392 ق در تهران توسط دارالكتب الاسلاميه و همزمان در بيروت توسط موسسه اعلمى طبع گرديد و پس از آن در بيروت و تهران تجديد طبع گرديده است .
ترجمه هاى فارسى نيز بارها تجديد طبع يافته است .
مـنـابـع : تـفسير الميزان , 1 - 20; تفسير و تفاسير جديد, 115; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 2/863.
معارفى از قرآن
اثـر سـيـد عـبدالحسين دستغيب ( 1332 - 1402 ق ) از علماى مبارز و انقلابى عصر جديد كه به دست مخالفان به شهادت رسيد.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره حديد.
مؤلف آن را به سبك كلامى با روحيه اى عرفانى نگاشته است .
اين اثر توسط انتشارات فقيه , طبع گرديده است .
شـهـيـد دسـتـغيب داراى دو تفسير ديگر نيز مى باشد: 1) تفسير سوره نجم در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى شامل اثبات معراج پيغمبر اسلام (ص ) و رد شبهات مخالفين .
اين تفسير در شيراز طبع گرديده است .
2) تفسير سوره قمر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه استدلالى به نام حقائقى از قرآن مجيد.
اين كتاب در شيراز طبع گرديده است .
مؤلف همچنين داراى تفسيرهايى بر سوره يس و سوره حجرات و ديگر سوره هاست .
منابع : تفسير و تفاسير جديد, 185, مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 3/729.
مخزن العرفان
اثـر حـاجـيـه نـصـرت خانم ( 1308 ق - 1403 ق ) دختر حاج سيد محمد على حسينى اصفهانى مـعـروف بـه امـيـن يا امينه كه مؤلفات خود را به نام يك بانوى ايرانى منتشر مى كرد و از زنان دانشمند و پارساى عصر جديد بود ( - امين , حاجيه نصرت خانم ). ايـن تـفسير در پانزده مجلد به زبان فارسى و شيوه كلامى و استدلالى و روائى شامل تمامى قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسير و تاويل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نيز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و ساير موارد آن را بيان مى كند.
مفسر در اين تفسير همواره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنين از اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده مى كند.
ايـن تـفـسـيـر در حـيات مؤلف در پانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا 1354 ش در اصفهان طبع گرديده است .
مـنـابـع : تـفـسـيـر مخزن العرفان , اعيان الشيعة , 3/499; تاريخ علماى معاصرين , 311; الذريعة , 20/229; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان , 445; گنجينه دانشمندان , 3/114; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 2/4151.
انوار نبوت
از سـيـد عـبـاس ( 1318 ق - 1404 ق ) فرزند سيد حبيب معروف به مدرس حاج سيد جوادى , از مجتهدان و علماى قزوين .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذكر هر آيه به شرح و بيان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روايات بهره گرفته است و تفسيرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آيات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسير سوره حمد تا پايان سوره نساء است و اين تفسير در تهران به چاپ رسيده است .
منابع : تفسير انوار نبوت ; يادداشتهاى شخصى .
اضواء على متشابهات القرآن
اثـر شـيخ خليل ياسين ( 1328 - 1405 ق ) فرزند شيخ ابراهيم عاملى , از علما و مفسران شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات , اعيان الشيعة , 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 21.
تفسير نوين
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد, 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1400.
تفسير و ترجمه قرآن مجيد
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد, داراى يك مقدمه , شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
مؤلف در اين اثر پس از ذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسير و تاويل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نيز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و ساير موارد آن را بيان مى كند.
مفسر در اين تفسير همواره از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنين از اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده مى كند.
ايـن تـفـسـيـر در حـيات مؤلف در پانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا 1354 ش در اصفهان طبع گرديده است .
مـنـابـع : تـفـسـيـر مخزن العرفان , اعيان الشيعة , 3/499; تاريخ علماى معاصرين , 311; الذريعة , 20/229; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان , 445; گنجينه دانشمندان , 3/114; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 2/4151.
انوار نبوت
از سـيـد عـبـاس ( 1318 ق - 1404 ق ) فرزند سيد حبيب معروف به مدرس حاج سيد جوادى , از مجتهدان و علماى قزوين .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذكر هر آيه به شرح و بيان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روايات بهره گرفته است و تفسيرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آيات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسير سوره حمد تا پايان سوره نساء است و اين تفسير در تهران به چاپ رسيده است .
منابع : تفسير انوار نبوت ; يادداشتهاى شخصى .
اضواء على متشابهات القرآن
اثـر شـيخ خليل ياسين ( 1328 - 1405 ق ) فرزند شيخ ابراهيم عاملى , از علما و مفسران شيعه در لبنان .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات , اعيان الشيعة , 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 21.
تفسير نوين
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد, 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1400.
تفسير و ترجمه قرآن مجيد
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد, داراى يك مقدمه , شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و تفسيرى گزينشى و به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن كه داراى آيه متشابه است آنرا ياد كرده سپس اشكال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نمايد و بعد تحت عنوان جواب تفسير آيه را بطرز محققانه و به سبك بسيار قانع كننده و استدلالى و موجز بيان مى دارد.
ايـن تـفـسير در دو جلد در 1600 سؤال و جواب در بيروت چاپ گرديد و سپس در 1651 سؤال و جواب تجديد چاپ شد.
مـنـابـع : اضواء على متشابهات القرآن ; مستدركات , اعيان الشيعة , 1/40; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 21.
تفسير نوين
اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شريعتى مزينانى ( م 1366 ش - 1408 ق ) از بنيانگذاران نهضت فكرى اسلامى در ايران پدر و مربى دكتر على شريعتى .
ايـن تـفـسـير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ادبى و علمى نوين شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد.
معروفترين اثر مؤلف همين تفسير است كه اختصاص به شرح و تفسير جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پايان است .
و شـامـل مـقدمه مفصل و نيز مباحثى از تاريخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحريف و اينكه قرآن به جـمـع و تـدوين عثمان بى كم و كاست محفوظ مانده است و همچنين اثبات اينكه ترتيب كنونى قـرآن فرموده رسول اكرم (ص ) در زمان ايشان گردآورى شده و تاكنون بى زيادت و نقصان باقى مانده است و نيز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.
و نـيـز در زمينه ترتيب كلمات و نظم كلى و انحصارى ترتيب حروف و انتخاب كلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى كند.
در ايـن تـفـسـيـر مـنتهاى كوشش به عمل آمده است كه براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزديك شوند به همين دليل حتى الامكان از طرح مطالب مشكل و به كار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گرديده است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.
سپس هر عبارت قرآنى را با بيانى ساده و شيوا شرح و تفسير كرده است .
اين تفسير بيش از بيست بار تاكنون تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير نوين ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1353 ش ); تفسير و تفاسير جديد, 40 - 42 و 151 - 161; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , 1/1400.
تفسير و ترجمه قرآن مجيد
اثـر زين العابدين رهنما ( 1272 ش - 1366 ش ) فرزند شيخ على شيخ العراقين مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترين نويسندگان سلسله آل مازندرانى ( - آل مازندرانى ) اين تفسير به فـارسـى در چهار جلد, داراى يك مقدمه , شامل بحث در كليات قرآن و كيفيت ترجمه و تفسير و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن كريم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پايان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پايان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـيـوه مـفـسـر چنين است كه پس از ذكر آيه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آيات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذكر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسير مختصر مى پردازد و از تفسيرهاى كهن مانند تفسير ابوالفتوح رازى و تفسير كبير و تفسير طبرى سود جسته است .
مجلدات اين تفسير از 1346 تا 1354 طبع و منتشر شده است .
منبع : ترجمه و تفسير قرآن مجيد, نگارش زين العابدين رهنما.
تفسيرهاى امام خمينى
امـام خـمـيـنـى ( سـيـد روح اللّه بن سيد مصطفى , 1320 ق - 1368 ش ) رهبر انقلاب اسلامى , بـنـيـانـگذار جمهوى اسلامى ايران , از حكما و عرفا و مراجع تقليد بزرگ شيعه در عصر حاضر ( - خمينى , امام روح اللّه ). امـام خـمينى به قرآن كريم و تاثير فرهنگ آفرين و انقلاب انگيز آن توجه خاصى داشت و در اغلب سخنرانيها و آثارش مخاطبان را به تدبر در آيات و بينات قرآنى دعوت مى كرد.
نـمـونـه اى از اهـتـمـام ايـشان به تفسير قرآن شركت در برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون جـمـهورى اسلامى ايران در سال 1358 ش بود كه تفسير عرفانى عميقى بر دو سوره حمد و علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعى وسيعى يافت .
( نشر البرز, 1359 , 102 ص و طبعهاى ديگر ). اثـر ديـگـرى كـه عـمـق قرآن پژوهى و قرآن شناسى امام خمينى - قدس سره - را نشان مى دهد مجموعه اى است به نام قرآن , باب معرفت اللّه ( مجموعه بيانات و نوشته هاى امام خمينى - قدس سـره - دربـاره قرآن ) گردآورى و تاليف و نشر چند مسجد از مساجد تهران , شامل يك مقدمه و چند فصل .
فصل اول : قرآن چگونه كتابى است ؟ فصل دوم : مقاصد و مطالب كتاب الهى .
فصل سوم : شئون و فضيلت تعليم و تعلم قرآن .
فصل چهارم : آيات باطنى تلاوت قرآن .
تتميم : سفارش به انس با قرآن و معرفى ابعاد مختلف آن .
در سـاير آثار جديدالانتشار امام از جمله سر الصلوة و آداب الصلوة و صحيفه نور و نيز آثار فقهى و اصول فقهى ايشان به تناسب موضوع , تفسير بسيارى از آيات قرآن مطرح شده است .
منابع : كتابهايى كه در متن مقاله از آنها ياد شده است .
تفسير اويسى
اثـر شـيـخ مـحـمد حسين ( 1336 - 1411 ق ) فرزند غلام على اويسى قزوينى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حكمت و علوم عقلى در قزوين .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوين نزد سيد احمد عماد حاج سيد جوادى و شيخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سيد محمد مهدى تقوى و شيخ احمد تالهى به پايان رسانيد و نيز كلام و رسائل و مكاسب خويش را نزد شيخ يحيى مفيدى تلمذ نمود.
حكمت و فلسفه را از محضر فيلسوف مشهور سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى فراگرفت .
در حدود سال 1372 ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسين بروجردى و اصول را از حوزه درس شيخ عباس شاهرودى و سيد محمود داماد بهره مند گشت .
وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسير الميزان تلمذ كرد.
در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزديك استادش صاحب تفسير الميزان محسوب مى گشت .
سـپـس در سـال 1380 ق به زادگاه خويش قزوين بازگشت و به تدريس فقه و اصول پرداخت و تدريس فلسفه در قزوين منحصر به او شد.
و تـا آخرين روزهاى زندگى خويش در مدرسه التفاتيه مشغول تدريس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دينى حلقه درس او را تشكيل مى دادند.
تـفـسير مورد بحث به فارسى است با ذكر نص بعضى از روايات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) و نيز استشهاد از تـفـسـيرهاى كهن از جمله تفسير فخر رازى و نقل اقوال حكماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد كه آن را در مدت سى سال جمع و تاليف نموده است .
در اين مدت از 1380 ق تا 1411 ق در مسجد حليمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسير مى گفت و اين مجلس تفسير از باشكوه ترين و پرجمعيت ترين مجالس تفسير قزوين محسوب مى گشت .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه مؤلف در قزوين محفوظ است .
منابع : گنجينه دانشمندان , 6/167; ذيل ترجمه مفيدى ; يادداشتهاى شخصى .
البيان فى تفسير القرآن
اثـر آيت اللّه سيد ابوالقاسم خوئى ( 1317 - 1413 ق ) فرزند سيد على اكبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد شيعيان جهان و زعيم حوزه علميه .
تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه استدلالى و كلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسير سوره حمد است .
مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسير را نگاشته كه شامل خطبه كتاب و بيان علت تاليف اين تـفسير است و داراى چهارده فصل مى باشد كه هر فصلى به چند فرع مستقل تقسيم مى گردد و نـيـز هر يك فصل داراى بحث تحليلى بسيار مهم در كليات و معارف قرآن مجيد و عظمت اسرار كونيه و تشريعيه و نواحى اعجاز و امتيازات اين كتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقيقى و عقلى بر عدم وقوع تحريف .
اهـم مـبـاحـث اين اثر عبارتند از: 1) بحث مؤلف در فضيلت قرآن و عجز انسان از توصيف قرآن و طريق معرفت به تفسير قرآن .
2) اعجاز قرآن : مؤلف در اين فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
3) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظريه صرفه .
4) سـاير معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اكرم (ص ) در تورات و انجيل , اسلام آوردن بسيارى از يهوديان و نصارى .
5) سخنى در باره قاريان هفتگانه .
6) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و كيفيت قراءآت در نماز.
7) آيا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
8) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحريف و كم و كاست .
مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحريف و تصريحات اعلام اماميه به عدم تحريف به ميان مى آورد.
9) در باره گردآورى و كيفيت جمع آورى قرآن .
10) حجية ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
11) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آيه متعه و دلالت به جواز نكاح متعه .
12) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شيعه اماميه , اقسام قضاء الهى .
13) اصول كار تفسير, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
14) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .
سپس مؤلف به تفسير سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث كرده و بعد فضيلت و عدد آيات آن سپس به انديشه و آرمان اين سوره مى پردازد و بعد به تفسير بسمله و آغاز تفسير الحمد شروع نموده و سبك او چنين است كه پس از ذكر آيه نخست قراءات را بيان مى كند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسير آيه مى پردازد و اساس شيوه او تفسير قرآن با قرآن مى باشد.
و شيخ كاتب طريحى تاريخ تاليف اين تفسير را چنين به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسيره ( البيان ) ارخ و قل خير البيان من ابى القاسم اين تفسير تاكنون بيش از ده بار در نجف اشرف و بيروت به طبع رسيده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پايان تفسير سوره الحمد مؤلف بيست و شش تعليقه بدان افـزوده اسـت كـه تـعليقه اول در منابع حديث ثقلين و تعليقه بيست و ششم منابع رواية شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى ديگر مرحوم آيت اللّه خويى تفسير نفحات الاعجاز نام دارد, در يك مجلد به زبان عربى .
مـؤلـف در ايـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به كتاب حسن الايجاز فى ابطال الاعجاز تاليف فردى آمريكائى به نام نصيرالدين الظافر به سبك كلامى و ادبى و استدلالى داده است .
اين تفسير در 1382 ق تجديد طبع يافته است .
منابع : تفسير البيان ; تفسير و تفاسير جديد, 198; الذريعة , 24/246; معجم الدراسات القرآنية , 44 و 305; مـعـجـم الـمـؤمنين العراقيين , 1/64; نقباء البشر, 1/71; معجم رجال الفكر, 169; معارف الرجال , 1/285.
مواهب الرحمن فى تفسيرالقرآن
اثـر سـيـد عبدالاعلى ( 1328 - 1414 ق ) فرزند سيد على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقليد و فقهاى شيعه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
اين تفسير در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و حكمى شامل تمام قرآن كريم است .
در مـجـلـه تراثنا آمده است كه چند مجلد از اين تفسير رد نجف اشرف طبع و منتشر گرديده و ساير مجلدات در قيد تاليف و چاپ مى باشد.
اثـر ديگر عبدالاعلى سبزوارى حاشيه و شرح تفسير الصافى است كه در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـيـر صافى ملا محسن فيض كاشانى ( 1007 - 1091 ق ) با استفاده از روايات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .
منابع : مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال 1407 ق , 28; معجم رجال الفكر و الادب , 223.
التمهيد فى علوم القرآن
اثر آيت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح 1350 ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسين خارج حوزه علميه قم .
اين تفسير در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسير به زبان عربى و شيوه استدلالى شامل تمام قرآن كريم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسير خويش مى نويسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسيار به شؤون قـرآن كـريم و مطالعه تفسيرهاى گوناگون و كتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان كـتـب تـفـسـيـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى كردم در دو مورد براى خود يادداشتهايى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نويسنده برايم مورد شك و ترديد واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسين اين جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از يادداشتها نزد اين جانب جمع گرديد تا اينكه آنها را به فصول مختلف تبويب و تنظيم نمودم كه در نتيجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گرديد.
اين بحثها را پس از تنظيم , مدخل تفسير وسيط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسير خويش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محكمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقيقت تاويل , مذاهب سلفيه و تشكيك آنها و ايجاد تشابه در آيات و بعد بعضى از آيات متشابه را ذكر نموده است .
مجلد اول تا چهارم اين تفسير طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير التمهيد فى علوم القرآن , 4 مجلد; معجم المؤلفين العراقيين , 3/260; مؤلفى الشيعة , 386; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 68.
باد و باران در قرآن
اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد 1286 ش ) از اصلاحگران و رجال سياسى و نخستين نخست وزير ( رئيس دولت موقت ) در آغاز تكوين جمهورى اسلامى ايران .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
وى از نـويـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب - انقلاب اسلامى ايران ). بـاد و بـاران در قرآن در يك مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آيات مربوط به باد و باران را به شيوه علمى و استدلالى به تطبيق آنها با علوم جديد تفسير كرده است .
اين اثر به اهتمام سيد محمد مهدى جعفرى توسط شركت انتشار, منتشر گرديده است .
مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد ديگرى هم دارد از جمله : سير تحول قرآن كه حاوى بحث تازه و دقـيـقـى در باره نزول سورهاى قرآن كريم است اين اثر را نيز آقاى سيد محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن كه حاوى تجويد و شيوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .
شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نيز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـديـدتـرين اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد كه تاكنون چهار مجلد از آن انتشار يافته است و بازنويسى جلسات فسير و برنامه با قرآن در صحنه در تلويزيون ماههاى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران است .
منبع : تفسير و تفاسير جديد, 42 - 43.
احسن الحديث
اثر سيد على اكبر قرشى ( زنده در 1366 ش ) از قرآن پژوهان كوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن 7 جلد در 3 مجلد به فارسى كه يكى از محققانه ترين فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجيد است .
احـسن الحديث تفسيرى است به فارسى , به شيوه عقلى - استدلالى , كلامى , و گرايش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جديد.
مؤلف درباره شيوه نگارش خود در پايان مقدمه چنين آورده است : در اين تفسير ابتدا قسمتى از آيات كه به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آيات در ذيل آنها بيان مى گردد.
سپس مطالب تفسيرى در سه بخش : كلمه ها, شرحها و نكته ها بررسى مى شود.
بدين طريق كه ذيل عنوان كلمه ها متن آنها توضيح داده مى شود.
و ذيل عنوان شرحها آيات شريفه مورد تفسير قرار مى گيرد و در ذيل عنوان سوم , برداشتهايى كه مى شود از آيات كرد و مطالبى كه مربوط به آنهاست بيان مى شود ( احسن الحديث , 1/26 ). احـسن الحديث در 12 مجلد است و در فاصله سالهاى 1360 تا 1371 از سوى بنياد بعثت در تهران انتشار يافته است .
منبع : احسن الحديث .
هدى القرآن
اثـر سيد محمدتقى ( متولد 1365 ق ) فرزند سيد محمد كاظم حسينى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علميه تهران .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
تفسير مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن كريم به شيوه كلامى است .
مـؤلف در اين اثر خود نخست چند آيه را از قرآن ذكر نموده سپس مجدد قسمتى از آيه را آورده و به تفسير آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
اين تفسير چند بار در بيروت چاپ گرديده است .
منابع : تفسير هدى القرآن ; معجم المؤلفين العراقيين , 3/117 - 118.
پرتوى از جمال انسانيت (تفسير سوره يوسف )
اثر شيخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در 1410 ق ) از فضلاء معاصر.
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه موعظه اى شامل سوره يوسف است .
اين تفسير نخست در قم سپس چاپ نهم در 1360 ش طبع و منتشر گرديده است .
منابع : تفسير سوره يوسف ; تفسير و تفاسير جديد, 179.
تفسير و ترجمه قرآن
اثر بهاءالدين خرمشاهى ( متولد 1324 ش ), از نويسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ويراستاران دايرة المعارف حاضر.
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به قطع بزرگ رحلى و شيوه ادبى دايرة المعارفى شامل تمام قرآن كريم است مؤلف پس از درج هر يك صفحه از مصحف شريف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس كلمات مشكله و متشابه و غريب هر آيه و مفاهيم كليدى و مسائل و عبارات دشوار را ذيل آن توضيح مى دهد.
اين ترجمه همراه با تفسير از سوى مؤسسات انتشاراتى نيلوفر و جامى به طبع رسيده و نزديك به انتشار است .
در پـايان اين تفسير واژه نامه قرآنى - فارسى و چند مقاله در زمينه تاريخ قرآن و عدم تحريف آن و مسائل ديگر قرآن پژوهى درج گرديده است .
مؤلف از جمله محققين شيعه است كه چهار اثر در زمينه قرآن پژوهى و تفسير نگاشته است كه سه ديـگـر آن عـبـارتـنـد از: 1) فرهنگ موضوعى قرآن مجيد در يك مجلد به زبان عربى و فارسى با همكارى استاد محقق توانا آقاى كامران فانى اين اثر شامل تدوين كلمات قرآن بر اساس موضوعى است .
شـيـوه ساده مؤلفان در تنظيم كلمات و لغات قرآن , به ترتيب حرف اول كلمه بر اساس ابجدى يا دقـيـقـتـر بگوئيم ابتثى است - و نه بر رسم فرهنگهاى كهن عربى كه از روى ماده اصلى كلمات تنظيم يافته است .
لـذا مبتديان و علماء و محققين يك سان بدون زحمت , خواسته خويش را در اندك زمان به دست مى آورند.
اين اثر نزديك به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذكر نام سوره و شماره آيه در برابر آنها دربردارد.
طبع اول اين اثر در 1364 ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در 1369 ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
2) قـرآن پـژوهى : در يك مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقيق قرآنى است كه توسط نشر مشرق در تهران در 1372 ش طبع گرديده است .
3) تـفـسير و تفاسير جديد در يك مجلد به زبان فارسى ( تهران , كيهان , 1364 ش ) اين اثر توسط عصام حسن به عربى ترجمه گرديده و در بيروت توسط انتشارات دارالروضة طبع و نشر گرديده است ( 1991/1411 ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجيد, مجله كرانه , سال اول , شماره يكم , 1373 ش , 7 - 16, يادداشتهاى شخصى .
تفسير نمونه
اثـر جـمـعـى از نويسندگان زير نظر آيت اللّه ناصر مكارم شيرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتيانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ايمانى , عبدالرسول حسنى , سـيد حسن شجاعى , سيد نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علميه قم .
تفسير مورد بحث به زبان فارسى و شيوه استدلالى است .
مـؤلفان در اين اثر سعى نموده اند كه مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسير آيات تطبيق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا كنند و نيز آقاى ناصر مكارم شيرازى در مقدمه آن مـى نـويـسد كه اين تفسير بر مبناى معيارها و نيازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتياجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نمايد و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.
و نيز امتيازات اين تفسير را چنين ياد كرده است : 1) از آنجا كه قرآن كتاب زندگى است در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسايل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسايل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ويژه مسايل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسايلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است .
2) بـه تـنـاسـب عـنـاوينى كه در آيات مطرح مى شود ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحريم قمار, شراب , گوشت خوك , و اركـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى نياز گردند.
3) كوشش شده ترجمه ذيل آيات سليس و روان و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
4) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى كم حاصل ادبى توجه مخصوص به ريشه لغات و شان نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
5) اشـكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع دين اسلام به ميان مى آيد, به تناسب هر آيه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است .
مـانـنـد شـبـهه آكل و ماكول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت ديه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احكام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مساله ديگر به گونه اى كه هنگام مطالعه آيات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
6) از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذكر اصطلاح علمى تفسير روشن آن بيان گرديده است .
سـبـك ايـن تـفـسـير: نخست يك يا چند آيه از قرآن ذكر گرديده سپس آن را به فارسى ترجمه مى كند و مبسوطا به تفسير آيات مى پردازد و تحت عناوين هر آيه به تناسب آن .
بـحثهاى تاريخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بيان نقطه هاى تاريك آن را آورده است .
اين تفسير در بيست و هفت جلد در تهران طبع و اخيرا تجديد چاپ شده است .
منبع : تفسير نمونه .
| | | |
