و بنابراين ، ياس كه در مقابل اين طمع است ، اعم از قنوط است ، زيرا كهمقابل اخص ، اعم است . و آن عبارت است از : نااميدى از رحمت ، اعم از آن كهاهل طاعت نباشد ، يا باشد و رؤيت طاعت خود كند ، و بهعمل خود اميد داشته باشد كه اين نيز در مسلكاهل معرفت و مشرب احلاى عرفان ، ياس از رحمت و تحديد سعه آن است .
و اما بودن طمع به آن معنى كه معلوم شد ، از جنودعقل و موافق مقتضيات فطرت ، و مقابل آن از جنودجهل و ضد مقتضاى فطرت نيز واضح است ، زيرا كه ترك رؤيتعمل و توجه به سعه رحمت همان فطرت عشق بهكمال و تنفر از نقص است ، يا لازمه آن است كه در كتاب ذات عائله بشرى ثبت و به يدقدرت فطرة الله التى فطر الناس عليها ⁽³¹⁹⁾ مكتوب است ، چنانچه توجه به انيت خود واقبال به انانيت و شعب آن ـ كه رؤيتعمل نيز از آن است ـ از خطاهاى جاهلانه فطرت محجوبه است كه خودبين و خودخواهو خودپسند و خود راى است . و از رجوع به باب رجاء و قنوط ، مباحث ديگر كه راجع بهاين باب است ، روشن شود.

فصل دوم : در بيان تاثير طمع و ياس :
ممكن است فرق ديگرى مابين رجاء و طمع باشد. و آن ، آن است كه مراد از طمع اميد بهمغفرت معاصى يا غفران مطلق نقايص باشد ، چنانچه خداى تعالى ازقول حضرت خليل الرحمن نقل فرمايد : و الذى اطمع ان يغفر لى خطيئتى يوم الدين ⁽³²⁰⁾ . و رجاء اميدوارى به ثواب الله و چشم داشت به رحمت واسعهباشد. و ممكن است ، به عكس اين باشد. پس ضد آنها نيز به حسب مقابله فرق مى كند.
و در هر صورت رجاء و طمع به ذات مقدس و انقطاع از خلق و پيوند به حق از لوازمفطرت مخموره و مورد مدح ذات مقدس حق و حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ است .
قال الله تعالى : و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمة الله قريب من المحسنين ⁽³²¹⁾
و در صف مؤمنين فرمايد : تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و ممارزقناهم ينفقون ⁽³²²⁾
و همان طور كه رجاء به حق تعالى و طمع به رحمت واسعه و اميدوارى از سرچشمه فيضآن ذات مقدس از شعب توحيد و از لوازم فطرت مخموره الهيه است ، و قطع طمع از ديگرموجودات و چشم پوشى از دست مردم نيز از لوازم فطرت اللّه است ، همانطور طمع بهغير حق و اميدوارى به مخلوق از شعب شرك و از وساوس ابليس و برخلاف فطرت و ازلوازم احتجاب است .
در كافى شريف ، سند به حضرت سجاد ـ عليه السلام ـ مى رساند كهفرمود : ديدم كه تمام خير مجتمع است در بريدن طمع از آنچه در دست مردم است. ⁽³²³⁾
و در وسايل ، سند به حضرت امير ـ سلام الله عليه ـ رساند كه در جملهوصيتها كه به محمد بن حنفيه ⁽³²⁴⁾ فرمود اين بود : اگر دوست داشتهباشى كه جمع كنى خير دنيا و آخرت را ، پس قطع كن طمع خود را از آنچه در دست مردماست . ⁽³²⁵⁾
و فيه عن ابى جعفر ـ عليه السلام ـ قال : اتى رجل رسول الله ـ صلى الله عليه و آله و سلم ـ فقال : علمنى يا رسول الله شيئا. فقال : عليك بالياس مما فى ايدى الناس ، فانهالغنى الحاضر. قال : زدنى يا رسول الله .قال : اياك و الطمع فانه الفقر الحاضر ⁽³²⁶⁾ الحديث .
و عن الصادق عن آبائه ـ عليهم السلام ـ قال : سئل اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ ما ثبات الايمان ؟قال : الورع . فقيل : ما زواله ؟ قال : الطمع. ⁽³²⁷⁾
و عن نهج البلاغة قال : اكثر مصارع العقول تحت بروق المطامع. ⁽³²⁸⁾
و فى الوسائل عن احمد بن فهد ⁽³²⁹⁾ قال : روى عن ابى عبدالله ـ عليه السلام ـ فىقول الله عز و جل : و ما يؤ من اكثرهم بالله الا و هم مشركون. ⁽³³⁰⁾
قال : هو قول الرجل : لولا فلان لهلكت ، و لولا فلان ما اصبت كذا و كذا ، و لولا فلانلضاع عيالى . الا ترس انه قد جعل لله شريكا فى ملكه يرزقه و يدفع عنه ؟ قلت :فيقول : ماذا؟ يقول : لولا ان من الله على بفلان لهلكت ؟قال : نعم لا باس بهذا او نحوه ⁽³³¹⁾
و اين حديث شريف ، از لباب معارف الهى و اصول حقايق توحيد است كه از معدن وحى الهىو مخزن علم ربانى صادر شده و متكفل توحيد خاصى و وحدت در كثرت است كه قرة العيناولياء است .
و اين احاديث شريفه كفيل تاديب نفوس و طريق ارتياض قلوب است ، چه دلبستگى بهمخلوق و غفلت از حق ـ جل جلاله ـ از حجب غليظه ايست كه نور معرفت راخاموش و قلب را مكدر و ظلمانى كند ، و اين از بزرگترين دامهاى ابليس شقىّ و مكايدبزرگ نفس است كه انسان را از ساحت مقدس حق دور و از معارف حقه مهجور مى كند.
و اين كه در روايات شريف است كه تمام خيرات مجتمع است در قطع طمع از مردم ⁽³³²⁾ ، براى آن است كه قطع طمع از مردم ، راه انقطاع به حق ووصول به باب الله را باز كند ، و آن مجمع همه خيرات و مركز تمام بركات است كهفطرت انسانيه مخمور بر آن و مفطور به آن است .

مقصد نهم : در توكل است ، و ضد آن كه حرص است
فصلاول : در بيان معنى توكل است :
بدان كه از براى توكل به حسب لغت و در اخبار و آثار و كلمات بزرگان معانى متقاربه(اى) شده است كه صرف وقت در بسيارى از آنها لزومى ندارد. از اين جهت اشاره به بعضاز آنها مى كنيم .
ظاهر آن است ـ چنانچه مشتقات آن دلالت بر آن دارد ـ به معنى واگذارى امراست به معتمدى از باب آن كه خود را در صورت دادن آن امر عاجز مى بيند و از اين باباست ، وكالت و توكيل . ⁽³³³⁾
و شايد آنچه كه اهل لغت مثل جوهرى در صحاح و ديگران گفته اند كه :التوكل اظهار العجز و الاعتماد على غيرك ⁽³³⁴⁾ تفسير به لازم باشد. وممكن است اصلش به معنى عجز باشد ، چنانچهگويند : رجل وكل ـ بالتحريك ـ و وكلهمثل همزه ، اى عاجز يكل امره الى غيره ⁽³³⁵⁾ وايكال امر به غير لازمه عجز باشد. و بعض اهل معرفتگويد : التوكل كلة الامر كلة الى مالكه و التعويل على وكالته ⁽³³⁶⁾
يعنى توكل ، واگذار نمودن جميع امور است ، به مالك آن و اعتماد نمودن به وكالت اواست . و بعضى گفته اند : التوكل على الله : انقطاع العبد اليه فى جميع ما يامله منالمخلوقين ، يعنى توكل به خدا منقطع شدن بنده است به خدا در هر چه كه اميدوار بوداز خلايق . و بعضى از عرفا فرموده اند : التوكل طرح البدن فى العبودية و تعلقالقلب بالربوبية ⁽³³⁷⁾ ، يعنىتوكل صرف كردن بدن است در عبوديت خدا و پيوند نمودن قلب است به مقام ربوبيت حق .و در روايات شريفه نيز راجع به توكل فرموده هايى است كه پس ‍ از اين ، بعضى از آنمذكور خواهد شد.

فصل دوم : در اركان توكل است :
توكل حاصل نشود ، مگر پس از ايمان به چهار چيز كه اينها به منزله اركانتوكل هستند :
اول ، ايمان به آنكه وكيل عالم است به آنچه كهموكل به آن محتاج است ،
دوم ، ايمان به آنكه او قادر است به رفع احتياجموكل ، سوم ، آن كه بخل ندارد ، چهارم ، آن كه محبت و رحمت بهموكل دارد.
و با اختلال در يكى از اين امور ، توكل حاصل نشود و اعتماد بهوكيل پيدا نشود ، چه كه اگر احتمال دهد كه وكيلجاهل به امور او باشد ، و محال احتياج را نداند ، اعتماد به او نتواند كرد. و اگر علم او رابداند ، ولى احتمال دهد با كمال علم ، عاجز باشد از سدّ احتياج او ، اعتماد به او نكند. واگر قدرت او را نيز معتقد باشد و احتمال بخل در او بدهد ، اعتمادحاصل نشود. و اگر اين سه محقق باشد ولى شفقت و رحمت و محبت او را احراز نكرده باشد ، معتمد به او نشود ، پس توكل حاصل نشود. پس پايهتوكل بر اين اركان اربعه قرار داده شده .
و اين كه مذكور داشتيم كه ايمان به اين امور ركن بابتوكل است براى آن است كه مجرد اعتقاد و علم را تاثير در اين باب نيست .
و تفصيل اين اجمال آن كه ممكن است انسان با علم بحثى برهانى هر يك از اين اركان رامبرهن نموده و تمام مراتب را در تحت ميزان عقلى درآورده و اثبات نموده ، ولى اين علمبرهانى در او به هيچ وجه اثر نكند.
چه بسا فيلسوف قوى البرهانى كه با علم برهانى بحثى اثبات نموده احاطه علمى حقتعالى را به جميع ذرات وجود ، و تمام نشآت غيب و شهادت را حاضر در محضر حق تعالىمى داند ، و تجرد تامّ حق را به جميع انواع تجرد و احاطه قيومى ذات مقدس را با براهينمتقنه قطعيه ثابت مى نمايد ، ولى اين علم قطعى در او اثر نمى كند به طورى كه اگردر خلوتى مثلا به معصيتى اشتغال داشته باشد ، با آمدنطفل مميزى حيا نموده و از عمل قبيح منصرف مى شود ، و علمش به حضور حق ، بلكه حضورملائكة الله ، بلكه احاطه اولياء كمل ـ كه همه در تحت ميزان برهانى علمى است ـ براى او حياء از محضر اين مقدسين نمى آورد ، و او را از قبايحاعمال منصرف نمى كند ، با آن كه حفظ محضر و احترام حاضر و احترام عظيم و احترام منعم واحترام كامل همه از فطريات عائله انسانى است . اين نيست جز آن كه علوم رسميه برهانيهاز حظوظ عقل هستند ، و از آنها كيفيت و حالى حاصل نشود.
و همين طور ، چه بسا حكيم عظيم الشانى كه عمر خود را در اثبات سعه احاطه قدرت الهىصرف كرده و مفاد لا موثّر فى الوجود الا الله را به برهان علمى قطعى ثابتنموده ، و دست تصرف موجودات عاليه و دانيه و قواى غيب و شهادت را از مملكت وجود ـ كه خاص ذات مقدس مالك او است ـ كوتاه نموده ، و همه عالم را به عجز ونياز در درگاه مقدس حق ستوده ، و حقيقت يا ايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هوالغنى الحميد ⁽³³⁸⁾ را به برهان بحثى مشائى دريافته ، و توحيدافعالى را در تحت موازين علميه درآورده ، با همه وصف ، خود طلب حاجات از مخلوق ضعيففقير كند ، و دست حاجت به پيشگاه ديگران دراز كند. اين نيست جز آن كه ادراك عقلى و علمبرهانى را در احوال قلوب تاثيرى نيست ، و ماوراى اين قريه قراى ديگرى و در پس اينشهر شهرهاى عشقى است كه ماها در خم يك كوچه هستيم .
اين كه ذكر شد ، نه اختصاص به فيلسوف يا حكيم داشته باشد ، بلكه چه بسا عارفاصطلاحى متذوقى كه لاف از تجريد و تفريد و توحيد و وحدت زند ، به همين درد دچاراست .
و چه بسا فقيه و محدث و متعبد بزرگوارى كه با آثار و اخبار معصومين ـ عليهمالسلام ـ مانوس و احاديث باب توكل على اللّه و تفويض الى اللّه و ثقه باللّه ورضا بقضاء اللّه را محفوظ است ، و آن را از معادن وحى داند. و مفاد آنها را معتقد و چون علمبرهانى متعبد است ، ولى به همين بليه بزرگ مبتلا است ، و اين نيست جز آن كه علوم آنهااز حدود عقل و نفس تجاوز نكرده و به مرتبه قلب كهمحل نور ايمان است ، نرسيده ، و تا علوم در اين پايه است ، از آنهااحوال قلبيه و حالات روحيه حاصل نشود.
پس كسى كه بخواهد به مقام توكل و تفويض و ثقه و تسليم و ديگر از قسم معاملات ـ به حسب اصطلاح اهل معرفت ـ رسد ، بايد از مرتبه علم به مرتبه ايمانتجاوز كند ، و به علوم صرفه رسميه قانع نشود ، و اركان و مقدماتحصول اين حقايق را به قلب برساند تا اين احوالحاصل شود. و طريق تحصيل اين معارف و رساندن آنها را به لوح قلب ، ما پيش از اينبه طور اجمال ذكر كرديم ⁽³³⁹⁾ . اكنون نيز به طوراجمال مذكور مى داريم .
بايد دانست كه پس از آن كه عقل به طور علم برهانى ، اركان بابتوكل را مثلا دريافت ، سالك بايد همت بگمارد كه آن حقايقى را كهعقل ادراك نموده ، به قلب برساند. و آن حاصل نشود ، مگر آن كه انتخاب كند شخص مجاهداز براى خود در هر شب و روزى ، يك ساعتى را كه نفس اشتغالش به عالم طبيعت و كثرتكم است و قلب فارغ البال است ، پس در آن ساعت فراغت نفس ، مشغول ذكر حق شود با حضور قلب و تفكر در اذكار و اوراد وارده .
مثلا ذكر شريف لا اله الا اللّه را ـ كه بزرگترين اذكار و شريفترين اوراداست ⁽³⁴⁰⁾ ـ در اين وقت فراغت قلب ، بااقبال تام به قلب بخواند به قصد آن كه قلب را تعليم كند ، و تكرار كند اين ذكرشريف را ، و به قلب به طور طمانينه و تفكر بخواند ، و قلب را با اين ذكر شريفبيدار كند تا آن جا كه قلب را حالت تذكّر و رقت پيدا شود. پس به واسطه مدد غيبى ، قلب به ذكر شريف غيبى گويا شود ، و زبان تابع قلب شود.
و چه بسا كه اگر مدتى اين عمل شريف و آداب ظاهريه و باطنيه انجام گيرد در اوقاتفراغت ، خود قلب متذكر شود و زبان تَبَع آن شود (و گاه شود كه انسان در خواب است وزبانش به ذكر شريف گويا است) تا آن جا كه نفس بااشتغال به كثرت و طبيعت نيز متذكر توحيد و تفريد است .
و چه بسا كه اگر شدت اشتغال با طهارت نفس و خلوص نيت توام شود ، هيچ اشتغالى اورا از ذكر باز ندارد ، و نورانيت توحيد بر همه امور غلبه كند.
و همينطور سعه رحمت و لطف و شفقت حق تعالى را به قلب خود با تذكر شديد و تفكر دررحمتهاى حق تعالى ـ كه از قبل از پيدايش او تا آخر ابد متوجه به او شده ـ برساند ، كم كم قلب نمونه محبت الهى را درك كند ، و هر چه تذكر شديدترشود ـ خصوصا در اوقات فراغت قلب ـ محبت افزون شود تا آن جا كه حقتعالى را از هر موجودى به خود رحيم تر و رؤ ف تر بيند ، و حقيقت ارحم الراحمين را به نور بصيرت قلبى ببيند.
و همينطور اركان ديگر توكل را به قلب خود برساند با شدت تذكر و ارتياض قلب تاآن كه قلب مانوس با آن حقايق شود. پس در اينحال لوازم اين معارف در باطن جلوه كند ، و نورتوكل و تفويض و ثقه و امثال آن در ملكوت نفس پيدا شود ، و لايق اغذيه روحيه غير طبيعيهشود. پس ، از منزل معاملات ـ كه توكل نيز از آن است ـ ترقى بهمنازل ديگر كند و انقطاع از طبيعت و منزل دنيا روزافزون شود ، واتصال به حقيقت و سرمنزل انس و قدس و عقبى زيادت گردد ، و نور توحيد فعلى اولا ونمونه اى از توحيد اسمائى و صفاتى پس از آن در قلب تجلى كند. و هر چه جلوه ايننور زياد شود ، جبل خودخواهى و خودبينى و انانيّت و انيّت بيشتر مندك و از هم ريخته ترشود تا آن جا كه به جلوه تام ربّ الانسان ، جبل به كلى مندك شود ، و صعق كلىحاصل آيد : فلما تجلّى ربّه للجبل جعله دكا و خرّ موسىصعقا ⁽³⁴¹⁾
افسوس كه نويسنده متشبث به شاخ و برگ شجره خبيثه و متدلى به چاه ظلمانى طبيعت ازهمه مقامات معنوى و مدارج كمال انسانى قناعت به چند كلمه اصطلاحات بى سر و پا نموده ، و در پيچ و خم مفاهيم بى مغز پوچ ، عمر عزيز خود را ضايع نموده و از دست داده .اهل يقظه و مردم بيدار رخت از جهان و آنچه در اوست دركشيده و گليم خود از آب بيرونبردند ، و به زندگانى انسانى ، نه بلكه حيوة الهىنايل شدند ، و از غل و زنجير طبيعت رستگار گرديدند قد افلح المؤمنون ⁽³⁴²⁾ . اين رستگارى مطلق ، رستگارى از زندان طبيعت نيز از مراتب آناست ، و لهذا يكى از اوصاف آنها را فرمايد : و الذين هم عن اللغو معرضون ⁽³⁴³⁾ و حياة دنيا لغو است و لهو و ما الحيوة الدنيا الا لعب و لهو ⁽³⁴⁴⁾ . و ما بيچاره ها چون كرم ابريشم از تار و پودآمال و آرزو و حرص و طمع و محبت دنيا و زخارف آن دائما بر خود مى تنيم ، و خود را در اينمحفظه به هلاكت مى رسانيم .
بارالها! مگر فيض تو از ما دستگير فرمايد ، و رحمت واسعه ذات مقدستشامل حال ما افتادگان شود ، و به هدايت و توفيق تو راه هدايت و رستگارى از براى ماباز شود انك رؤوف رحيم . ⁽³⁴⁵⁾

فصل سوم : در تعقيب اين باب و موعظت اولوا الالباب است :
عزيزا! تو اگر اهل برهان و فلسفه اى ، با برهانكل مجرد عاقل ⁽³⁴⁶⁾ و بسيط الحقيقةكل الكمال ⁽³⁴⁷⁾ از ماوراء عوالم غيبيه تا منتهى النهايه عالم حس وشهادت را به علم بسيط احاطى ازلى ، بى شايبه كثرت و تحديد و بى وصمه حجاب وتقييد ، از ازل تا ابد ، ذرات موجودات را در حضرت علميه منكشف دانى ـ چنانچهشايد اشاره به برهان كل مجرد عاقل بلكه يا وجهى بسيط الحقيقةكل الكمال باشد قول خداى تعالى : الا يعلم من خلق و هو اللطيفالخبير ⁽³⁴⁸⁾ ، چنانچه با برهان فلسفى متين دريافتى كه تمام ذراتكائنات ازلا و ابدا ، عين حضور پيش حق و عالم بشراشره محضر مقدس ‍ حق است ، و به آنبيان كه اثبات كند كه عالم عين ربط و محض تعلق است به حق ، اثبات علم فعلى حقكنى ، چنانچه اشاره به مراتب علم فعلى در كتاب خدا فرمايد در آيه شريفه : و عندهمفاتح الغيب لا يعلمها الا هو ⁽³⁴⁹⁾
و اگر اهل معرفت هستى و مشى به طريقه عرفاء شامخين كنى ، با جلوه احدى و واحدى وذاتى و فعلى اثبات علم ذاتى و فعلى حق به تمام ذرات موجودات كنى .
و اگر متعبد به كتب آسمانى و كلمات اصحاب وحى و تنزيلى ، به ضرورت همه اديان ، علم محيط ازلى را ثابت دانى ، و حق ـ جل و علا ـ را عالم ذرات كائنات غايب و حاضر خوانى ، و سعه و احاطه علم او را ازقرآن شريف دريافتى . ⁽³⁵⁰⁾
و نيز به هر مرتبه از علم و عرفان يا تعبد و ايمان هستى ، نفوذ قدرت و احاطه سلطنت وكمال مالكيت و تمام قاهريت و قيوميت ذات مقدسش را ـ علما و برهانا يا شهودا وعرفانا يا تحققا و ايقانا يا تعبدا و ايمانا ـ دريافتى ، و نيز او را تنزيه ازنقص و تحديد ، و تسبيح از عيب و تقييد ، و تبرئه از جهات نقائص و اعدام و مسلوبيت ازاوصاف زشت و ناهنجار كنى ؛ چون بخل و شح و حسد و حرص وامثال آن كه از كمال نقص و تمام عيب بروز كند ، و ذات مقدسكمال مطلق و جمال بى حد از آن عارى و برى باشد. و نيز سعه رحمت و بسط رحمانيت وكمال جود و تمام نعمت او را نسبت به تمام ممكنات به مشاهده و عيان مى بينى .
نعمتهاى او ابتدائى و بى سابقه خدمت است . ⁽³⁵¹⁾
و جلوه رحمانيت و رحيميت ذات مقدسش به تمام ممكنات ـ خدمتگزار باشد يا عاصى ، سعيد باشد يا شقى ، مؤمن باشد يا كافر ـ مبسوط است. ⁽³⁵²⁾
رحمانيت مطلقه مر او را است كه قبل از پيدايش بشر تماموسايل حيوة ملكى و ملكوتى ، دنياوى و آخرتى او را فراهم فرموده ، مواد عالم طبيعت وقواى ملكيه و ملكوتيه را خاضع اين انسان سركش قرار داده .
رحيميت تامه كامله ، مخصوص ذات مقدس است كه اين انسان را در عين اينكه ازانزل موجودات طبيعيه خلق فرموده ، و بذر وجود او را در ماده كثيفه اين عالم ⁽³⁵³⁾ كه در صف نعال عوالم قرار گرفته ـ كشت فرموده ، او را لايقحركت به اوج كمال غير متناهى و وصول به مرتبه فناى مطلق قرار داده. ⁽³⁵⁴⁾
اى انسان ضعيف بيچاره ! آن روزى كه در كتم عدم و چاه نيستى پنهان بودى ، و نه از توو نه از پدران تو خبرى بود نه از درد نشان بود و نه از درد نشان ⁽³⁵⁵⁾
هل اتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئامذكورا ⁽³⁵⁶⁾
كدام قدرت كامله و رحمت واسعه تو را از آن ظلمت بى منتهى نجات داد ، و كدام دست توانابه تو خلعت هستى و نعمت كمال و جمال عنايت فرمود ؟!
آن روزى كه تو را پس از طى مراحل و مراتب به اصلاب آباء كشاندند ، و ذراتى كثيف وقذر بودى ، كدام دست قدرت تو را به رحم امهات هدايت كرد؟ و اين ماده واحده بسيطه را ، (چه كسى) ⁽³⁵⁷⁾ اين اشكال عجيبه مرحمت كرد؟ با دام خدمت و عبادت ، لايقصورت انسانيه شدى ، . و اين همه نعم ظاهره و باطنه را با كدام جديت به دست آوردى ؟!با كدام جديت و طلب تو ، تربيتهاى عالم رحم تمام شد. و هدايت به صحنه اين عالم شدى ؟!
و با كدام قابليت و عمل ، دل سخت و سنگين اين انسان را ـ كه بنى نوع خود را درهممى درد ـ به تو آن طور رحيم و شفيق كرد كه با تمام منت ـ پس از آنسختيهاى زائيدن و زحمتها و تعبها ـ تو را به آغوش ‍ جان پرورش دهد ؟! اين رحمتو رحمانيت از كيست ، و با كدام طلب و كوشش پيدا شده ؟! آن خون كثيف را چه كسى ⁽³⁵⁸⁾ براى تو قبل از آمدن مبدل به شير لطيف گوارا كرد كه مناسبترينغذاها براى معده ضعيف ناتوان تو باشد ؟! كدام جديت و كوشش مخلوق اين تهيه ها را ديد ؟!
عزيزا! با كدام لياقت و جديت و كوشش ، لايق فرو فرستادن وحى الهى شدى ؟!بزرگترين رحمتهاى الهى و بالاترين نعمتهاى ربانى ، نعمت هدايت به صراط مستقيم وراهنمايى به طرق سعادت است . آيا كدام كسب وعمل بيا كدام لياقت و عبادت اين نعمت بزرگ را براى ما فراهم آورد؟ آيا با چه سابقهخدمتى ما لايق وجود انبياء عظام و سفراى كرام الهى شديم ؟
و آيا در كدام يك از اين نعم ظاهريه و باطنيه الهى كه از حد احصاء و شماره بيرون است واز طاقت عدد تحديد خارج است ⁽³⁵⁹⁾ ، بنده اى از بندگان يا مخلوقى ازمخلوقات ، دخالت و شركت داشته و دارد؟
اى انسان محجوب كه در نعمتهاى بى سابقه الهى غرق و در رحمتهاى رحمانى و رحيمىفرو رفتى و ولى نعمت خود را گم كردى ، اكنون كه به حد رشد و تميز رسيدى ، بههر حشيشى متشبث و به هر پايه سستى معتمد شوى ؟!
امروز كه بايد با تفكر در نعمتها و رحمتهاى الهيه دست طلب را از مخلوق ضعيف كوتاهكنى ، و با نظر به الطاف عامه و خاصه حق ـ جل و علا ـ پاى كوشش را از در خانه غير حق ببرى ، و اعتماد جز به ركن ركين رحمتالهى نكنى ، چه شده است كه از ولى نعم خود غفلت كرده ، و به خود وعمل خود و مخلوق و عمل آنها اعتماد كردى ، و مرتكب چنين شركى خفى يا جلى شدى ؟
آيا در مملكت حق تعالى ، متصرفى جز خود ذات مقدس يافتى ، يا قاضى الحاجات ديگرىسراغ گرفتى ، يا دست رحمت حق را كوتاه و مغلول مى دانى ، يا نطاق رحمت او را از خودكوتاه مى بينى ، يا او را از خود و احتياج خودغافل مى پندارى ، يا قدرت و سلطنت او را محدود مى بينى ، يا او را بهبخل و غل و شح نسبت مى دهى ؟
اى نويسنده مرده دل ! و اى گرفتار هواهاى نفسانيه و پاى بند آب وگل ! تا كى و چند كورى باطن و عماى قلبى ؟! و تا كى و چند به دامهاى ابليسى وتسويلات نفسانيه گرفتارى ؟!
هان ! لختى از خواب گران برخيز ، و دوبينى و دوخواهى را به كنار گذار ، و نور توحيدرا به قلب خود برسان ، و حقيقت لا حول و لا قوة الا باللّه را به باطن روحبخوان ، و دست شياطين جن و انس را از تصرف در مملكت حق كوتاه كن ، و چشم طمع ازمخلوق ضعيف بيچاره ببر!يا ايها الناس ضربمثل فاستمعوا له ان الذين تدعون من دون اللّه لن يخلقوا ذبابا و لو اجتمعوا له و انيسلبهم الذباب شيئا لا يستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب ما قدروا الله حق قدره انالله لقوى عزيز ⁽³⁶⁰⁾
بار خداوندا! قوت و عزت خاص تو است و قدرت و سلطنت منحصر به ذات مقدس تو. مابيچارگان ضعيف از فرط دل باختگى به دنيا ، دست و پاى خود را گم كرديم ، و از نورفطرت محجوب و مهجور شديم ، و فطريات خويش را فراموش كرديم ، و به مخلوقىضعيف و بينوا كه اگر ذبابى طعمه آنها را بربايد ، قدرت بر استرداد آن ندارند واگر همه به هم پشت به پشت بدهند تصرف در مورى نتوانند ـ دل داديم و اعتماد كرديم ، و از ساحت قدس تو وتوكل به ذات مقدس تو دور افتاديم .
بارالها! اين دل هر جائى ما را يكجائى كن و اين چشم دوبين را يك بين فرما ، و جلوه توحيدو تفريد و تجريد را در طور قلب ما متجلى كن ، وجبل انانيت و انيت ما را مندك و فانى فرما ، و ما را به حد فنا رسان تا از رؤيتتوكل نيز فارغ شويم انّك الولى المفضال .

فصل چهارم : در معرفت بعض مراتب و درجاتتوكل است :
بدانكه اختلاف درجات توكل به اختلافات معرفت به اركان آن است :
چنانچه اگر به طريق علم آن اركان را دريافت ، حكم به لزومتوكل كند (علما و برهانا) و پيش از اين معلوم شد كه اين مرتبه راتوكل نتوان گفت . ⁽³⁶¹⁾
و اگر ايمان به اركان مذكوره آورد صاحب مقامتوكل شود ، و اين اول مرتبه توكل است .
پس مؤمن چون همه اشياء را براى خود مخلوق مى داند و خود را براى حق ـ چنانچهشهادت دهد به اين مطلب خود مقام جامعيت انسانى ، كه دلالت بر آن دارد آيه كريمه لقدخلقنا الانسان فى احسن تقويم * ثم رددناه اسفل سافلين ⁽³⁶²⁾ و همين طور آيه كريمه و علم آدم الاسماءكلها ⁽³⁶³⁾ ، قول على ـ (+عل +)يه السلام ـ در اشعار منسوب به آن بزرگوار : اتزعم انك جرم صغير وفيك انطوى العالم الاكبرللل ⁽³⁶⁴⁾ ـ پس تمام موجوداتعوالم غيب و شهادت ، مخلوق براى رساندن اين موجود شريف است به مقام خود ، و درقدسيات وارد است : يابن آدم خلقت الاشياء لاجلك و خلقتك الاجلى ⁽³⁶⁵⁾
پس چون اشياء را براى خود مخلوق ديد ، و كيفيتاستعمال موجودات را در صلاح نفس خود و در رساندن او را بهكمال لايق خود دريافت ، و حق ـ جل و علا ـ را عالم بهاستعمال آنها به وجه صلاح دريافت ، و بقيه اركانتوكل را به نور ايمان دريافت ؛ توكل به حق كند و ذات مقدس را براى اين مقصد بزرگوكيل خود كند.
و چون مرتبه ايمان به حد طمانينه و اطمينان رسيد ، تزلزل و اضطراب به گلى ساقط شود ، و دل سكونت به حق و تصرف حق پيدا كند. وتا انسان در اين حدود است ، در مقام كثرت واقع است ، و از براى غير حق تصرفىقايل است .
پس چون از اين مقام گذشت ، به نور معرفت جلوه اى از جلوات توحيد فعلى را دريابد وتصرف ديگر موجودات را ساقط كند و چشم دلش از ديگر موجودات به كلى كور شود وبه وكالت حق ـ جل و علا ـ روشن شود.
و چون از اين مقام گذشت ، به مشاهده حضوريه ، جلوه توحيد را شهود كند ، وعلل توكل را دريابد؛ زيرا كه توكل اثبات امور است براى خود ، ووكيل خواستن حق است در امورى كه راجع به خود است . پس در اين مقام ، تركتوكل گويد و امور را به حق راجع كند و توكيل وتوكل و وكالت را نقص و شرك انگارد؛ كه حسنات الابرار سيآت المقربين ⁽³⁶⁶⁾
و بايد دانست كه توكل ، منافات با كسب ندارد بلكه ترك كسب و تصرف به علتتوكل ، از نقصان است و جهل ؛ زيرا كه ترك اعتماد به اسباب است و رجوع اسباب استبه مسبب الاسباب ، پس با وقوع در اسباب منافات ندارد. و اينكه بعضى گفته اند : يكىاز درجات توكل ـ كه آن توكل خاصه است ـ اين است كهمتوكل در بيابانها بى زاد و راحله سير كند و اعتماد به خدا كند براى تصحيح مقامتوكل ⁽³⁶⁷⁾ ، چنانچه از ابراهيم الخواصنقل كنند كه حسين بن منصور او را ملاقات كرد كه در باديه سير مى كند ، پساحوال او را پرسيد ، گفت : در صحراهاى بى آب و علف سير مى كنم كه خود را امتحان كنمكه توكل به خدا دارم يا نه ؟ حسين گفت تو كه عمر خود را در عمران باطن خود صرف مىكنى ، پس چه وقت به فناء در توحيد مى رسى ؟! ⁽³⁶⁸⁾
اين دو مرد ، جاهل به مقام توحيد و توكل بودند؛ زيرا كه صحراگردى و قلندرى را بهمقام توكل اشتباه كردند و ترك سعى و از كار انداختن قوائى را كه حق تعالى عنايتفرموده به خرج توحيد و توكل گذاشتند. و اين ازجهل به مقام توحيد و توكل است ؛ زيرا كه حقيقت توحيد ، در يافتن آن است كه تمامتصرفات خلقى ، حقى است و رؤيت جمال جميل حق در مرآت كثرت است . بلى ، احتجاب بهكثرت مخالف توحيد است ، و آن صحرا و غير صحرا ندارد.
پس سالك الى الله براى تصحيح مقام توكل بايد به نور معرفت ، از اسباب ظاهرهمنقطع شود و از اسباب ظاهره طلب حاجت نكند ؛ تنه تركعمل كند.
و توان گفت : مقصود خواجه عارف انصارى نيز از اينكه فرمايد : و الدرجة الثانية :التوكل مع اسقاط الطلب و غض العين عن السبب اجتهادا فى تصحيحالتوكل ⁽³⁶⁹⁾ همين است كه مذكور شد؛ گر چه شارح قاسانى ⁽³⁷⁰⁾ غير از آن فهميده و شرح كرده ⁽³⁷¹⁾ . بالجمله اجمال در طلب و سعى در حاجات خود و مؤمنين منافات باتوكل ندارد ، چنانچه معلوم شد.

فصل پنجم : در بيان آنكه توكل از جنودعقل و از لوازم فطرت مخموره است ، و اشاره به معنى حرص و اينكه از جنودجهل و ابليس و از لوازم فطرت محجوبه است :
بدانكه يكى از لطايف و حقايقى كه در فطرت تمام عائله بشرى ، به قلم قدرت ازلى ، ثبت و از احكام فطرت مخموره است ، فطرت افتقار است .
و آن چنان است كه جميع سلسله بشر ـ بى استثناء احدى از آحاد ـ بىاختلاف رائى از آراء ، خود را به هويت ذاتيه و به حسباصل وجود و كمال وجود محتاج و مفتقر ، و حقيقت خود را متعلق و مرتبط بيند. فرضا اگرسلسله غير متناهيه اى از آنها تشكيل شود جميع آحاد سلسله غير متناهيه به لسان واحدافتقار و احتياج خود را اعلام و اظهار كنند ، بلكه اين حكم سازى و جارى در تمام موجوداتممكنه عالم است .
چنانچه اگر سلسله هائى غير متناهيه از حيوان و نبات و جماد و معدن و عنصر در عالمتشكيل شود ، و فرضا كسى از آنها سؤال كند كه : شما در وجود وكمال وجود و آثار وجود ، مستقل و مستغنى هستيد ، همه به لسان ذاتى فطرى گويند : مامحتاج و مفتاق و مفتقر و مرتبط هستيم . پس از اين ، اگر كسى از اين سلسله هاى غير متناهيهاز موجودات ، فرضا به طور احاطه و استغراق سؤال كند :
اى سلسله غير متناهيه از سعداء و اى سلسله غير متناهيه از اشقياء و اى سلسله غير متناهيه ازحيوانات ، و اى سلسله غير متناهيه نبات و معدن و عنصر و جن و ملائكه وامثال آن ـ هر چه در وهم و خيال و عقل از سلسله ممكنات آيد ـ ، آيا شما محتاجبه چه موجودى هستيد؟
همه آن آحاد سلسله ها به زبان گوياى فطرى و لسان واحد ذاتى گويند : ماها محتاجيمبه موجودى كه چون خود ما محتاج و مفتقر نباشد ، و مامستظل از كاملى هستيم كه چون خود ما سلسله ممكنات ، مستظل به غير نباشد؛ بلكه مستقل و تمام و كامل باشد. آن كس كه از خود چيزى ندارد ، وخود در ذات و صفات و افعال استقلال ندارد ، و در همه جهات و جوديه محتاج و مفتقر است ، نتواند رفع احتياج ما كند ، و سد خلت و طرد اعدام از ما كند و همه اين شعر را كه از لسانفطرت صادر شده ، به لسان حال و ذات و فطرت مى خوانند :