فتح الرحمن فى تفسير القرآن بالقرآن
اثر سيد امير ابراهيم ( 1141 - 1213 ق ) فرزند محمد حسنى هاشمى يمانى , از خطبا و متكلمين و عرفاى زيديه .
اين تفسير به زبان عربى و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زيدى و عرفانى نگارش يافته است .
و آيات قرآن مجيد را با خود قرآن و آيات ديگر تفسير مى نمايد.
شـيـخ الاسلام محمدى شوكانى ( م 1250 ق ) در وصف اين تفسير مى گويد داراى سبك غريب و اسلوب خاصى است و نيز يك مجلد بزرگ بيشتر تاليف نكرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد يوسف ( م 1244 ق ) محفوظ بوده , امروزه اين تفسير در كتابخانه آل امير در صنعاء موجود است .
شوكائى در كتاب خويش البدر الطالع از تفسيرى به نام مفاتيح الرضوان فى تفسير القرآن بالقرآن كه هر دو آنها متحد هستند, نام برده است .
منابع : الاعلام , 1/69; البدر الطالع , 1/422; ايضاح المكنون , 2/520; معجم المؤلفين , 1/86; مؤلفات الزيدية , 2/307; نيل الوطر, 1/28; هدية العارفين , 1/40.
بحرالاسرار.
[ تفسير سبع المثانى ], اثر شيخ ميرزا محمدتقى ( 1215 ق ) فرزند كاظم كرمانى مشهور به مظفر على شاه , از اقطاب عرفاء و شعراى شيعه .
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى , و شيوه عرفانى , شامل تفسير بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل سوره فاتحه سپس فلق و الناس بر وفق مشرب عرفانى , در قالب مثنوى ( در پنج هزار بيت ) پرداخته است .
نسخه هاى آن بسيار است .
از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس ( شماره 6994 ) محفوظ است .
و همچنين پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم .
مـؤلف تفسير ديگرى دارد بدين شرح : مجمع البحار در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى و فلسفى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف چـون بـحـرالاسـرار را به نظم كشيد به مناسبت مقام و مقال مطالبى آورده بود كه براى مـبتديان ضرورت ندارد و همان تفسير منظوم را در اين اثر خود به نثر نگاشته و مطالبى كه لازم نـبـود را حـذف كرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانى و فلسفى به تفسير و تاويل آيات قرآن پرداخته است و شامل يك مقدمه و دو مقصد و يك خاتمه است : مقدمه ) در شرح امهات بحار وجودى .
مقصد اول ) در كيفيت انشعاب بحور دهگانه .
مقصد دوم ) در تقسيم بحور اكوان .
خاتمه ) در شرح حديث انا نقطة تحت الباء سال فراغت از تاليف 1208 ق بوده است .
نسخه هاى اين تفسير شايع است .
از جـمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس و همچنين نسخه اى ( شماره 6416 ) ضمن مجموعه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم موجود است .
مـنـابـع : الذريعة , 3/29; فهرست الفبائى آستان قدس , 82, 495; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 2/337, 17/23; الكرام البررة , 1/225; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/6.
تفسير شهرستانى
اثـر سـيـد مـيرزا مهدى شهرستانى ( اصفهان 1130 - كربلا 1216 ق ) فرزند سيد ميرزا ابوالقاسم موسوى شهرستانى حائرى , از علماى شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
او يكى از مهدى هاى چهارگانه است كه پس از وحيد بهبهانى از براى رهبرى و مرجعيت تقليد نامزد شده بودند كه عبارت هستند از: 1) سيد مهدى خراسانى .
2) سيد مهدى بحرالعلوم .
3) مهدى نراقى .
4) مؤلف ( نيز - آل شهرستانى ). تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر خود قسمتى از قرآن مجيد شامل چند سوره مباركه از قرآن را تفسير نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است .
نـسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى محقق معاصر سيد صالح شهرستانى در شميران محفوظ است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 10/163; الفوائد الرضوية , 670; معارف الرجال , 3/84; معجم الدراسات القرآنية , 80; وحيد بهبهانى , 178.
السر المصون فى نكتة الاظهار و الاضمار فى اكثر الناس و اكثرهم لا يعلمون
اثر سيد على ( 1171 - 1219 ق ) فرزند سيد ابراهيم بن محمد حسنى يمانى صنعانى آل امير, از ادبا و شعرا و عرفا و متكلمان زيديه .
ايـن تفسير به عربى و در يك جلد بزرگ شامل شرح آيات قرآن كريم كه حاوى كلمه الاظهار و كلمه الاضمار مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جامع الكبير صنعا ( شماره 60 م ) موجود است .
منابع : الاعلام , 4/252; البدرالطالع , 1/420; ايضاح المكنون , 2/664; معجم المؤلفين , 7/7; مؤلفات الزيدية , 2/89; هدية العارفين , 1/774; نيل الوطر, 2/110.
تحفة الابرار فى تفسير القرآن
اثـر مـلا مـحمد ملائكه برغانى قزوينى ( م 1220 ق ) از علماى شيعه ( براى شرح حال او - برغانى , محمد ملائكه , دائرة المعارف تشيع , 3/182 ). تـفـسـيـر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى است كه از روايات نيز در تفسير آيات قرآن سود جسته است .
و در تاويل و تفسير بعضى از آيات قرآن كه امكان عنوان كردن مباحث فلسفى وجود داشته به طور گسترده وارد بحثهاى فلسفى گرديده است .
نسخه اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفيد مفسر شيخ ملا محمد شهيدى در برغان موجود است .
مـنـابع : سيرة آل برغانى , آقابزرگ تهرانى ( خطى ); الغرر و الدرر, 2 ( خطى ); مستدركات اعيان الـشـيـعة , 2/286; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/26; مكارم الثار, 5/1707; الكواكب المنتثره , 705.
تفسير استرآبادى حائرى
اثـر مولى محمد كاظم ( م 1238 ق ) فرزند مولى محمد شفيع استرآبادى حائرى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - استرآبادى حائرى شيخ محمد كاظم ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى , و شيوه كلامى و فلسفى است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه به سبك كلام و مشرب فلسفى خود با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
نسخه عصر مؤلف در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
اسـتـرآبادى حائرى دو تفسير ديگر دارد كه عبارتند از: 1) ارشاد الصبيان الى تلاوة القرآن , در يك مجلد به زبان عربى است .
مـؤلـف در اين اثر جهت مبتدئين و ضبط نحوى كلمات و تلاوت آيات و كيفيت قراءآت و بعضى از كلمات قرآن را تفسير و بيان نموده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف در كتابخانه موقوفه ملا محمد صالح برغانى قزوينى در كربلا موجود است .
2) خواص القرآن , در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر ذكر خواص سوره هاى قرآن كريم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بيان و تفسير مى كند.
و سال فراغت از تاليف آن 1220 ق مى باشد.
نـسخه هاى اين تفسير شايع و شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى در كتابخانه ميرزاى دوم شيرازى و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ميرزا محمد على اردوبادى در نجف معرفى نموده است .
مـنـابع : الذريعة , 1/514, 7/273; مستدركات اعيان الشيعة , 4/159; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 14, 154.
حاشيه و شرح تفسير صافى
اثـر سـيـد مـيرزا محمد على ( م 1240 ق ) فرزند سيد محمد بن سيد مرتضى طباطبائى مدرسى يزدى متخلص به وامق , از ادبا و علماى يزد.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مؤلف به نگارش و حواشى مبسوطى بر تفسير الصافى فيض كاشانى پرداخته است .
نسخه اصلى به خط مؤلف در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
منابع : الذريعة , 6/45, تاريخ يزد, 340.
آيات الاحكام فى تفسير كلام اللّه الملك العلام
اثر ميرزا محمد استرآبادى ( م ح 1240 ق ).
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود آيات احكام قرآن مجيد را گردآورى نمود و سپس مسائل فقهى آيات مذكور و احكام شرعيه را به شيوه اى مبسوط بيان مى كند.
مجلد اول اين تفسير شامل عبادات مى باشد.
به شماره 1300 در كتابخانه ملى تهران موجود است .
منابع : فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى , ( كتب عربى ), 9/285.
تفسير ورنوسفادرانى
اثـر مـلا مـحمد حسن ( زنده در 1241 ق ) فرزند محمد كاظم ورنوسفادرانى سدهى اصفهانى , از علماى اصفهان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در مـقـدمه خويش تصريح نموده كه غرض از تاليف اين كتاب , تفسير كلمات غريب قرآن كـريم و بيان و شرح مشكلات آيات و متشابهات و اختلاف قراءآت آن و وضعيت هر آيه سپس عدد آيات و حروف هر سوره از آغاز تا پايان قرآن و سال فراغت از تاليف 1241 ق مى باشد.
نسخه اصلى به خط مؤلف را فرزندش در 1263 ق وقف نموده است .
و نقش مهرش محمد مهدى است .
سـپس توليت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شيخ احمد بن رحمت اللّه ساكن ترك آباد از توابع يزد واگذار كرده است .
اين نسخه جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد حسين جندقى در كربلا موجود است .
و روى برگ اول آن به نام تفسير ورنوسفادرانى ناميده شده است .
ورنوسفادران از محال سده , از توابع اصفهان , مى باشد.
مـنـابـع : الذريعة , 4/320; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 182; نهضتهاى فكرى ايرانيان , عصر قاجار, 3/1495.
تفسير شيخ احمد احسائى
اثـر شيخ احمد احسائى ( 1166 - 1241 ق ) فرزند زين الدين آل سقر مطير فى احسائى , از مشاهير علما و مؤسس فرقه شيخيه ( - احسائى , شيخ احمد ). ايـن تـفسير متشكل از مجموعه رسائل عديده , به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از سوره ها و آيات قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر به بعضى از آيات و سوره هاى مبارك قرآن كه خود نظر خاص داشته است و به شيوه و مشرب كلامى خود به تفسير و تاويل مى پردازد.
يا به پرسشهايى كه بعضى از ياران و پيروانش درباره بعضى از آيات قرآن كرده اند, پاسخ داده است .
و شامل تفسير سوره الدهر, آيه اياك نعبد و اياك نستعين , آيه ثم دنى فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى , تفسير قل هو اللّه احد و ليس كمثله شى ء و و البحر يمده من بعده سبعة ابحر , آيه و اذا الـوحـوش حـشرت و آيه و الليل اذا يسر تفسير ليال عشر , و الشفع و الوتر , آيات كـبـرى , سدرة المنتهى , جنة الماوى و آيه انا نحن نزلنا الذكر و انا لحافظون و نيز تفسير آيـه نور است نسخه اى از اين اثر در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 5904 ) موجود است .
نـسـخه هاى اين تفسيرها شايع و بعضى از آنها در كتاب او به نام جامع الكلم مكررا به طبع رسيده است .
منابع : اعيان الشيعة , 2/589; الذريعة , 4/325; دليل المتحيرين ( اكثر صفحات ); شرح احوال شيخ احـمـد احـسـائى ( اكـثـر صفحات ); فهرست مشايخ عظام , 251; معجم الدراسات القرآنية , 74; مفسران شيعه , 178.
الجوهر الثمين فى تفسير القرآن المبين
( تـفـسـيـرهـاى سـه گانه شبر ), اثر سيد عبداللّه شبر ( 1188 - 1242 ق ) فرزند سيد محمدرضا حـسـينى كاظمى معروف به شبر, از اعاظم علماى اماميه و مشاهير مفسران شيعه ( - شبر, سيد عبداللّه , آل شبر ). اين اثر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى , نظير تفسير صافى اثر ملا محسن فيض كاشانى است و به شيوه مزجى است و بدون مقدمات وارد بحث تفسير مى گردد.
مجلد اول از آغاز سوره فاتحه تا سوره نحل .
مجلد دوم از سوره اسراء تا آخر قرآن كريم .
شامل بيش از سى و چهار هزار سطر.
تاريخ فراغت هر دو تاليف 1239 ق مى باشد.
شيخ آقابزرگ تهرانى صاحب الذريعة نسخه اصلى به خط مؤلف را نزد حفيد مؤلف سيد محمد بن على شبر ديده است .
اين اثر پس از فوت او به فرزندش سيد على شبر رسيده و در كتابخانه او موجود است و بعضى اين تفسير را به غلط تفسير كبير سيد شبر دانسته اند.
بـراى سـيد عبداللّه شبر تفسيرهاى ديگرى نام برده اند از اين قرار: 1) صفوة التفاسير, بزرگترين و نخستين تفسير سيد شبر معروف به تفسير كبير در دو مجلد بزرگ , به زبان عربى , و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر خود به طور مزجى قرآن كريم را تفسير كرده و بيشتر جنبه روايتى دارد و به مباحث ديگر كمتر مى پردازد.
صاحب روضات و الذريعة اين تفسير را به نام تفسير الكبير مى خوانند.
سـيد محمد مال اللّه يكى از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سيد شبر مى نويسد اين تفسير در شصت و دو هزار سطر است و غير از تفسير الجوهر الثمين است .
مجلد اول از سوره حمد تا سوره يوسف و مجلد دوم از سوره رعد تا پايان قرآن كريم را دربردارد.
نـسخه عصر مؤلف از مجلد دوم در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5268 ) موجود است و روى برگ اول آن به غلط تفسير وسيط شبر شناسانده شده است .
2) تفسير الوجيز ; تفسير الصغير, اين تفسير كوچكترين تفسيرهاى سه گانه سيد شبر است .
در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و از مشهورترين تفسيرهاى قرن سيزدهم است .
ايـن تـفسير سومين تفسير مؤلف است و از دو تفسير الكبير و الوسيط او تلخيص گرديده و بسيار مختصر و به شيوه مزجى است .
خود مؤلف در آغاز كتاب خويش اشاره هايى به اين نام دارد.
دكتر حامد حنفى داوود در مقدمه خود بر چاپ دوم اين تفسير ضمن ذكر مولفات سيد شبر از اين تفسير به نام الوجيز ياد كرده است .
در مـقـدمه بر اين تفسير مى نويسد: مؤلف دقت بسيارى در معنى و ايجاز در بيان عبارات به كار گرفته است .
و اين شيوه هم براى مبتديان هم محققان سودمند است .
پـژوهـشگران از آن جهت بهره مند مى شوند كه به شيوه اى موجز اصطلاحات علم تفسير متمركز است .
از سـوى سـبـك ساده و روان آن در بيان مطالب براى مبتديان بدون هيچ تكلف و زحمت مفهوم است .
از ويـژگـيـهـاى ديـگـر ايـن تفسير آن است كه تمامى وجوه مختلف قراءآت قرآن كريم را كه از گذشتگان روايت شده و نزد قرا, معروف است , ياد كرده است .
مانند قرائت حفص كه از عاصم روايت مى كند.
و نـيـز در تـفسير ايات از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مخصوصا حضرت اميرالمؤمنين و حضرت صادق (ع ) بسيار نقل مى كند.
هـمـچنين دقت بسيارى در مباحث لغوى آيات و شيوه و تفسير قرآن با قرآن و نيز عنايت به بيان شـان نـزول آيات و ديگر مسائل دارد نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است از جمله نفيس ترين آنـها دو نسخه اصل به خط مؤلف كه بر روى يكى از آنها خط شيخ محمد حسن صاحب جواهر نيز درج شده است .
از مـخطوطات كتابخانه حفيد مؤلف سيد على بن محمد بن على بن حسين بن سيد عبداللّه شبر است .
هـمـچـنـين سه نسخه در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران , و نسخه عصر مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 452 ) موجود است .
ايـن تـفـسـير براى نخستين بار در سال 1352 ق در تهران به تحقيق سيد نصراللّه تقوى و مقدمه محمد على بامداد طبع گرديد.
سپس در قاهره عينا در بيروت تجديد چاپ شده است .
نـاشـر, مـقدمه تفسير آلاء الرحمان علامه شيخ محمد جواد بلاغى در اعجاز قرآن و عدم تحريف و نـقـص در قرآن , و مفردات الفاظ قرآن كريم و بيان معانى آنها و تواتر و ذكر برخى از رجال حديث ثقلين را در آغاز نقل كرده است .
و كشف الياتى تحت عنوان دليل اليات القرآنية در پايان آن آورده است .
در اين طبع يك صفحه از قرآن كريم در وسط صفحه و تفسير در اطراف آن قرار گرفته است .
و برخى توضيحات لغوى نيز در پاورقى چاپ شده است .
( چاپ سوم , دار احياء التراث العربى , 1397 ق ). 3) قـصـص الانـبـيـاء, اين تفسير در يك جلد و به زبان عربى كه در آن آيات مربوط به داستانهاى پـيـامـبران را گردآورى نموده سپس روايات و اخبار رسيده از ائمه اطهار (ع ) را ذيل هر آيه ذكر كـرده و تغيير نموده است از اين كتاب چند نسخه موجود است از جمله يك جلد به خط مؤلف در كتابخانه شاگردش ملا محمد برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : الاعلام , 4/131; تفسير الوجيز, مقدمه , الذريعة , 5/288, 15/48, 25/42; الفوائد الرضويه , 249; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى , 2/54, 14/58; الكرام البررة , 2/777; الغدير, 4/190; ماضى الـنـحـيـف , 2/319, 3/136; مصفى المقال , 238; معجم رجال الفكر, 240; مشهد الامام , 4/143; معجم المؤلفين العراقيين , 2/327; معارف الرجال , 2/9; مفسران شيعه , 177.
البدرالباهر
اثر شيخ آقا محمد على ( نجف 1188 - قمشه 1245 ق ) فرزند آقا محمد باقر هزار جريبى نجفى , از علما و مراجع شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در اثر خود آيات قصص انبياء (ع ) و بعضى از آيات ديگر را كه مورد نظرش بوده گردآورى نـموده سپس با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و شرح احاديث مشكل و بيان مسائل مهم علمى از جمله هيئت و نجوم , و آنها را تفسير و تاويل نموده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى نسخه اى از اين تفسير را در كتابخانه آل شيخ الاسلام زنجانى در زنجان معرفى نموده است .
و در الذريعة مى نويسد كه احتمالا اين اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حديقه نام دارد.
سپس اضافه نموده كه حديقه سوم آن را در شرح بعضى از اخبار معضله در آخر مجلد كتاب الصلاة از مؤلفات وى به نام ( البحر الزاخر ) ديده است .
مـنابع : الذريعة , 3/67; الفوائد الرضوية , 576; ماضى النجف و حاضرها, 3/517; مصفى المقال فى مـصـنـفى علم الرجال , 338; معارف الرجال , 2/307; معجم الدراسات القرآنية , 40; معجم رجال الفكر, 463; معجم المؤلفين , 11/44; مفسران شيعه , 180.
تفسير نورى
اثـر آخوند ملا على نورى ( م 1246 ق ) فرزند جمشيد معروف به نورى , مجدد فلسفه صدرائى , از اعاظم حكماى شيعه در عصر خويش ( - آخوند نورى ). ايـن تـفـسـيـر مـجـمـوعـه تـعـلـيـقات و حواشى مؤلف به زبان عربى و شيوه فلسفى بر تفسير صدرالمتالهين شيرازى ( م 1050 ق ) است ( - تفسير صدرالمتالهين شيرازى ). 1) بـخـش اول شـامل سوره هاى فاتحه و آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) و آية الكرسى و آيه نور و سوره هاى حديد, اعلى , طارق , سجده , يس , واقعه , زلزال .
نسخه هاى خطى آن فراوان است و نخستين بار در حواشى تفسير ملاصدرا به چاپ سنگى رسيده است .
سـپـس آقاى محمد خواجوى در پايان هر مجلد از طبع حروف چينى تفسير ملاصدرا آنها را تحت عـنـوان تـعـلـيـقـات الحكيم الالهى على النورى در سال 1366 ش با تحقيق و مقابله از روى نـفـيـس ترين نسخه هاى خطى از جمله قسمتى از آن از روى خط مؤلف ( كه نسخه اش نزد آقاى دكتر سيد احمد تويسركانى محفوظ بوده است ) طبع نموده اند.
2) بخش دوم تفسير سوره اخلاص [ ; تفسير سوره توحيد ] در يك جلد به زبان عربى و شيوه عقلى .
مـؤلـف در ايـن اثر خود با مشرب فلسفى و حكمى خويش به تفسير سوره مباركه توحيد پرداخته است .
دو نسخه از اين بخش تفسير در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 7511 و 11572 ) موجود است .
3) حواشى بر اسرار اليات : در يك مجلد به زبان عربى .
مؤلف تعليقات و حواشى حكمى نفيسى بر اسرار اليات صدرالمتالهين شيرازى نوشته است .
مـنـابـع : تـاريخ حكماء و عرفاء, 27; الذريعة , 4/335; فهرست الفبائى آستان قدس , 135; مفسران شيعه , 179; نهضتهاى فكرى ايرانيان , عصر قاجار, 3/1491.
تفسير الدر النظيم فى تفسير القرآن العظيم , اثر مولى شيخ محمدرضا فرزند محمد امين همدانى معروف به كوثر عليشاه و كوثر همدانى متخلص به كوثر ( م 1247 ق ) مدفون در مشتاقيه كرمان , از مشاهير عرفاى عصر قاجار كه در طريقت مقام شامخى يافت .
بـر اثر تشابه اسم اكثر شرح حال نويسان بين مفسر و حفيد وى شيخ ميرزا محمد رضا فرزند شيخ ميرزا على نقى بن شيخ محمد رضا خلط نموده اند.
تفسير مورد بحث به فارسى و در دو مجلد است .
مـفـسـر به تفسير آيات مربوط به اصول و فروع دين و مواعظ و قصص قرآن كريم پرداخته بى آنكه ترتيب سوره هاى قرآن را رعايت كند.
كتاب حاوى مقدمه اى است كه خود شامل دوازده تمهيد و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است .
مجلد اول در تفسير آيات توحيد مى باشد.
مفسر آيات توحيد را از قرآن استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها با مذاق حكمى و عرفانى خود پرداخته است .
مـجـلد دوم آغاز آن با آيه ميثاق از سوره انفال مى باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات يافت .
اين دو مجلد توسط شاگرد مفسر ميرزا ابوالقاسم معين الملك , در 1279 ق , در تهران چاپ سنگى گرديده است .
همچنين گفتنى است كه فرزندش شيخ ميرزا على نقى , صاحب تفسير آيات الائمه است كه آن را با زبر و بينات اسماء ائمه (ع ) استخراج و تفسير نموده است .
كوثر عليشاه تفسير ديگرى به نام آيات الائمة دارد كه در يك مجلد به زبان عربى در بيان و تفسير آيـات نازله در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ساير ائمه معصومين (ع ) با مذاق عرفانى خود آميخته با روح تصوف تاليف نموده است .
خانبابا مشار آن را جزء كتب چاپى ذكر كرده ولى مشخصه ديگرى از آن نقل نكرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/290; الذريعة , 8/83; رياض العارفين , 471; فرهنگ سخنوران , خيام پور, 491; الكرام البررة , 2/549; طرايق الحقائق , 3/264; معجم الدراسات القرآنية , 158; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 3/139, المثر و الثار, 164.
تفسير شهيدى كبير
اثر ميرزا هداية اللّه شهيدى ( رجب 1178 - رمضان 1248 ق ) فرزند شهيد سعيد سيد ميرزا مهدى خراسانى معروف به شهيدى , مستشهد به سال 1217 ق .
سر سلسله سادات آل شهيدى در خراسان از خاندانهاى علمى معروف شيعه ( - آل شهيدى ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
صـاحـب فـردوس التواريخ مى نويسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجيد را تفسير نموده است .
وى پـس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات مى پردازد.
بـعـدها فرزندش سيد ميرزا هاشم شهيدى خراسانى ( م 1269 ق ) ده جزء ناتمام باقى مانده وسط قـرآن را تـفـسـيـر نموده تكميل كرد ( - تفسير شهيدى صغير ) نسخه اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/263; الذريعة , 4/321; شهداء الفضيلة , 282; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 182.
كنزالعرفان فى تفسير القرآن
اثر شيخ محمد صالح فرزند ملا محمد ملائكه ( م 1271 ق ) فرزند شيخ محمدتقى برغانى قزوينى حائرى , از اعاظم مفسران شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - برغانى , شيخ محمد صالح ). تفسير كنزالعرفان به عربى و در بيست و هفت مجلد بزرگ است .
نسخه هاى آن امروزه در دست مى باشد.
شيوه مفسر در اين تفسير چنين است كه پس از ذكر چندين آيه از قرآن به تفسير آنها مى پردازد و به اختلاف قراءآت و معرفى قراء و شرح حال آنها توجه دارد.
سپس در آيات تشريع به شرح احكام آيه بر مبناى مذاهب اربعه اسلامى پرداخته سپس برابر حجيت فـقه جعفرى استدلال مى نمايد و همچنين در مواقع مناسب به بحث درباره ظهور حضرت حجت (عـج ) و اخـبـار وارده و عـلائم ظـهور و قيام آن حضرت مى پردازد و به نقل روايات وارده از ائمه معصومين (ع ) در خصوص هر آيه اهتمام دارد.
همچنين كلمات غريب و آيه را نيز توضيح مى دهد.
در شـرح اعـراب كـلـمـات قرآن به بحثهاى باريك زبانى و ادبى پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد مى نمايد.
و نـيـز اقـوال متقدمين را در بابت هر آيه ذكر نموده و به گفته هاى متكلمين و ارباب جدل نظر دارد.
آيات ناسخ و منسوخ را معرفى مى نمايد و اسباب نزول و مكان نزول آيه را نيز روشن مى سازد و در خصوص بعضى آيات انواع طرائف و حكم و دقايق ادبى و تاريخى به ميان آورده است .
اين تفسير در نوع خود كم نظير است .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را سهوا هفت مجلد ياد كرده است .
اين تفسير پنجمين و آخرين تفسير مفسر است .
شيخ محمد صالح از جمله مفسران شيعه است كه در فنون قرآن كريم از خود آثارى باقى گذاشته اسـت و به تاليف پنج تفسير پرداخته است : 1) اسرارالقرآن ( - دايرة المعارف تشيع , 2/139 ) در دو مجلد.
2) معدن الانوار و مشكاة الاسرار در يك مجلد.
3) مفتاح الجنان فى حل رموز القرآن , آن را تفسير الوسيط يا تفسير البرغانى نيز مى گويند.
ايـن كـتاب در هشت مجلد بزرگ به زبان عربى است و آيات قرآن بر مبناى روايات و احاديث ائمه هدى (ع ) تفسير و تاويل شده است .
اين اثر تلخيصى از تفسير بزرگ مؤلف به نام بحرالعرفان و معدن الايمان است .
جـلد اول آن شامل سه حزب تا سوره آل عمران كه در 1379 ق با مقدمه و تحقيق به وسيله كاتب اين سطور ( عبدالحسين شهيدى صالحى ) در نجف به چاپ رسيده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است از جمله نسخه هاى خط مؤلف نزد كاتب اين سطور و نسخه هائى در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8404 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى و در كتابخانه ملك محفوظ مى باشد.
4) بحرالعرفان و معدن الايمان , در 17 مجلد كه به تفسير الكبير شهرت دارد.
5) تـفـسـيـر مـورد بـحث كنزالعرفان فى تفسير القرآن , يك دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى وى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احسن الوديعة , 1/35; الاعلام , 6/164; اعيان الشيعة , 9/367; مستدركات اعيان الشيعة , 2/300; ريحانة الادب , 1/248; الذريعة , 18/159; فوائد الرضوية , 210; معجم مصنفات القرآن الكريم , 2/215; مـعـجـم الـدراسـات الـقـرآنـيـة عـنـد الـشيعة الامامية , 247; معجم المؤلفين , 10/87; هدية العارفين , 2/377; نجوم السماء, نجوم السماء, 416.
الامالى
اثـر سيد حسين ( 1211 - 1273 ق ) فرزند سيد دلدار على نقوى لكنهوى معروف به سيد العلماء از مشاهير علماى شيعه در هندوستان .
وى از بـرجـستگان سلسله آل نقوى از بزرگترين خاندان علمى شيعه در هندوستان است ( - آل نقوى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير سوره هاى فاتحه و بخشى از سوره بقره و سوره اخلاص , دهر, و آيه 137 سـوره بقره و كذلك جعلناكم امة وسطا با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى به نقل از اوراق الذهب مى نويسد داراى فوائد بسيار است .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آل نقوى در لكنهو موجود است .
مـنـابـع : الـذريعة , 2/311; الفوائد الرضوية , 135; الكرام البررة , 1/387; كشف الحجب , 20; معجم الدراسات القرآنية , 27.
تفسير بروجردى
[ تفسير صراط المستقيم ], اثر سيد حسين ( 1238 - 1277 ق ) فرزند سيد رضا حسينى بروجردى از علماى عصر خويش ( - بروجردى , سيد حسين ). تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره جمع قرآن كريم و عدم تحريف قرآن مرتب كرده است .
و آن را صراط المستقيم ناميده است مجلد اول شامل تفسير بسمله و سوره فاتحه و بقره است .
نسخه آن در كتابخانه سيد آقارضا موسوى بسيط سيد شفيع جاپلقى موجود است .
مفسر همچنين داراى تفسير ديگرى است مشتمل بر حواشى و شرح بر تفسير بيضاوى ( م 685 ق ). مـنابع : تاريخ بروجرد, 2/353; الذريعة , 4/272; ريحانة الادب , 1/252; فوائد الرضوية , 155; الكرام البررة , 1/391; مكارم الثار, 4/1058; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 181.
آيات الفضائل
اثـر ميرزا على ( زنده در 1280 ق ) فرزند رستم تبريزى مشهور به پيش خدمت , از علما و محققان قاجار.
ايـن تـفـسـيـر بـه فـارسى در بيان و شرح آيات نازله در فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمه معصومين (ع ) است كه مفسر آيات مذكور را از قرآن كريم استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
و به نام ناصرالدين شاه قاجار اهدا كرده است .
اين تفسير در سال 1273 ق در تهران به اهتمام حاج سيد على , چاپ سنگى شده است .
منابع : آيات الفضائل , الذريعة , 1/48; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/247; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه , 7; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , خانبابا مشار, 1/130.
تفسير سوره الحمد
اثر شيخ عبدالجواد ( زنده در 1280 ق ) فرزند محمد جعفر, از علماى قرن سيزدهم هجرى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر سوره فاتحه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به سبك ادبى تفسير و تاويل مى كند.
آغـاز بـه بـسمله الحمد للّه الذى جعل الحمد مفتاح الصلاة و جعلها معراجا للمؤمنين و هو الذى محمدا و لم يتحمد باعطائه .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5558 ) موجود است .
منبع : فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 14/320.
لوامع التنزيل
اثر شيخ حسن صالحى ( 1281 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى حائرى , از علماى بزرگ قرن سيزدهم هجرى ( - برغانى صالحى , شيخ حسن ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مـجـلـد اول تـا پايان سوره نحل و مجلد دوم از آغاز سوره اسراء كه اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است .
و نيمه دوم آن ناتمام مانده است .
مؤلف آن را بر يك مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتيب داده است .
نخست در فضيلت و ثواب تلاوت قرآن , اسامى قراء و مشهورترين آنان نزد شيعه اماميه , منع تفسير بـه راى , عدم تحريف يا نقصان قرآن , حكم و ايمان به ظاهر قرآن , تاويل و تفسير, محكم و متشابه , نـاسـخ و مـنـسـوخ , اسـماء قرآن و معنى آن , تعداد آيات و كلمات قرآن , و غيره و سپس به تفسير استعاذه و بسمله و بعد سوره الحمد پرداخته است .
هـنگام تفسير آيات قيامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمينه معاد جسمانى و روحانى و اوصاف قيامت و خلقت آسمانها و غيره مى پردازد و از طريق عقل و روايات , آراء شيخيه رد مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : سيره آل البرغانى , شيخ آقابزرگ تهرانى ( خطى ); شخصيت شيخ انصارى , 229; الكرام الـبـررة , 1/327; مـسـتـدركـات اعـيان الشيعة , 2/304; المستدرك على معجم المؤلفين , 203; مـقـدمه اى بر فقه شيعه , 115; مقدمه موسوعة فى فقه الشيعة , 1/49; معجم المؤلفين العراقيين , 3/560.
| | | |
فتح الرحمن فى تفسير القرآن بالقرآن
اثر سيد امير ابراهيم ( 1141 - 1213 ق ) فرزند محمد حسنى هاشمى يمانى , از خطبا و متكلمين و عرفاى زيديه .
اين تفسير به زبان عربى و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زيدى و عرفانى نگارش يافته است .
و آيات قرآن مجيد را با خود قرآن و آيات ديگر تفسير مى نمايد.
شـيـخ الاسلام محمدى شوكانى ( م 1250 ق ) در وصف اين تفسير مى گويد داراى سبك غريب و اسلوب خاصى است و نيز يك مجلد بزرگ بيشتر تاليف نكرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سيد يوسف ( م 1244 ق ) محفوظ بوده , امروزه اين تفسير در كتابخانه آل امير در صنعاء موجود است .
شوكائى در كتاب خويش البدر الطالع از تفسيرى به نام مفاتيح الرضوان فى تفسير القرآن بالقرآن كه هر دو آنها متحد هستند, نام برده است .
منابع : الاعلام , 1/69; البدر الطالع , 1/422; ايضاح المكنون , 2/520; معجم المؤلفين , 1/86; مؤلفات الزيدية , 2/307; نيل الوطر, 1/28; هدية العارفين , 1/40.
بحرالاسرار.
[ تفسير سبع المثانى ], اثر شيخ ميرزا محمدتقى ( 1215 ق ) فرزند كاظم كرمانى مشهور به مظفر على شاه , از اقطاب عرفاء و شعراى شيعه .
اين اثر در يك مجلد به زبان فارسى , و شيوه عرفانى , شامل تفسير بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير و تاويل سوره فاتحه سپس فلق و الناس بر وفق مشرب عرفانى , در قالب مثنوى ( در پنج هزار بيت ) پرداخته است .
نسخه هاى آن بسيار است .
از جمله شش نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس ( شماره 6994 ) محفوظ است .
و همچنين پنج نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم .
مـؤلف تفسير ديگرى دارد بدين شرح : مجمع البحار در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه عرفانى و فلسفى شامل بخشى از قرآن كريم .
مـؤلـف چـون بـحـرالاسـرار را به نظم كشيد به مناسبت مقام و مقال مطالبى آورده بود كه براى مـبتديان ضرورت ندارد و همان تفسير منظوم را در اين اثر خود به نثر نگاشته و مطالبى كه لازم نـبـود را حـذف كرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانى و فلسفى به تفسير و تاويل آيات قرآن پرداخته است و شامل يك مقدمه و دو مقصد و يك خاتمه است : مقدمه ) در شرح امهات بحار وجودى .
مقصد اول ) در كيفيت انشعاب بحور دهگانه .
مقصد دوم ) در تقسيم بحور اكوان .
خاتمه ) در شرح حديث انا نقطة تحت الباء سال فراغت از تاليف 1208 ق بوده است .
نسخه هاى اين تفسير شايع است .
از جـمله پنج نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس و همچنين نسخه اى ( شماره 6416 ) ضمن مجموعه اى در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم موجود است .
مـنـابـع : الذريعة , 3/29; فهرست الفبائى آستان قدس , 82, 495; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 2/337, 17/23; الكرام البررة , 1/225; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/6.
تفسير شهرستانى
اثـر سـيـد مـيرزا مهدى شهرستانى ( اصفهان 1130 - كربلا 1216 ق ) فرزند سيد ميرزا ابوالقاسم موسوى شهرستانى حائرى , از علماى شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد.
او يكى از مهدى هاى چهارگانه است كه پس از وحيد بهبهانى از براى رهبرى و مرجعيت تقليد نامزد شده بودند كه عبارت هستند از: 1) سيد مهدى خراسانى .
2) سيد مهدى بحرالعلوم .
3) مهدى نراقى .
4) مؤلف ( نيز - آل شهرستانى ). تـفـسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر خود قسمتى از قرآن مجيد شامل چند سوره مباركه از قرآن را تفسير نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است .
نـسخه اصل به خط مؤلف نزد حفيد وى محقق معاصر سيد صالح شهرستانى در شميران محفوظ است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 10/163; الفوائد الرضوية , 670; معارف الرجال , 3/84; معجم الدراسات القرآنية , 80; وحيد بهبهانى , 178.
السر المصون فى نكتة الاظهار و الاضمار فى اكثر الناس و اكثرهم لا يعلمون
اثر سيد على ( 1171 - 1219 ق ) فرزند سيد ابراهيم بن محمد حسنى يمانى صنعانى آل امير, از ادبا و شعرا و عرفا و متكلمان زيديه .
ايـن تفسير به عربى و در يك جلد بزرگ شامل شرح آيات قرآن كريم كه حاوى كلمه الاظهار و كلمه الاضمار مى باشد.
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه جامع الكبير صنعا ( شماره 60 م ) موجود است .
منابع : الاعلام , 4/252; البدرالطالع , 1/420; ايضاح المكنون , 2/664; معجم المؤلفين , 7/7; مؤلفات الزيدية , 2/89; هدية العارفين , 1/774; نيل الوطر, 2/110.
تحفة الابرار فى تفسير القرآن
اثـر مـلا مـحمد ملائكه برغانى قزوينى ( م 1220 ق ) از علماى شيعه ( براى شرح حال او - برغانى , محمد ملائكه , دائرة المعارف تشيع , 3/182 ). تـفـسـيـر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و به شيوه كلامى است كه از روايات نيز در تفسير آيات قرآن سود جسته است .
و در تاويل و تفسير بعضى از آيات قرآن كه امكان عنوان كردن مباحث فلسفى وجود داشته به طور گسترده وارد بحثهاى فلسفى گرديده است .
نسخه اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفيد مفسر شيخ ملا محمد شهيدى در برغان موجود است .
مـنـابع : سيرة آل برغانى , آقابزرگ تهرانى ( خطى ); الغرر و الدرر, 2 ( خطى ); مستدركات اعيان الـشـيـعة , 2/286; مقدمه موسوعة البرغانى فى فقه الشيعة , 1/26; مكارم الثار, 5/1707; الكواكب المنتثره , 705.
تفسير استرآبادى حائرى
اثـر مولى محمد كاظم ( م 1238 ق ) فرزند مولى محمد شفيع استرآبادى حائرى , از ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - استرآبادى حائرى شيخ محمد كاظم ). اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى , و شيوه كلامى و فلسفى است .
مؤلف پس از ذكر هر آيه به سبك كلام و مشرب فلسفى خود با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به تفسير و تاويل مى پردازد.
نسخه عصر مؤلف در كتابخانه جعفريه مدرسه هندى در كربلا موجود است .
اسـتـرآبادى حائرى دو تفسير ديگر دارد كه عبارتند از: 1) ارشاد الصبيان الى تلاوة القرآن , در يك مجلد به زبان عربى است .
مـؤلـف در اين اثر جهت مبتدئين و ضبط نحوى كلمات و تلاوت آيات و كيفيت قراءآت و بعضى از كلمات قرآن را تفسير و بيان نموده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف در كتابخانه موقوفه ملا محمد صالح برغانى قزوينى در كربلا موجود است .
2) خواص القرآن , در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر ذكر خواص سوره هاى قرآن كريم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بيان و تفسير مى كند.
و سال فراغت از تاليف آن 1220 ق مى باشد.
نـسخه هاى اين تفسير شايع و شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة نسخه اى در كتابخانه ميرزاى دوم شيرازى و نسخه ديگر در كتابخانه شيخ ميرزا محمد على اردوبادى در نجف معرفى نموده است .
مـنـابع : الذريعة , 1/514, 7/273; مستدركات اعيان الشيعة , 4/159; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 14, 154.
حاشيه و شرح تفسير صافى
اثـر سـيـد مـيرزا محمد على ( م 1240 ق ) فرزند سيد محمد بن سيد مرتضى طباطبائى مدرسى يزدى متخلص به وامق , از ادبا و علماى يزد.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است .
مؤلف به نگارش و حواشى مبسوطى بر تفسير الصافى فيض كاشانى پرداخته است .
نسخه اصلى به خط مؤلف در كتابخانه آل مدرسى در يزد موجود است .
منابع : الذريعة , 6/45, تاريخ يزد, 340.
آيات الاحكام فى تفسير كلام اللّه الملك العلام
اثر ميرزا محمد استرآبادى ( م ح 1240 ق ).
تـفـسير مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مؤلف در اين اثر خود آيات احكام قرآن مجيد را گردآورى نمود و سپس مسائل فقهى آيات مذكور و احكام شرعيه را به شيوه اى مبسوط بيان مى كند.
مجلد اول اين تفسير شامل عبادات مى باشد.
به شماره 1300 در كتابخانه ملى تهران موجود است .
منابع : فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى , ( كتب عربى ), 9/285.
تفسير ورنوسفادرانى
اثـر مـلا مـحمد حسن ( زنده در 1241 ق ) فرزند محمد كاظم ورنوسفادرانى سدهى اصفهانى , از علماى اصفهان .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در مـقـدمه خويش تصريح نموده كه غرض از تاليف اين كتاب , تفسير كلمات غريب قرآن كـريم و بيان و شرح مشكلات آيات و متشابهات و اختلاف قراءآت آن و وضعيت هر آيه سپس عدد آيات و حروف هر سوره از آغاز تا پايان قرآن و سال فراغت از تاليف 1241 ق مى باشد.
نسخه اصلى به خط مؤلف را فرزندش در 1263 ق وقف نموده است .
و نقش مهرش محمد مهدى است .
سـپس توليت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شيخ احمد بن رحمت اللّه ساكن ترك آباد از توابع يزد واگذار كرده است .
اين نسخه جزو مخطوطات كتابخانه شيخ محمد حسين جندقى در كربلا موجود است .
و روى برگ اول آن به نام تفسير ورنوسفادرانى ناميده شده است .
ورنوسفادران از محال سده , از توابع اصفهان , مى باشد.
مـنـابـع : الذريعة , 4/320; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 182; نهضتهاى فكرى ايرانيان , عصر قاجار, 3/1495.
تفسير شيخ احمد احسائى
اثـر شيخ احمد احسائى ( 1166 - 1241 ق ) فرزند زين الدين آل سقر مطير فى احسائى , از مشاهير علما و مؤسس فرقه شيخيه ( - احسائى , شيخ احمد ). ايـن تـفسير متشكل از مجموعه رسائل عديده , به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از سوره ها و آيات قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر به بعضى از آيات و سوره هاى مبارك قرآن كه خود نظر خاص داشته است و به شيوه و مشرب كلامى خود به تفسير و تاويل مى پردازد.
يا به پرسشهايى كه بعضى از ياران و پيروانش درباره بعضى از آيات قرآن كرده اند, پاسخ داده است .
و شامل تفسير سوره الدهر, آيه اياك نعبد و اياك نستعين , آيه ثم دنى فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى , تفسير قل هو اللّه احد و ليس كمثله شى ء و و البحر يمده من بعده سبعة ابحر , آيه و اذا الـوحـوش حـشرت و آيه و الليل اذا يسر تفسير ليال عشر , و الشفع و الوتر , آيات كـبـرى , سدرة المنتهى , جنة الماوى و آيه انا نحن نزلنا الذكر و انا لحافظون و نيز تفسير آيـه نور است نسخه اى از اين اثر در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 5904 ) موجود است .
نـسـخه هاى اين تفسيرها شايع و بعضى از آنها در كتاب او به نام جامع الكلم مكررا به طبع رسيده است .
منابع : اعيان الشيعة , 2/589; الذريعة , 4/325; دليل المتحيرين ( اكثر صفحات ); شرح احوال شيخ احـمـد احـسـائى ( اكـثـر صفحات ); فهرست مشايخ عظام , 251; معجم الدراسات القرآنية , 74; مفسران شيعه , 178.
الجوهر الثمين فى تفسير القرآن المبين
( تـفـسـيـرهـاى سـه گانه شبر ), اثر سيد عبداللّه شبر ( 1188 - 1242 ق ) فرزند سيد محمدرضا حـسـينى كاظمى معروف به شبر, از اعاظم علماى اماميه و مشاهير مفسران شيعه ( - شبر, سيد عبداللّه , آل شبر ). اين اثر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى , نظير تفسير صافى اثر ملا محسن فيض كاشانى است و به شيوه مزجى است و بدون مقدمات وارد بحث تفسير مى گردد.
مجلد اول از آغاز سوره فاتحه تا سوره نحل .
مجلد دوم از سوره اسراء تا آخر قرآن كريم .
شامل بيش از سى و چهار هزار سطر.
تاريخ فراغت هر دو تاليف 1239 ق مى باشد.
شيخ آقابزرگ تهرانى صاحب الذريعة نسخه اصلى به خط مؤلف را نزد حفيد مؤلف سيد محمد بن على شبر ديده است .
اين اثر پس از فوت او به فرزندش سيد على شبر رسيده و در كتابخانه او موجود است و بعضى اين تفسير را به غلط تفسير كبير سيد شبر دانسته اند.
بـراى سـيد عبداللّه شبر تفسيرهاى ديگرى نام برده اند از اين قرار: 1) صفوة التفاسير, بزرگترين و نخستين تفسير سيد شبر معروف به تفسير كبير در دو مجلد بزرگ , به زبان عربى , و شيوه روائى .
مـؤلـف در ايـن اثـر خود به طور مزجى قرآن كريم را تفسير كرده و بيشتر جنبه روايتى دارد و به مباحث ديگر كمتر مى پردازد.
صاحب روضات و الذريعة اين تفسير را به نام تفسير الكبير مى خوانند.
سـيد محمد مال اللّه يكى از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سيد شبر مى نويسد اين تفسير در شصت و دو هزار سطر است و غير از تفسير الجوهر الثمين است .
مجلد اول از سوره حمد تا سوره يوسف و مجلد دوم از سوره رعد تا پايان قرآن كريم را دربردارد.
نـسخه عصر مؤلف از مجلد دوم در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5268 ) موجود است و روى برگ اول آن به غلط تفسير وسيط شبر شناسانده شده است .
2) تفسير الوجيز ; تفسير الصغير, اين تفسير كوچكترين تفسيرهاى سه گانه سيد شبر است .
در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و از مشهورترين تفسيرهاى قرن سيزدهم است .
ايـن تـفسير سومين تفسير مؤلف است و از دو تفسير الكبير و الوسيط او تلخيص گرديده و بسيار مختصر و به شيوه مزجى است .
خود مؤلف در آغاز كتاب خويش اشاره هايى به اين نام دارد.
دكتر حامد حنفى داوود در مقدمه خود بر چاپ دوم اين تفسير ضمن ذكر مولفات سيد شبر از اين تفسير به نام الوجيز ياد كرده است .
در مـقـدمه بر اين تفسير مى نويسد: مؤلف دقت بسيارى در معنى و ايجاز در بيان عبارات به كار گرفته است .
و اين شيوه هم براى مبتديان هم محققان سودمند است .
پـژوهـشگران از آن جهت بهره مند مى شوند كه به شيوه اى موجز اصطلاحات علم تفسير متمركز است .
از سـوى سـبـك ساده و روان آن در بيان مطالب براى مبتديان بدون هيچ تكلف و زحمت مفهوم است .
از ويـژگـيـهـاى ديـگـر ايـن تفسير آن است كه تمامى وجوه مختلف قراءآت قرآن كريم را كه از گذشتگان روايت شده و نزد قرا, معروف است , ياد كرده است .
مانند قرائت حفص كه از عاصم روايت مى كند.
و نـيـز در تـفسير ايات از احاديث و روايات ائمه معصومين (ع ) مخصوصا حضرت اميرالمؤمنين و حضرت صادق (ع ) بسيار نقل مى كند.
هـمـچنين دقت بسيارى در مباحث لغوى آيات و شيوه و تفسير قرآن با قرآن و نيز عنايت به بيان شـان نـزول آيات و ديگر مسائل دارد نسخه هاى خطى اين تفسير بسيار است از جمله نفيس ترين آنـها دو نسخه اصل به خط مؤلف كه بر روى يكى از آنها خط شيخ محمد حسن صاحب جواهر نيز درج شده است .
از مـخطوطات كتابخانه حفيد مؤلف سيد على بن محمد بن على بن حسين بن سيد عبداللّه شبر است .
هـمـچـنـين سه نسخه در كتابخانه سيد نصراللّه تقوى در تهران , و نسخه عصر مؤلف در كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 452 ) موجود است .
ايـن تـفـسـير براى نخستين بار در سال 1352 ق در تهران به تحقيق سيد نصراللّه تقوى و مقدمه محمد على بامداد طبع گرديد.
سپس در قاهره عينا در بيروت تجديد چاپ شده است .
نـاشـر, مـقدمه تفسير آلاء الرحمان علامه شيخ محمد جواد بلاغى در اعجاز قرآن و عدم تحريف و نـقـص در قرآن , و مفردات الفاظ قرآن كريم و بيان معانى آنها و تواتر و ذكر برخى از رجال حديث ثقلين را در آغاز نقل كرده است .
و كشف الياتى تحت عنوان دليل اليات القرآنية در پايان آن آورده است .
در اين طبع يك صفحه از قرآن كريم در وسط صفحه و تفسير در اطراف آن قرار گرفته است .
و برخى توضيحات لغوى نيز در پاورقى چاپ شده است .
( چاپ سوم , دار احياء التراث العربى , 1397 ق ). 3) قـصـص الانـبـيـاء, اين تفسير در يك جلد و به زبان عربى كه در آن آيات مربوط به داستانهاى پـيـامـبران را گردآورى نموده سپس روايات و اخبار رسيده از ائمه اطهار (ع ) را ذيل هر آيه ذكر كـرده و تغيير نموده است از اين كتاب چند نسخه موجود است از جمله يك جلد به خط مؤلف در كتابخانه شاگردش ملا محمد برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : الاعلام , 4/131; تفسير الوجيز, مقدمه , الذريعة , 5/288, 15/48, 25/42; الفوائد الرضويه , 249; فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى , 2/54, 14/58; الكرام البررة , 2/777; الغدير, 4/190; ماضى الـنـحـيـف , 2/319, 3/136; مصفى المقال , 238; معجم رجال الفكر, 240; مشهد الامام , 4/143; معجم المؤلفين العراقيين , 2/327; معارف الرجال , 2/9; مفسران شيعه , 177.
البدرالباهر
اثر شيخ آقا محمد على ( نجف 1188 - قمشه 1245 ق ) فرزند آقا محمد باقر هزار جريبى نجفى , از علما و مراجع شيعه .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در اثر خود آيات قصص انبياء (ع ) و بعضى از آيات ديگر را كه مورد نظرش بوده گردآورى نـموده سپس با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) و شرح احاديث مشكل و بيان مسائل مهم علمى از جمله هيئت و نجوم , و آنها را تفسير و تاويل نموده است .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى نسخه اى از اين تفسير را در كتابخانه آل شيخ الاسلام زنجانى در زنجان معرفى نموده است .
و در الذريعة مى نويسد كه احتمالا اين اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حديقه نام دارد.
سپس اضافه نموده كه حديقه سوم آن را در شرح بعضى از اخبار معضله در آخر مجلد كتاب الصلاة از مؤلفات وى به نام ( البحر الزاخر ) ديده است .
مـنابع : الذريعة , 3/67; الفوائد الرضوية , 576; ماضى النجف و حاضرها, 3/517; مصفى المقال فى مـصـنـفى علم الرجال , 338; معارف الرجال , 2/307; معجم الدراسات القرآنية , 40; معجم رجال الفكر, 463; معجم المؤلفين , 11/44; مفسران شيعه , 180.
تفسير نورى
اثـر آخوند ملا على نورى ( م 1246 ق ) فرزند جمشيد معروف به نورى , مجدد فلسفه صدرائى , از اعاظم حكماى شيعه در عصر خويش ( - آخوند نورى ). ايـن تـفـسـيـر مـجـمـوعـه تـعـلـيـقات و حواشى مؤلف به زبان عربى و شيوه فلسفى بر تفسير صدرالمتالهين شيرازى ( م 1050 ق ) است ( - تفسير صدرالمتالهين شيرازى ). 1) بـخـش اول شـامل سوره هاى فاتحه و آيه 65 سوره بقره ( و لقد علمتم الذين اعتدوا منكم فى السبت ) و آية الكرسى و آيه نور و سوره هاى حديد, اعلى , طارق , سجده , يس , واقعه , زلزال .
نسخه هاى خطى آن فراوان است و نخستين بار در حواشى تفسير ملاصدرا به چاپ سنگى رسيده است .
سـپـس آقاى محمد خواجوى در پايان هر مجلد از طبع حروف چينى تفسير ملاصدرا آنها را تحت عـنـوان تـعـلـيـقـات الحكيم الالهى على النورى در سال 1366 ش با تحقيق و مقابله از روى نـفـيـس ترين نسخه هاى خطى از جمله قسمتى از آن از روى خط مؤلف ( كه نسخه اش نزد آقاى دكتر سيد احمد تويسركانى محفوظ بوده است ) طبع نموده اند.
2) بخش دوم تفسير سوره اخلاص [ ; تفسير سوره توحيد ] در يك جلد به زبان عربى و شيوه عقلى .
مـؤلـف در ايـن اثر خود با مشرب فلسفى و حكمى خويش به تفسير سوره مباركه توحيد پرداخته است .
دو نسخه از اين بخش تفسير در كتابخانه آستان قدس ( شماره هاى 7511 و 11572 ) موجود است .
3) حواشى بر اسرار اليات : در يك مجلد به زبان عربى .
مؤلف تعليقات و حواشى حكمى نفيسى بر اسرار اليات صدرالمتالهين شيرازى نوشته است .
مـنـابـع : تـاريخ حكماء و عرفاء, 27; الذريعة , 4/335; فهرست الفبائى آستان قدس , 135; مفسران شيعه , 179; نهضتهاى فكرى ايرانيان , عصر قاجار, 3/1491.
تفسير الدر النظيم فى تفسير القرآن العظيم , اثر مولى شيخ محمدرضا فرزند محمد امين همدانى معروف به كوثر عليشاه و كوثر همدانى متخلص به كوثر ( م 1247 ق ) مدفون در مشتاقيه كرمان , از مشاهير عرفاى عصر قاجار كه در طريقت مقام شامخى يافت .
بـر اثر تشابه اسم اكثر شرح حال نويسان بين مفسر و حفيد وى شيخ ميرزا محمد رضا فرزند شيخ ميرزا على نقى بن شيخ محمد رضا خلط نموده اند.
تفسير مورد بحث به فارسى و در دو مجلد است .
مـفـسـر به تفسير آيات مربوط به اصول و فروع دين و مواعظ و قصص قرآن كريم پرداخته بى آنكه ترتيب سوره هاى قرآن را رعايت كند.
كتاب حاوى مقدمه اى است كه خود شامل دوازده تمهيد و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است .
مجلد اول در تفسير آيات توحيد مى باشد.
مفسر آيات توحيد را از قرآن استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها با مذاق حكمى و عرفانى خود پرداخته است .
مـجـلد دوم آغاز آن با آيه ميثاق از سوره انفال مى باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات يافت .
اين دو مجلد توسط شاگرد مفسر ميرزا ابوالقاسم معين الملك , در 1279 ق , در تهران چاپ سنگى گرديده است .
همچنين گفتنى است كه فرزندش شيخ ميرزا على نقى , صاحب تفسير آيات الائمه است كه آن را با زبر و بينات اسماء ائمه (ع ) استخراج و تفسير نموده است .
كوثر عليشاه تفسير ديگرى به نام آيات الائمة دارد كه در يك مجلد به زبان عربى در بيان و تفسير آيـات نازله در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ساير ائمه معصومين (ع ) با مذاق عرفانى خود آميخته با روح تصوف تاليف نموده است .
خانبابا مشار آن را جزء كتب چاپى ذكر كرده ولى مشخصه ديگرى از آن نقل نكرده است .
مـنـابع : اعيان الشيعة , 9/290; الذريعة , 8/83; رياض العارفين , 471; فرهنگ سخنوران , خيام پور, 491; الكرام البررة , 2/549; طرايق الحقائق , 3/264; معجم الدراسات القرآنية , 158; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 3/139, المثر و الثار, 164.
تفسير شهيدى كبير
اثر ميرزا هداية اللّه شهيدى ( رجب 1178 - رمضان 1248 ق ) فرزند شهيد سعيد سيد ميرزا مهدى خراسانى معروف به شهيدى , مستشهد به سال 1217 ق .
سر سلسله سادات آل شهيدى در خراسان از خاندانهاى علمى معروف شيعه ( - آل شهيدى ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
صـاحـب فـردوس التواريخ مى نويسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجيد را تفسير نموده است .
وى پـس از ذكر آيات قرآن به سبك كلامى و با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به تفسير و تاويل آيات مى پردازد.
بـعـدها فرزندش سيد ميرزا هاشم شهيدى خراسانى ( م 1269 ق ) ده جزء ناتمام باقى مانده وسط قـرآن را تـفـسـيـر نموده تكميل كرد ( - تفسير شهيدى صغير ) نسخه اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/263; الذريعة , 4/321; شهداء الفضيلة , 282; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 182.
كنزالعرفان فى تفسير القرآن
اثر شيخ محمد صالح فرزند ملا محمد ملائكه ( م 1271 ق ) فرزند شيخ محمدتقى برغانى قزوينى حائرى , از اعاظم مفسران شيعه و ائمه فتوى و مراجع تقليد ( - برغانى , شيخ محمد صالح ). تفسير كنزالعرفان به عربى و در بيست و هفت مجلد بزرگ است .
نسخه هاى آن امروزه در دست مى باشد.
شيوه مفسر در اين تفسير چنين است كه پس از ذكر چندين آيه از قرآن به تفسير آنها مى پردازد و به اختلاف قراءآت و معرفى قراء و شرح حال آنها توجه دارد.
سپس در آيات تشريع به شرح احكام آيه بر مبناى مذاهب اربعه اسلامى پرداخته سپس برابر حجيت فـقه جعفرى استدلال مى نمايد و همچنين در مواقع مناسب به بحث درباره ظهور حضرت حجت (عـج ) و اخـبـار وارده و عـلائم ظـهور و قيام آن حضرت مى پردازد و به نقل روايات وارده از ائمه معصومين (ع ) در خصوص هر آيه اهتمام دارد.
همچنين كلمات غريب و آيه را نيز توضيح مى دهد.
در شـرح اعـراب كـلـمـات قرآن به بحثهاى باريك زبانى و ادبى پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد مى نمايد.
و نـيـز اقـوال متقدمين را در بابت هر آيه ذكر نموده و به گفته هاى متكلمين و ارباب جدل نظر دارد.
آيات ناسخ و منسوخ را معرفى مى نمايد و اسباب نزول و مكان نزول آيه را نيز روشن مى سازد و در خصوص بعضى آيات انواع طرائف و حكم و دقايق ادبى و تاريخى به ميان آورده است .
اين تفسير در نوع خود كم نظير است .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة آن را سهوا هفت مجلد ياد كرده است .
اين تفسير پنجمين و آخرين تفسير مفسر است .
شيخ محمد صالح از جمله مفسران شيعه است كه در فنون قرآن كريم از خود آثارى باقى گذاشته اسـت و به تاليف پنج تفسير پرداخته است : 1) اسرارالقرآن ( - دايرة المعارف تشيع , 2/139 ) در دو مجلد.
2) معدن الانوار و مشكاة الاسرار در يك مجلد.
3) مفتاح الجنان فى حل رموز القرآن , آن را تفسير الوسيط يا تفسير البرغانى نيز مى گويند.
ايـن كـتاب در هشت مجلد بزرگ به زبان عربى است و آيات قرآن بر مبناى روايات و احاديث ائمه هدى (ع ) تفسير و تاويل شده است .
اين اثر تلخيصى از تفسير بزرگ مؤلف به نام بحرالعرفان و معدن الايمان است .
جـلد اول آن شامل سه حزب تا سوره آل عمران كه در 1379 ق با مقدمه و تحقيق به وسيله كاتب اين سطور ( عبدالحسين شهيدى صالحى ) در نجف به چاپ رسيده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود است از جمله نسخه هاى خط مؤلف نزد كاتب اين سطور و نسخه هائى در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8404 ) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى و در كتابخانه ملك محفوظ مى باشد.
4) بحرالعرفان و معدن الايمان , در 17 مجلد كه به تفسير الكبير شهرت دارد.
5) تـفـسـيـر مـورد بـحث كنزالعرفان فى تفسير القرآن , يك دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وقفى وى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : احسن الوديعة , 1/35; الاعلام , 6/164; اعيان الشيعة , 9/367; مستدركات اعيان الشيعة , 2/300; ريحانة الادب , 1/248; الذريعة , 18/159; فوائد الرضوية , 210; معجم مصنفات القرآن الكريم , 2/215; مـعـجـم الـدراسـات الـقـرآنـيـة عـنـد الـشيعة الامامية , 247; معجم المؤلفين , 10/87; هدية العارفين , 2/377; نجوم السماء, نجوم السماء, 416.
الامالى
اثـر سيد حسين ( 1211 - 1273 ق ) فرزند سيد دلدار على نقوى لكنهوى معروف به سيد العلماء از مشاهير علماى شيعه در هندوستان .
وى از بـرجـستگان سلسله آل نقوى از بزرگترين خاندان علمى شيعه در هندوستان است ( - آل نقوى ). اين تفسير در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلف در اين اثر خود به تفسير سوره هاى فاتحه و بخشى از سوره بقره و سوره اخلاص , دهر, و آيه 137 سـوره بقره و كذلك جعلناكم امة وسطا با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است .
شيخ آقابزرگ تهرانى به نقل از اوراق الذهب مى نويسد داراى فوائد بسيار است .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آل نقوى در لكنهو موجود است .
مـنـابـع : الـذريعة , 2/311; الفوائد الرضوية , 135; الكرام البررة , 1/387; كشف الحجب , 20; معجم الدراسات القرآنية , 27.
تفسير بروجردى
[ تفسير صراط المستقيم ], اثر سيد حسين ( 1238 - 1277 ق ) فرزند سيد رضا حسينى بروجردى از علماى عصر خويش ( - بروجردى , سيد حسين ). تفسير مورد بحث در يك مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره جمع قرآن كريم و عدم تحريف قرآن مرتب كرده است .
و آن را صراط المستقيم ناميده است مجلد اول شامل تفسير بسمله و سوره فاتحه و بقره است .
نسخه آن در كتابخانه سيد آقارضا موسوى بسيط سيد شفيع جاپلقى موجود است .
مفسر همچنين داراى تفسير ديگرى است مشتمل بر حواشى و شرح بر تفسير بيضاوى ( م 685 ق ). مـنابع : تاريخ بروجرد, 2/353; الذريعة , 4/272; ريحانة الادب , 1/252; فوائد الرضوية , 155; الكرام البررة , 1/391; مكارم الثار, 4/1058; تفسير شيعه , 139; مفسران شيعه , 181.
آيات الفضائل
اثـر ميرزا على ( زنده در 1280 ق ) فرزند رستم تبريزى مشهور به پيش خدمت , از علما و محققان قاجار.
ايـن تـفـسـيـر بـه فـارسى در بيان و شرح آيات نازله در فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمه معصومين (ع ) است كه مفسر آيات مذكور را از قرآن كريم استخراج نموده سپس به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
و به نام ناصرالدين شاه قاجار اهدا كرده است .
اين تفسير در سال 1273 ق در تهران به اهتمام حاج سيد على , چاپ سنگى شده است .
منابع : آيات الفضائل , الذريعة , 1/48; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 4/247; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الاماميه , 7; فهرست كتابهاى چاپى فارسى , خانبابا مشار, 1/130.
تفسير سوره الحمد
اثر شيخ عبدالجواد ( زنده در 1280 ق ) فرزند محمد جعفر, از علماى قرن سيزدهم هجرى .
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است .
مـؤلـف در ايـن اثر سوره فاتحه را با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه معصومين (ع ) به سبك ادبى تفسير و تاويل مى كند.
آغـاز بـه بـسمله الحمد للّه الذى جعل الحمد مفتاح الصلاة و جعلها معراجا للمؤمنين و هو الذى محمدا و لم يتحمد باعطائه .
نسخه اين تفسير از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 5558 ) موجود است .
منبع : فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , 14/320.
لوامع التنزيل
اثر شيخ حسن صالحى ( 1281 ق ) فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى حائرى , از علماى بزرگ قرن سيزدهم هجرى ( - برغانى صالحى , شيخ حسن ). ايـن تـفـسير در دو مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم به شيوه روائى و كلامى است .
مـجـلـد اول تـا پايان سوره نحل و مجلد دوم از آغاز سوره اسراء كه اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است .
و نيمه دوم آن ناتمام مانده است .
مؤلف آن را بر يك مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتيب داده است .
نخست در فضيلت و ثواب تلاوت قرآن , اسامى قراء و مشهورترين آنان نزد شيعه اماميه , منع تفسير بـه راى , عدم تحريف يا نقصان قرآن , حكم و ايمان به ظاهر قرآن , تاويل و تفسير, محكم و متشابه , نـاسـخ و مـنـسـوخ , اسـماء قرآن و معنى آن , تعداد آيات و كلمات قرآن , و غيره و سپس به تفسير استعاذه و بسمله و بعد سوره الحمد پرداخته است .
هـنگام تفسير آيات قيامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمينه معاد جسمانى و روحانى و اوصاف قيامت و خلقت آسمانها و غيره مى پردازد و از طريق عقل و روايات , آراء شيخيه رد مى كند.
نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى در كربلا موجود است .
مـنـابـع : سيره آل البرغانى , شيخ آقابزرگ تهرانى ( خطى ); شخصيت شيخ انصارى , 229; الكرام الـبـررة , 1/327; مـسـتـدركـات اعـيان الشيعة , 2/304; المستدرك على معجم المؤلفين , 203; مـقـدمه اى بر فقه شيعه , 115; مقدمه موسوعة فى فقه الشيعة , 1/49; معجم المؤلفين العراقيين , 3/560.
| | | |
