تفسير:
تهمت جنون و تهديد به زندان
هـنـگامى كه موسى با لحن قاطع و كوبنده اى سخنان فرعون را پاسخ گفت و فرعون ازايـن نـظـر در مـانـده شـد، مـسـيـر كـلام را تـغـيـيـر داد و مـوسـى را كـه گـفـتـه بـود مـنرسـول و فرستاده رب العالمينم مورد سؤ ال قرار داد و گفت : پروردگار عالميان چيست ؟(قال فرعون و ما رب العالمين ).
بسيار بعيد است كه فرعون اين سخن را واقعا براى فهم مطلب گفته باشد بلكه بيشتربـه نـظـر مـى رسـد كـه بـراى تـجـاهـل و تـحـقـيـر، ايـن سـؤال را مطرح كرد.
ولى بـه هـر حـال مـوسـى هـمانند همه بحث كنندگان بيدار و آگاه راهى جز اين نداشت كهمـطـلب را جـدى بـگيرد و به پاسخ جدى بپردازد، و از آنجا كه ذات خدا از دسترس افكارانسانها بيرون است ، دست به دامان آثار او در پهنه آفرينش زند، و از آيات آفاقى سخنبـه مـيان آورد گفت او پروردگار آسمانها و زمين و آنچه در ميان اين دو قرار گرفته استمـى بـاشـد، اگر شما راه يقين مى پوئيد (قال رب السماوات و الارض و ما بينهما ان كنتمموقنين ).
آسـمـانها با آن عظمتش ، و زمين با آن وسعت و گستردگى و موجودات رنگارنگش كه تو ودستگاه تو در برابر آن ذره ناچيزى بيش نيست ، آفرينش
پـروردگـار مـن اسـت ، چـنـيـن آفريدگار و مدبر و نظم دهنده اى شايسته پرستش است نهموجود ضعيف و ناچيزى همچون تو!
تـوجه به اين حقيقت نيز لازم است كه بت پرستان معتقد بودند هر يك از موجودات اين عالم، ربـى دارد، و جـهـان را تـركـيـبى از نظامات پراكنده مى شمردند، اما سخن موسى (عليهالسلام ) اشاره به اين حقيقت است كه اين نظام واحد كه بر مجموعه عالم هستى حكمفرما استدليل بر اين است كه رب واحدى دارد.
جـمـله ان كـنـتم موقنين ممكن است اشاره به اين مطلب باشد كه موسى مى خواهد تلويحا بهفـرعـون و يـارانـش بـفـهـمـانـد كـه مـن مـى دانـم هـدف شـمـا از ايـن سـؤال ، درك حـقـيـقـت نـيـسـت امـا اگـر در جـسـتـجـوى حـقـيـقـت بـاشـيـد و صـاحـبعـقل و شعور، همين استدلال كه كردم كافى است ، كمى چشمتان را بگشائيد و ساعتى در اينآسمانهاى وسيع و زمين گسترده و آثارش بينديشيد تا دانستنيها را بدانيد و جهانبينى خودرا تصحيح كنيد.
امـا فـرعـون بـا ايـن بيان محكم معلم بزرگ آسمانى ، از خواب غفلت بيدار نشد، باز بهاسـتـهـزاء و سـخـريـه ادامـه داد و از روش ديـريـنـه مـسـتـكبران مغرور پيروى كرد رو بهاطـرافـيـان خـود كـرده گـفـت : آيـا نـمـى شـنـويـد ايـن مـرد چـه مـى گـويـد؟!(قال لمن حوله الا تستمعون ).
پيدا است اطراف فرعون را چه افرادى گرفته اند، اشخاصى از قماش خود او، گروهىاز صاحبان زر و زور و همكاران ظلم و ستم .
ابن عباس مى گويد: اطرافيان او در آنجا پانصد نفر بودند كه از خواص قوم او محسوبمى شدند.
هدفش اين بود كه اين سخن منطقى و دلنشين موسى در قلب تاريك اين گروه
كـمـتـريـن اثـرى نـگـذارد، و آن را يـك سـخـن بـى مـحـتـوى كـه مـفـهـومـشقابل درك نيست معرفى كند.
ولى بـاز مـوسـى (عـليـه السـلام ) بـه سـخـنان منطقى و حساب شده خود بدون هيچگونهتـرس و واهـمـه ادامـه داد و گـفـت : او پـروردگـار شـمـا و پـدران نـخـسـتـيـن شـمـا اسـت(قال ربكم و رب آبائكم الاولين ).
در حقيقت موسى كه در مرحله نخست از آيات آفاقى شروع كرده بود در مرحله دوم به آياتانـفـسـى اشـاره كـرد و بـه اسـرار آفـريـنش در وجود خود انسانها و آثار پرورش الهى وربـوبـيـت پـروردگـار در روح و جـسـم بـشـر پـرداخـت ، تـا ايـن مـغـروران بـيـخـبـرلااقـل دربـاره خـود بـيـنـديـشـنـد و كـمـى خـود را بـشـنـاسـنـد و بـهدنبال آن ، خداى خود را.
ولى فرعون به خيره سرى همچنان ادامه داد، و از مرحله استهزاء و سخريه پا را فراترنـهـاده نـسبت جنون و ديوانگى به موسى داد و گفت : پيامبرى كه به سوى شما آمده قطعامجنون است ! (قال ان رسولكم الذى ارسل اليكم لمجنون )
همان نسبتى كه همه جباران تاريخ به مصلحان الهى مى دادند.
جالب اينكه اين فريبكار مغرور حتى حاضر نبود بگويد فرستاده ما و به سوى ما بلكهمـى گـويـد پيامبر شما كه به سوى شما فرستاده شده است ، چرا كه حتى تعبير پيامبرشما جنبه سخريه داشت ، سخريه اى توأ م با خود برتر بينى كه من بالاتر از آنم كهپيامبرى ، براى دعوتم بيايد، و هدفش از نسبت جنون به موسى (عليه السلام ) اين بودكه اثر منطق نيرومند او را در افكار حاضران خنثى كند.
امـا اين نسبت ناروا در روح بلند موسى (عليه السلام ) اثرى نگذاشت و همچنان خط اصلىتـوحـيـد را از طـريـق آثـار خـدا در پـهـنـه آفـرينش ، در آفاق و انفس ، ادامه داد و گفت : اوپـروردگـار مـشـرق و مـغـرب و آنـچـه در مـيـان ايـن دو اسـت مـى بـاشـد اگـر شـمـاعـقـل و انديشه خود را به كار مى گرفتيد (قال رب المشرق و المغرب و ما بينهما ان كنتمتعقلون ).
اگر تو در محدوده كوچكى به نام مصر، يك حكومت ظاهرى دارى ، حكومت واقعى پروردگارمـن تمام شرق و غرب جهان و هر چه ميان آنها است در بر گرفته ، و آثارش در همه جا درجبين موجودات مى درخشد، اصولا همين طلوع و غروب خورشيد در خاور و باختر، و نظامى كهبـر آن حـاكـم اسـت ، خـود نـشـانـه اى از عـظـمـت او اسـت ، امـا عـيـب كـار ايـنجا است كه شماتـعـقل نمى كنيد و اصلا عادت به انديشيدن نداريد (توجه داشته باشيد كه جمله ان كنتمتـعـقـلون اشـاره بـه هـمـيـن اسـت كـه شـمـا اگـر بـرنـامـهتعقل در گذشته و حال در زندگانيتان بود اين حقيقت را درك مى كرديد).
در واقـع موسى (عليه السلام ) نسبت جنون را به طرز زيبائى پاسخ گفت كه من ديوانهنـيـستم ، ديوانه و بى عقل كسى است كه اين همه آثار پروردگار را نمى بيند، و اين همهنقش عجب كه بر در و ديوار وجود است هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار!
درسـت اسـت كـه مـوسى (عليه السلام ) نخستين بار اشاره به تدبير آسمانها و زمين كردولى از آنـجـا كـه آسـمـان بـسـيار بالا است و زمين ، بسيار اسرارآميز، لذا در آخرين مرحلهانـگـشـت روى نـقطه اى گذاشت كه هيچكس را ياراى انكار آن نيست ، و انسان همه روز با آنسـر و كـار دارد، و آن نـظـام طـلوع و غروب آفتاب و برنامه دقيقى كه در آن وجود دارد، واحدى نمى تواند ادعا كند من تنظيم كننده آنم .
تـعـبـيـر بـه مـا بـينهما (آنچه ميان اين دو است ) اشاره به وحدت و ارتباط در ميان شرق وغرب است همانگونه كه اين تعبير در مورد آسمانها و زمين نيز چنين بود، و در مورد ربكم ورب آبائكم الاولين نيز ارتباط و وحدت نسلها را
بيان مى كند.
اين منطق نيرومند و شكست ناپذير، فرعون را سخت خشمگين ساخت و سرانجام به حربه اىمـتـوسـل شـد كـه هـمـه زورمـنـدان بـى مـنـطـق بـه هـنـگـام شـكـسـت و نـاكـامـى بـه آنمـتـوسـل مـى شـونـد و چـنين گفت : اگر معبودى غير من انتخاب كنى تو را از زندانيان قرارخواهم داد (قال لئن اتخذت الها غيرى لاجعلنك من المسجونين ).
من اين سخنان تو را نمى فهمم ، همين مى دانم كه يك اله و معبود بزرگ وجود دارد و آن منم! و هر كس غير از اين بگويد محكوم به مرگ ، يا زندان مرگ آفرين است !.
بـعـضـى از مـفـسـران مـعتقدند كه الف و لام در المسجونين الف و لام عهد است ، و اشاره بهزنـدان مـخـصـوصـى اسـت كه هر كس را به آن مى افكندند، براى هميشه در آن مى ماند تاجنازه او را از زندان بيرون آورند.
در واقـع فـرعـون با اين سخن تند و تهديد ظالمانه مى خواست موسى (عليه السلام ) راخـامـوش كـنـد چـرا كـه ادامـه ايـن بـحـثـهـا سـبب بيدارى مردم مى شد، و براى جباران چيزىخطرناكتر از بيدارى و هشيارى مردم نيست !.
آيه و ترجمه

ترجمه :

30 - (موسى ) گفت : حتى اگر نشانه آشكارى براى رسالتم براى تو بياورم ؟
31 - گفت : اگر راست مى گوئى آنرا بياور!
32 - در اين هنگام موسى عصاى خود را افكند و مار عظيم و آشكارى شد.
33 - و دسـت خـود را در گـريـبـان فـرو بـرد و بيرون آورد در برابر بينندگان سفيد وروشن بود.
34 - (فرعون ) به گروهى كه اطراف او بودند گفت : اين ساحر آگاه و ماهرى است !.
35 - او مى خواهد شما را از سرزمينتان با سحرش بيرون كند شما چه نظر مى دهيد؟
36 - گفتند: او و برادرش را مهلت ده و به تمام شهرها ماموران براى بسيج اعزام كن .
37 - تا هر ساحر ماهرى را نزد تو آورند.
تفسير:
كشور شما در خطر است به پاخيزيد!
در آيـات قـبـل ديـديـم كه چگونه موسى (عليه السلام ) برترى خود را از نظر منطق برفـرعـون حـفـظ كـرد، و بـه حـاضـران نـشـان داد كـه تـا چـه حـد آئيـن او مـتـكى به منطق وعقل اوست ، و ادعاى فرعون ، سست و واهى است ، گاهى مسخره كردن ، گاه نسبت جنون دادن وسرانجام تكيه بر قدرت و تهديد به زندان و مرگ نمودن .
ايـنـجـا اسـت كه صحنه برمى گردد و موسى (عليه السلام ) نيز بايد روش تازه اى درپيش گيرد كه فرعون در اين صحنه نيز ناتوان و درمانده شود.
موسى نيز بايد تكيه بر قدرت كند قدرتى الهى كه از معجزه اى چشمگير سرچشمه مىگـيـرد، رو بـه سـوى فـرعـون كـرد و گـفت : آيا اگر من نشانه آشكارى براى رسالتمارائه دهم باز مرا زندان خواهى كرد؟! (قال ا و لو جئتك بشى ء مبين ).
فـرعـون در ايـنـجـا سـخـت در بن بست واقع شد چرا كه موسى (عليه السلام ) اشاره سربـسـتـه اى بـه يـك برنامه فوق العاده كرده و فكر حاضران را متوجه خود ساخته است ،اگـر فـرعـون بخواهد سخن او را ناديده بگيرد همه بر او اعتراض مى كنند، و مى گويندبايد بگذارى موسى (عليه السلام ) كار مهمش را ارائه دهد، اگر توانائى داشته باشدكه معلوم مى شود، نمى توان با او طرف شد، و الا گزافه گوئيش آشكار مى گردد، درهر حال نمى توان از اين سخن موسى (عليه السلام ) به سادگى گذشت .
نـاچـار گـفـت اگـر راسـت مـى گـوئى آن را بـيـاور!(قال فات به ان كنت من الصادقين ).
در اين هنگام موسى (عليه السلام ) عصائى را كه به دست داشت افكند، و (به فرمان
پروردگار) مار عظيم و آشكارى شد (فالقى عصاه فاذا هى ثعبان مبين )
سپس دست خود را در گريبان فرو برد و بيرون آورد ناگهان در برابر بينندگان سفيدو روشن بود! (و نزع يده فاذا هى بيضاء للناظرين ).
در حـقـيـقـت ايـن دو مـعـجزه بزرگ ، يكى مظهر بيم بود و ديگرى مظهر اميد اولى مناسب مقامانـذار اسـت ، و دومـى بـشـارت ، يكى بيانگر عذاب الهى است و ديگرى نور است و نشانهرحمت ، چرا كه معجزه بايد هماهنگ با دعوت پيامبر باشد.
ثعبان به معنى مار عظيم است كه از آن در فارسى تعبير به اژدها مى شود.
راغب در مفردات احتمال داده كه اين واژه از ماده ثعب به معنى جريان آب گرفته شده باشد،زيرا حركت اين حيوان به نهرهائى شباهت دارد كه به صورت مارپيچ حركت مى كند.
تـعـبـيـر بـه مـبـيـن مـمـكـن اسـت اشـاره بـه ايـن حـقـيـقـت بـاشـد كـه راسـتـى عـصـاتـبـديل به مار عظيم شده بود و چشمبندى و تردستى و عملى همچون سحر ساحران در كارنبود.
ذكـر ايـن نـكـتـه نـيـز لازم اسـت كـه در ايـنـجا تعبير به ثعبان شده ، و در آيه 10 سورهنـمـل و 31 قـصص تعبير به جان (مارهاى كوچكى كه با سرعت و چابكى حركت مى كنند) ودر سوره طه آيه 20 تعبير به حية (به معنى مار است و از ماده حيات گرفته شده ).
ايـن تفاوت تعبيرها در بدو نظر سؤ ال انگيز است ، ولى در واقع براى بيان يكى از دومطلب است : ممكن است اشاره به حالات مختلف آن مار باشد كه در آغاز عصا به صورت ماركـوچـك و بـاريـكـى در مـى آمـد و تـدريـجـا بـزرگ مـى شـد ومبدل به اژدهائى مى گشت .
و يا اينكه هر يك از اين لغات سه گانه به يكى از خصائص آن مار اشاره مى كند ثعباناشـاره به عظمت آن ، و جان اشاره به سرعت و چابكى ، و حية اشاره به زنده بودن آن مىباشد.
فرعون از مشاهده اين صحنه سخت جا خورد و در وحشت عميقى فرو رفت اما براى حفظ قدرتشـيـطـانـى خويش كه با ظهور موسى (عليه السلام )، سخت به خطر افتاده بود و همچنينبـراى حـفـظ اعـتقاد اطرافيان و روحيه دادن به آنها در صدد توجيه معجزات موسى برآمد،نـخـسـت بـه اطـرافـيـان خـود چـنـيـن گـفـت : ايـن مـرد سـاحـر آگـاه و مـاهـرى اسـت !(قال للملا حوله ان هذا لساحر عليم )
هـمـان كـسـى را كـه تا چند لحظه قبل مجنونش مى خواند اكنون به عنوان عليم از او نام مىبرد! و چنين است راه و رسم جباران كه گاه در يك جلسه چندين بار چهره عوض مى كنند، وهر زمان براى رسيدن به مقصد خود به دستاويز تازه اى متشبث مى شوند.
فرعون فكر مى كرد چون در آن زمان سحر رايج بود، اين اتهام و برچسب بهتر از هر چيزبه موسى بعد از نشان دادن اين معجزات مى چسبد.
سـپـس بـراى ايـنـكـه جـمـعـيـت را بر ضد او بسيج كند چنين ادامه داد: او مى خواهد شما را ازسرزمينتان با سحرش بيرون كند! (يريد ان يخرجكم من ارضكم بسحره ).
شما چه مى انديشيد و چه دستور مى دهيد؟! (فماذا تاءمرون ).
اين همان فرعونى است كه قبلا تمام مصر را ملك مسلم خود مى دانست ، و مى گفت : اليس لىملك مصر: آيا حكومت و مالكيت اين سرزمين مصر از آن من نيست ؟ اكنون كه پايه هاى تخت خودرا لرزان مى بيند، مالكيت مطلقه اين
سرزمين را به كلى فراموش كرده ، و آنرا ملك مردم مى شمرد مى گويد: سرزمين شما بهخطر افتاده ، چاره اى بينديشيد!
فـرعـونـى كـه تـا يـكـسـاعت پيش از اين حاضر نبود گوش به سخن كسى بدهد و هميشهفـرمـان دهـنـده مـطـلق العـنـان بـود و آمـر بـلا منازع ، اكنون چنان درمانده شده است كه بهاطرافيان مى گويد شما چه امر مى كنيد؟! مشورتى بسيار عاجزانه و از موضع ضعف !.
از آيـه 110 سـوره اعـراف چـنـيـن بـرمـى آيـد كـه اطـرافـيان نيز در ميان خود به مشورتپـرداخـتـنـد، و آنـچنان دستپاچه شده بودند كه قدرت تفكر را از دست داده و هر يك رو بهديگرى مى كرد و مى گفت : تو چه دستور مى دهى ؟!
آرى چـنـيـن اسـت سـنت جباران در هر عصر و هر زمان ، به هنگامى كه بر اوضاع مسلطند همهچيز را مال خود مى شمرند، و همه را بردگان خويش ، و جز منطق استبداد چيزى نمى فهمند.
اما به هنگامى كه پايه هاى تخت بيدادگرى خود را لرزان و حكومت خويش را در خطر بينندمـوقـتـا از تخت استبداد پائين آمده دست به دامن مردم و آراء و افكار آنها مى شوند، مملكت رامـمـلكـت مـردم ، و آب و خـاك را از آنان دانسته ، و آراء آنها را محترم مى شمرند، اما با فرونشستن طوفان باز همان كاسه است و همان آش .
در عـصر و زمان خود نيز باز مانده سلاطين پيشين را ديديم كه چگونه زمانى كه دنيا بهكـامـش مـى گـشـت سـراسـر كـشـور را مـلك طـلق خـود مـى دانـسـت ، و حـتـى بـه كـسانى كهمـايـل نـبودند در حزب او وارد شوند فرمان خروج از مملكت مى داد كه زمين خدا وسيع است وهر كجا مى خواهيد برويد، اينجا همين برنامه است كه من مى گويم و لا غير! اما ديديم بههـنـگـام وزيـدن طـوفـان انقلاب تا چه حد در پيشگاه مردم سر تعظيم فرود آورد و حتى ازگـنـاهـان گـذشته خويش توبه و تقاضاى عفو كرد، ولى در برابر مردمى كه سالياندراز او را به خوبى شناخته بودند، سودى نداد.
بـعـد از مشورتها سرانجام اطرافيان به فرعون گفتند: موسى و برادرش را مهلتى ده ودر كار آنها عجله مكن و به تمام شهرهاى مصر ماموران براى بسيج اعزام كن (قالوا ارجه واخاه و ابعث فى المدائن حاشرين ).
تـا هـر سـاحـر مـاهـر و كـهـنـه كـارى را نـزد تـو آورنـد (يـاءتـوكبـكـل سـحـار عـليـم ). در واقـع اطـرافـيـان فـرعـون يـااغـفـال شـدند و يا آگاهانه تهمت او را به موسى پذيرا گشتند، و برنامه را چنين تنظيمكـردنـد كـه او سـاحـر اسـت ، و در مـقـابـل ساحر بايد دست به دامان سحار يعنى ساحرانماهرترى زد!
و گـفـتـنـد خـوشـبـخـتـانه در كشور پهناور مصر، اساتيد فن سحر بسيارند، اگر موسىسـاحـر اسـت مـا سـحـار در بـرابر او قرار مى دهيم ، و آنقدر ساحران وارد به فوت و فنسحر را جمع مى كنيم تا راز موسى را افشا كنند!
حاشرين از ماده حشر به معنى بسيج كردن گروهى از مردم به سوى ميدان جنگ يا مانند آناسـت ، و بـه ايـن تـرتـيب ماموران مى بايست ساحران را به هر قيمتى كه ممكن است براىمبارزه با موسى (عليه السلام ) بسيج كنند.
آيه و ترجمه

فجمع السحرة لميقات يوم معلوم(38) و قيل للناس هل أ نتم مجتمعون(39) لعلنا نتبع السحرة إ ن كانوا هم الغالبين(40) فلما جاء السحرة قالوا لفرعون أ ئن لنا لا جرا إ ن كنا نحن الغالبين(41) قال نعم و إ نكم إ ذا لمن المقربين(42)

ترجمه :

38 - سرانجام ساحران براى وعده گاه روز معينى جمع آورى شدند.
39 - و به مردم گفته شد آيا شما نيز (در اين صحنه ) اجتماع مى كنيد.
40 - تا اگر ساحران پيروز شوند ما از آنان پيروى كنيم .
41 - هـنـگـامـى كه ساحران آمدند، به فرعون گفتند: آيا اگر پيروز شويم پاداش مهمىخواهيم داشت ؟
42 - گفت آرى ، و شما در اين صورت از مقربان خواهيد بود!
تفسير:
ساحران از همه جا گرد آمدند
در اين آيات صحنه ديگرى از اين داستان پر ماجرا نشان داده مى شود:
به دنبال پيشنهاد اطرافيان فرعون جمعى از ماموران زبده به شهرهاى مختلف مصر روانشـدنـد و در هـر جـا ساحران ماهر را جستجو كردند سرانجام جمعيت ساحران براى وعده گاهروز معين جمع آورى شدند (فجمع السحرة لميقات يوم معلوم ).
و بـه تـعـبـيـر ديـگـر آنـهـا را بـراى چـنـان روزى ازقـبـل آمـاده كـردنـد تـا در مـوعـد مـعـيـن بـه مـيـدان مـبـارزهگسيل شوند.
مـنـظـور از يـوم معلوم آنچنان كه از آيات سوره اعراف استفاده مى شود يكى از روزهاى عيدمـعـروف مـصـريان بوده كه موسى (عليه السلام ) آن را براى مبارزه تعيين كرد، و هدفشاين بود كه مردم فرصت بيشترى براى حضور در صحنه داشته باشند، زيرا اطمينان بهپـيـروزى خـود داشـت ، و مـى خـواسـت قدرت آيات الهى ، و ضعف فرعون و دستيارانش برهمگان آشكار گردد، و نور ايمان در دلهاى گروه بيشترى بدرخشد.
از مـردم نـيـز بـراى حضور در اين ميدان مبارزه دعوت شد: و به مردم گفته شد آيا شما دراين صحنه اجتماع مى كنيد؟! (و قيل للناس هل انتم مجتمعون ).
ايـن تعبير نشان مى دهد كه ماموران فرعون در اين زمينه بسيار حساب شده كار مى كردند،آنها مى دانستند اگر مردم را اجبار به حضور كنند، ممكن است واكنش منفى نشان دهند، چرا كههـر كـس فـطـرتـا از اجـبـار گـريـزان اسـت ، لذا گـفـتـنـد چـنـانـكـهتمايل داشته باشيد در اين جلسه حضور پيدا كنيد و قطعا اين طرز بيان افراد زيادترىرا به آن جلسه كشانيد.
و بـه مـردم گـفـتـه شـد هـدف ايـن اسـت كـه اگـر ساحران پيروز شوند كه پيروزى آنهاپيروزى خدايان ما است ما از آنان پيروى كنيم ، و آنچنان صحنه
را گـرم و داغ نـمـائيـم كـه دشمن خدايان ما براى هميشه از ميدان بيرون رود! (لعلنا نتبعالسحرة ان كانوا هم الغالبين ).
روشـن اسـت كـه وجـود تماشاچيان بيشتر كه ارتباط و پيوند با يك طرف مبارزه دارند هممايه دلگرمى آنها است و به آنها روحيه مى دهد، و هم سبب مى شود كه آنان نهايت كوششخـود را به كار گيرند، و هم در موقع پيروزى توانائى دارند چنان جنجالى بر پا كنندكـه حـريـف بـراى هـمـيـشـه مـنـزوى شـود، و هـم مـى تـوانـنـد از آغـاز مـبـارزه در طـرفمقابل ايجاد وحشت كنند.
آرى مـامـوران فـرعون با اين اميدها مايل بودند مردم را در صحنه حاضر كنند و موسى نيزحـضـور چنين جمعى را از خدا مى خواست كه بتواند منظور خود را به عاليترين وجهى پيادهكند.
ايـنـهـا هـمه از يكسو، از سوى ديگر هنگامى كه ساحران نزد فرعون آمدند و او را سخت درتـنـگنا ديدند به اين فكر افتادند كه برترين بهره گيرى را كرده و امتيازهاى مهمى ازاو بـگـيـرنـد، بـه فـرعـون گـفـتـنـد: آيـا بـراى مـا پـاداشقابل ملاحظه اى خواهد بود اگر پيروز شويم (فلما جاء السحرة قالوا لفرعون ءان لنالاجرا ان كنا نحن الغالبين ).
فـرعـون كـه سخت در اين بن بست گرفتار و درمانده بود حاضر شد برترين امتيازها رابه آنها بدهد، بلا فاصله گفت : آرى هر چه بخواهيد مى دهم ، بعلاوه شما در اين صورتاز مقربان درگاه من خواهيد بود! (قال نعم و انكم اذا لمن المقربين ).
در واقـع فـرعـون بـه آنـهـا گـفـت شـمـا چـه مـى خـواهـيـد؟ يـامال است و يا مقام من هر دو را در اختيار شما مى گذارم !
ايـن تـعـبـيـر نـشـان مى دهد كه قرب به فرعون تا چه حد در آن محيط و جامعه داراى اهميتبـوده كـه او بـه عـنـوان يـك پـاداش بـزرگ از آن يـاد مـى كند، و در حقيقت پاداشى از اينبالاتر نيست كه انسان به قدرت مطلوبش نزديك گردد.
اگر گمراهان قرب فرعون را برترين پاداش مى شمردند، خدا پرستان آگاه پاداشىرا بالاتر از قرب پروردگار نمى شمرند، حتى بهشت با تمام نعمتهايش را با يك جلوهذات پاك او، معامله نمى كنند.
بـه هـمـيـن دليـل شـهـيـدان راه الله كـه بـايـد بـرتـريـن پـاداشها را در برابر آن ايثاربـزرگـشان دريافت دارند به گواهى قرآن پاداش قرب الهى را مى يابند، و تعبير عندربهم شاهد گوياى اين واقعيت است .
و نـيـز بـه هـمـيـن دليـل هـر مؤ من پاكدل به هنگام انجام عبادت تنها چيزى را كه مى طلبدقربة الى الله است .
آيه و ترجمه

قال لهم موسى أ لقوا ما أ نتم ملقون(43) فأ لقوا حبالهم و عصيهم و قالوا بعزة فرعون إ نا لنحن الغالبون(44) فالقى موسى عصاه فاذا هى تلقف ما يأ فكون(45) فالقى السحرة ساجدين(46) قالوا ءامنا برب العالمين(47) رب موسى و هرون(48) قـال امـنـتـم له قبل أ ن اذن لكم إ نه لكبيركم الذى علمكم السحر فلسوف تعلمون لا قطعنايديكم و ارجلكم من خلاف و لا صلبنكم أ جمعين(49) قالوا لا ضير إ نا إ لى ربنا منقلبون(50) إ نـا نـطـمـع أ ن يـغـفـر لنـا ربـنـا خـطـايـانـا أ ن كـنـا أول المؤ منين(51)

ترجمه :

43 - (روز مـوعـود فـرا رسـيـد و هـمـگى جمع شدند، موسى رو به ساحران كرد و) گفت :آنچه را مى خواهيد بيفكنيد، بيفكنيد!
44 - آنها طنابها و عصاهاى خود را افكندند و گفتند به عزت فرعون ، قطعا پيروزيم !
45 - سـپـس مـوسـى عـصـايـش را افـكـنـد، نـاگـهـان تـمـاموسايل دروغين آنها را بلعيد!
46 - ساحران همگى فورا به سجده افتادند.
47 - گفتند ما به پروردگار عالميان ايمان آورديم .
48 - پروردگار موسى و هارون .
49 - (فرعون ) گفت : آيا به او ايمان آورديد پيش از آن كه به شما اجازه دهم ؟! مسلما اوبزرگ و استاد شما است كه به شما سحر آموخته ، اما به زودى خواهيد دانست كه دستها وپاهاى شما را به طور مختلف قطع مى كنم ، و همه شما را به دار مى آويزم .
50 - گـفـتند: مهم نيست (هر كار از دستت ساخته است بكن ) ما به سوى پروردگارمان بازمى گرديم .
51 - مـا امـيـدواريم پروردگارمان خطاهاى ما را به بخشد، كه ما نخستين ايمان آورندگانبوديم .
تفسير:
نور ايمان در قلب ساحران درخشيدن گرفت
هـنـگـامـى كه ساحران قول و قرارهاى خود را با فرعون گذاردند او وعده پاداش و تقرببـه درگـاهـش بـه آنـان داد و آنـهـا را دلگـرم و مـطـمـئن سـاخـت ، بـهدنـبـال تـهـيـه مـقـدمـات كار رفتند، و در خلال مدتى كه فرصت داشتند، طنابها و عصاهاىبسيار فراهم ساختند كه ظاهرا درون آنها را خالى كرده و ماده شيميائى مخصوصى (همچونجيوه ) كه در برابر تابش آفتاب سبك و فرار مى شود در آن ريختند.
سـرانـجـام يوم موعود فرا رسيد، و انبوه عظيمى از مردم در آن صحنه جمع شدند تا شاهدايـن مـبـارزه تـاريـخى باشند، فرعون و اطرافيانش از يكسو و ساحران از سوى ديگر، وموسى و برادرش هارون از سوى سوم ، در آنجا حضور يافتند.
امـا هـمـانـگـونـه كه معمول قرآن است ، اين مقدمات را كه از لابلاى بحثهاى آينده روشن مىشود حذف كرده وارد اصل سخن مى گردد، در اينجا به ترسيم اين صحنه سرنوشت سازپـرداخـته مى گويد: موسى رو به سوى ساحران كرد و گفت : آنچه را مى خواهيد بيفكنيدبيفكنيد و هر چه داريد به ميدان آوريد (قال لهم موسى القوا ما انتم ملقون ).
از آيه 115 سوره اعراف استفاده مى شود اين سخن را موسى هنگامى گفت كه ساحران بهاو گفتند آيا تو پيشقدم مى شوى و مى افكنى يا ما؟!.
ايـن پـيـشـنـهـاد مـوسـى (عـليـه السلام ) كه از اطمينان خاطر او به پيروزى سرچشمه مىگرفت و دليل خونسردى او در برابر انبوه عظيم دشمنان و حاميان سرسخت فرعون بود،نـخـسـتـيـن ضـربـه را بـر پيكر ساحران وارد ساخت و نشان داد كه موسى از آرامش روانىخاصى بهره مند است و به جاى ديگرى دل بسته و پشتگرم است .
سـاحـران كـه غـرق غـرور و نـخـوت بودند و حداكثر توان خود را به كار گرفته و بهپيروزى خود اميدوار بودند طنابها و عصاهاى خود را افكندند و گفتند: به عزت فرعون ماقطعا پيروزيم ! (فالقوا حبالهم و عصيهم و قالوا بعزة فرعون انا لنحن الغالبون ).
آرى آنـهـا هـمـانـنـد هـمـه متملقان چاپلوس با نام فرعون شروع كردند و تكيه بر قدرتپوشالى او نمودند.
در ايـن هـنـگـام چـنـانـكـه قرآن در جائى ديگر بيان كرده ، عصاها و طنابهاى مخصوص بهصـورت مـارهـاى كـوچـك و بـزرگ بـه حركت در آمدند (سوره طه آيه 66)، آنها مخصوصابخشى از وسائل سحر خود را از عصاها انتخاب كرده بودند
تـا بـه پـندارشان با عصاى موسى رقابت كنند و طنابها را هم بر آن افزوده بودند كهبرترى خود را به ثبوت رسانند!
در ايـن هـنـگـام غـريـو شـادى از مـردم برخاست و برق اميد در چشمان فرعون و اطرافيانشدرخشيدن گرفت ، به گونه اى كه از خوشحالى در پوست نمى گنجيدند و از مشاهده اينصحنه لذت بخش به وجد و سرور آمده بودند!.
اما موسى چندان مهلت نداد كه اين وضع ادامه يابد، جلو آمد و عصاى خود را افكند ناگهانثـعـبـان و مـار عـظـيـمـى شـد و بـا سـرعـت شـروع بـه بـلعـيـدنوسائل دروغين ساحران كرد! و آنها را يكى بعد از ديگرى در كام خود فرو برد! (فالقىموسى عصاه فاذا هى تلقف ما يافكون ).
در اينجا نخست سكوت زود گذرى بر مردم حكم فرما شد، دهانها از تعجب بازماند چشمها ازحـركـت ايـسـتـاد، گـوئى در آنـجـا خـشـك شـده بـودنـد، ولى بـه زودى جـاى اين سكوت رافـريـادهـاى وحـشـتـنـاك گـرفـت ، گروهى پا به فرار گذاشتند، گروهى منتظر بودندپايان كار به كجا مى رسد، و جمعى بى هدف فرياد مى كشيدند و دهان ساحران از تعجببازمانده بود.
در ايـنجا همه چيز عوض شد، ساحران كه تا آن لحظه در خط شيطنت و همكارى با فرعونو مـبـارزه بـا مـوسـى (عليه السلام ) قرار داشتند يك مرتبه به خود آمدند و چون از تمامريزه كاريها و فوت و فن سحر با خبر بودند، يقين پيدا كردند كه اين
مـسـاله قـطـعـا سـحـر نـيـسـت ، ايـن يك معجزه بزرگ الهى است ناگهان همه آنها به سجدهافتادند (فالقى السحرة ساجدين ).
جـالب ايـنكه قرآن تعبير به القى مى كند كه مفهومش افكنده شدند مى باشد، اشاره بهايـنكه آنچنان تحت تاثير جاذبه معجزه موسى (عليه السلام ) قرار گرفتند كه گوئىبى اختيار بر زمين افتاده و سجده كردند.
و هـمراه با اين عمل كه دليل روشن ايمان آنها بود با زبان نيز گفتند: ما به پروردگارعالميان ايمان آورديم ! (قالوا آمنا برب العالمين ).
و بـراى ايـنـكه جاى هيچ ابهام و ترديد باقى نماند و فرعون نتواند اين سخن را تفسيرديگرى كند، اضافه كردند به پروردگار موسى و هارون (رب موسى و هارون ).
و ايـن نشان مى دهد كه برنامه افكندن عصا و گفتگوى با ساحران را هر چند موسى انجامداد اما برادرش هارون در كنار او ايستاده و آماده هر گونه پشتيبانى از برادر بود.
ايـن دگـرگونى عجيب كه در روحيه ساحران پيدا شد، و در يك لحظه كوتاه از ظلمت مطلقبـه روشـنائى خير كننده اى گام نهادند، و به تمام منافعى كه از فرعون انتظار داشتندپـشـت پـا زدنـد - سهل است - جان خود را نيز به خطر افكندند، همه به خاطر اين بود كهآنـهـا عـلم و دانـشـى داشـتـنـد، و در پـرتـو آن تـوانـسـتـنـد حـق را ازباطل بشناسند و دست به دامن حق زنند.
آنـهـا بـاقـيـمـانـده راه را بـا پـاى عـقـل نـمى پيمودند كه بر مركب راهوار عشق سوار شدهبودند، و بوى گلشان آنچنان مست كرده بود كه دامن از دست داده بودند، و خواهيم ديد بههمين دليل در برابر شديدترين تهديدهاى فرعون
شجاعانه ترين استقامت را نشان دادند!.
در حـديـثى از پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم : ما من قلب الا بين اصبعينمـن اصـابع الرحمان ان شاء اقامه و ان شاء ازاغه : هر دلى در پنجه قدرت خداوند رحماناسـت ، اگـر بخواهد آن را به راه راست مى دارد و اگر اراده كند منحرف مى سازد (بديهىاسـت خـواسـت خـدا در ايـن دو مـرحله از آمادگيهاى افراد سرچشمه مى گيرد، و اين توفيق وسلب توفيق به خاطر زمينه هاى مختلف دلها است و بى حساب نيست ).
در ايـن هـنـگـام فـرعون كه از يكسو روحيه خود را پاك باخته بود، و از سوى ديگر تمامقدرت و موجوديت خويش را در خطر مى ديد، و مخصوصا مى دانست ايمان آوردن ساحران چهتاثير عميقى در روحيه مردم خواهد گذارد و ممكن است گروه عظيمى به پيروى از ساحرانبه سجده بيفتند، به گمان خود دست به ابتكار تازه اى زد رو به ساحران كرد و گفت :آيـا بـه او ايـمـان آورديـد پـيـش از آنـكـه مـن بـه شـمـا اجـازه دهـم(قال آمنتم له قبل ان آذن لكم ).
او كـه سـاليـان دراز بـر تخت استبداد تكيه كرده بود نه تنها انتظار داشت كه مردم بىاذن او عـمـلى انـجـام نـدهـنـد بـلكـه انـتـظـارش ايـن بـود كـه قـلب وعـقـل و فـكـر مردم نيز به اختيار و اجازه او باشد تا او فرمان ندهد نينديشند!، و تا اجازهندهد تصميم نگيرند!
و چنين است راه و رسم جباران .
ايـن مـغرور سركش حاضر نبود حتى نام پروردگار يا نام موسى را بر زبان جارى كند،بلكه تنها با ضمير له كه در اينجا به منظور تحقير است اكتفا مى كرد.
ولى فرعون به اين هم قناعت نكرد، و دو جمله ديگر گفت تا هم موقعيت خويش را به پندارخـود تـثـبيت كند، و هم جلو افكار بيدار شده مردم را سد نمايد و بار ديگر به خواب فروبـرد: نـخـسـت سـاحـران را متهم ساخت كه اين يك تبانى و توطئه قبلى است كه ميان شما ومـوسـى صـورت گـرفـتـه ، تـوطئه اى است بر ضد تمام مردم مصر! گفت : او بزرگ واسـتـاد شـمـا است كه به شما سحر آموخته ، و شما همگى سخر را از مكتب او فرا گرفتهايد! (انه لكبيركم الذى علمكم السحر).
شما با قرار قبلى اين صحنه سازى را به وجود آورده ايد تا ملت بزرگ مصر را گمراهسـازيد و زير سيطره حكومت خود درآوريد!، شما مى خواهيد صاحبان اصلى اين كشور را ازشهر و ديارشان آواره كنيد و بردگان را بجاى آن بنشانيد.
امـا من به شما اجازه نخواهم داد كه در اين توطئه پيروز شويد، من اين توطئه را در نطفهخفه مى كنم ! به زودى خواهيد دانست شما را چنان مجازاتى مى كنم كه درس عبرتى براىهمگان گردد، دستها و پاهاى شما را به طور مختلف قطع مى كنم (دست راست و پاى چپ يادسـت چـپ و پـاى راسـت ) و هـمـگـى را بـدون استثناء به دار مى آويزم ! (فلسوف تعلمونلاقطعن ايديكم و ارجلكم من خلاف و لاصلبنكم اجمعين ).
يـعنى نه تنها همه شما را به قتل مى رسانم بلكه قتلى توأ م با زجر و شكنجه آنهم درمـلا عـام و بـر فـراز درخـتان بلند نخل ، زيرا بريدن دست و پا به طور مخالف سبب مىشود كه احتمالا انسان ديرتر بميرد و زجر و شكنجه بيشتر شود.
و چـنـين است طريقه زمامداران زورگو و ستمكار در هر عصر و زمان نخست مردان مصلح الهىرا متهم به توطئه بر ضد مردم مى كنند، و پس از استفاده از حربه تهمت ، حربه شمشيررا به كار مى برند، تا موقعيت حقطلبان و پشتوانه مردمى آنها نخست تضعيف شود، سپسآنها را از سر راه خود بردارند.
اما فرعون در اينجا كور خوانده بود، زيرا ساحران يك لحظه پيش ، و مؤ منان اين لحظه ،آنچنان قلبشان به نور ايمان روشن شده بود و در آتش عشق خدا داغ گشته بودند كه اينتـهـديد فرعون را در حضور جمعيت به طرز بسيار قاطعى پاسخ گفتند و نقشه شيطانىاو را نقش بر آب كردند.
گـفـتـنـد: هـيـچ مـانـعى ندارد، و هيچگونه زيانى از اين كار به ما نخواهد رسيد هر كار مىخـواهـى بـكـن مـا بـه سـوى پـروردگـارمان باز مى گرديم (قالوا لا ضير انا الى ربنامنقلبون ).
تـو بـا ايـن كـار نه تنها چيزى از ما كم نمى كنى ، بلكه ما را به لقاى معشوق حقيقى ومـعبود واقعى مى رسانى ، آن روز كه اين تهديدها در ما اثر مى گذاشت ما خويشتن را نمىشناختيم ، با خداى خود آشنا نبوديم ، و راه حق را گم كرده در بيابان زندگى سرگردانبوديم ، اما امروز گم شده خود را يافته ايم ، هر كار مى توانى بكن !
سـپس افزودند ما در گذشته گناهانى مرتكب شده ايم و در اين صحنه سردمدار مبارزه باپـيـامبر راستين خدا موسى (عليه السلام ) شديم ، و در ستيز با حق پيشقدم بوديم ، اما ماامـيـدواريـم كـه پـروردگـارمـان خـطـاهـاى مـا را ببخشد چرا كه ما نخستين ايمان آورندگانبـوديـم (انـا نـطـمـع ان يـغـفـر لنـا ربـنـا خـطـايـانـا ان كـنـااول المؤ منين ).
مـا امـروز از هـيـچ چـيز وحشت نداريم ، نه از تهديدهاى تو، و نه از دست و پا زدن در خونبر فراز شاخه هاى بلند نخل !.
اگـر تـرسـى داشـتـه بـاشـيـم تنها از گناهان گذشته خويش است و اميدواريم آن نيز درسايه ايمان و اميد به لطف حق بر طرف گردد.
اين چه نيروئى است كه وقتى در قلب انسان پيدا مى شود بزرگترين قدرتها در نظرشكـوچـك ، و در بـرابـر سـخـت تـرين شكنجه ها مقاوم ، و نسبت به ايثار جان سخاوتمند مىگردد؟
اين نيروى ايمان است .
اين شعله چراغ فروزان عشق است ، كه شهد شهادت در راه خدا را در كام انسان شيرينتر ازعسل مى كند، و وصال محبوب را برترين هدف مى سازد.
ايـن همان نيروئى بود كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) از آن كمك گرفتو مـسـلمـانـان نـخستين را با آن پرورش داد و به سرعت ملتى عقب افتاده را به اوج افتخاررسانيد، مسلمانانى كه تاريخشان مايه اعجاب جهانيان شد.
ولى به هر حال اين صحنه براى فرعون و دستگاهش بسيار گران تمام گشت هر چند طبقبـعـضـى از روايات تهديداتش را عملى نمود و ساحران مؤ من را شهيد كرد، اما اين كار نهتـنـهـا عـواطـف مردم را كه به نفع موسى (عليه السلام ) تحريك شده بود خاموش ‍ نكرد،بلكه به آن دامن زد.
همه جا سخن از پيامبر نو ظهور در ميان بود، و همه جا از نخستين شهيدان با ايمان بحث مىشـد، گـروهـى بـه ايـن وسـيـله ايـمـان آوردند كه بعضى از ياران نزديك فرعون و حتىهمسرش در اين صف قرار گرفتند.
در ايـنجا سؤ الى مطرح است كه ساحران توبه كار و مؤ من چگونه خود را نخستين مؤ منانناميدند؟
آيا منظورشان اين بوده كه نخستين مؤ منان در آن صحنه بودند؟
يا نخستين مؤ منان از حاميان فرعون ؟
يا نخستين مؤ منانى كه شربت شهادت نوشيدند؟
همه اينها محتمل است و در عين حال منافاتى با يكديگر ندارد.
ايـن تـفـاسـيـر در صـورتـى اسـت كـه مـا مـعـتـقـد بـاشـيـمقـبـل از آنـهـا كـسـان ديـگـرى از بـنـى اسـرائيـل يـا غـيـر بـنـىاسـرائيل به موسى ايمان آورده باشند، اما اگر بگوئيم آنها پس از بعثت ماموريت يافتندكه مستقيما با خود فرعون تماس گيرند و نخستين ضربه را بر پيكر او وارد كنند، بعيدنيست كه اين گروه به راستى اولين مؤ منان بوده اند و نياز به تفسير ديگرى نيست .
آيه و ترجمه

و أ وحينا إ لى موسى أ ن أ سر بعبادى إ نكم متبعون(52) فأ رسل فرعون فى المدائن حاشرين(53) إ ن هؤ لاء لشرذمة قليلون(54) و إ نهم لنا لغائظون(55) و إ نا لجميع حاذرون(56) فأ خرجناهم من جنات و عيون(57) و كنوز و مقام كريم(58) كذلك و أ ورثناها بنى إ سرائيل(59)

ترجمه :

52 - ما به موسى وحى فرستاديم كه بندگان مرا شبانه از مصر كوچ ده ، و آنها شما راتعقيب خواهند كرد.
53 - فرعون (از اين ماجرا آگاه شد و) ماموران به شهرها فرستاد تا نيرو جمع كند.
54 - (و گفت ) اينها گروهى اندكند.
55 - و اينها ما را به خشم آورده اند.
56 - و ما همگى آماده پيكاريم .
57 - ولى ما آنها (فرعونيان ) را از باغها و چشمه ها بيرون كرديم .
58 - از گنجها و قصرهاى مجلل !
59 - آرى ، اين چنين كرديم و بنى اسرائيل را وارث آنها ساختيم .
تفسير:
آنها را از گنجها و قصرهاى مجللشان بيرون رانديم !
در آيـات گـذشته ديديم كه سرانجام موسى در آن صحنه سرنوشت ساز پيروز از ميدانبـيـرون آمـد. گـر چه فرعون و فرعونيان به او ايمان نياوردند، ولى اين ماجرا چند اثرمهم داشت كه هر كدام پيروزى مهمى محسوب مى شد:
1 - بـنـى اسـرائيـل بـه رهـبـر و پـيـشـواى خـود مـؤ مـن و دلگـرم شـدنـد، ويـكـدل و يـك جـان گـرد او را گـرفـتـنـد، چرا كه بعد از سالها بدبختى و تيره روزى ودربـدرى پـيـامـبـرى آسمانى در ميان خود مى بينند كه هم ضامن هدايت آنها است ، و هم رهبرانقلاب و آزادى و پيروزى آنان خواهد شد.
2 ـ مـوسـى در مـيـان مـردم مـصـر و قـبـطـيـان جـائى بـراى خـود بـاز كـرد، جـمـعـى بـه اوتمايل پيدا كردند و يا لااقل از مخالفت با او وحشت داشتند، و صداى دعوت موسى در تماممصر پيچيد.
3 - از هـمـه مهمتر اينكه فرعون نه از نظر افكار عمومى ، نه از نظر وحشت بر جان خود،قدرت مزاحمت با مردى كه عصائى اين چنين در دست دارد و زبانى آنچنان گويا در دهان درخود نمى ديد.
مـجـمـوع ايـن امـور زمينه مساعدى را براى اينكه موسى بتواند در ميان آن مردم بماند و بهدعوت و تبليغ بپردازد و اتمام حجت كند فراهم ساخت .
سـاليـان دراز بـه ايـن مـنـوال گـذشـت ، و مـوسـى مـعـجـزات ديـگرى كه در سوره اعرافذيل آيات 130 تا 135 به آن اشاره كرديم - در كنار منطق و بيان خود -
به آنها نشان داد، و حتى خداوند مردم مصر را سالها به قحطى و خشكسالى مبتلا ساخت تاآنها كه شايسته بيدارياند بيدار شوند (شرح بيشتر در اين زمينه را در جلد ششم تفسيرنمونه صفحه 313 به بعد مطالعه فرمائيد).
هـنـگـامـى كـه موسى (عليه السلام ) حجت را بر آنها تمام كرد، و صفوف مؤ منان و منكرانمـشـخـص شـد، دسـتـور كـوچ كـردن بـنـى اسرائيل به موسى داده شد، آيات مورد بحث اينصحنه را مجسم مى سازد.
نـخـسـت مـى گـويـد: ما به موسى وحى فرستاديم كه شبانه بندگان مرا كوچ ده ، و (ازمـصـر) خـارج كـن و آنها شما را تعقيب خواهند كرد (و اوحينا الى موسى ان اسر بعبادى انكممتبعون ).
ايـن يـك بـرنـامه الهى است كه شما شبانه حركت كنيد و آنها نيز آگاه شوند و به تعقيبشما بپردازند و آنچه بايد در اين ميان بشود، بشود.
تـعـبير عبادى (بندگان من ) با اينكه قبل از آن جمله اوحينا (وحى فرستاديم ) به صورتجمع آمده براى بيان نهايت محبت خدا به بندگان با ايمان است .
مـوسـى (عـليـه السـلام ) ايـن فـرمـان را اجـرا كـرد، و دور از چـشـم دشـمـنـان ، بـنـىاسـرائيل را بسيج كرده فرمان حركت داد، و مخصوصا شب را به دستور خدا براى اين كارانتخاب نمود تا برنامه اش حساب شده تر باشد.
امـا بـديـهـى اسـت حـركـت يـك گـروه با اين عظمت ، چيزى نيست كه بتوان آن را براى مدتزيـادى پـنـهان نگه داشت ، به زودى جاسوسان فرعون مطلب را به او گزارش دادند، وچـنـانـكـه قـرآن مـى گـويـد: فـرعـون مـامـوران بـه شـهـرهـا فـرسـتاد تا نيرو جمع كنند(فارسل فرعون فى المدائن حاشرين ).
البته در شرائط آن روز، رسيدن پيام فرعون به همه شهرهاى مصر، زمان
قابل ملاحظه اى لازم داشت ، ولى طبيعى است كه اين خبر به شهرهاى نزديك به سرعت مىرسـد و نـيـروهـاى آمـاده فـورا حـركـت مـى كـنـنـد و مـقـدمـه لشـگـر و گـروه ضـربـت راتشكيل مى دهند، اما نيروهاى ديگر تدريجا به آنها مى پيوندند.
ضـمـنـا بـراى ايـنـكه زمينه روانى مردم براى اين بسيج عمومى آماده شود دستور داد اعلانكـنـنـد ايـنـهـا گـروه انـدكـى هـسـتـنـد (انـدك از نـظـر تـعـداد درمقابل فرعونيان و اندك از نظر قدرت ) (ان هؤ لاء لشرذمة قليلون ).
بـنـابـرايـن در مبارزه با اين گروه با آنهمه قدرتى كه ما داريم جاى هيچگونه نگرانىنيست كه برنده مائيم .
شـرذمـة در اصـل بـه معنى گروه اندك و باقيمانده چيزى است ، و به لباس پاره پاره ،شـراذم گفته مى شود بنابراين علاوه بر معنى اندك بودن ، پراكندگى نيز در مفهوم آنافـتـاده اسـت ، گـويـا فـرعـون بـا ايـن تـعـبـيـر مـى خـواسـت عـدم انـسـجـام بـنـىاسرائيل را از نظر نفرات لشكر نيز مجسم كند.
سپس افزود: ما چقدر حوصله كنيم ؟ و تا چه اندازه با اين بردگان سركش مدارا نمائيم ؟!اينها ما را به خشم و غضب آورده اند (و انهم لنا لغائظون ).
فـردا مـزارع مـصـر را چـه كـسـى آبـيـارى مـى كـنـد؟ خانه هاى ما را چه كسى مرمت مى كند؟بـارهـاى سـنـگـيـن را در اين كشور پهناور چه كسى از زمين برمى دارد؟ چه كسى خدمتكار ماخواهد بود؟
بـعـلاوه مـا از تـوطـئه ايـن گـروه (چـه در اينجا باشند و چه بروند) بيمناكيم ، و براىمقابله با آنها آمادگى كامل و هوشيارى لازم داريم (و انا لجميع حاذرون ).
بعضى از مفسران حاذرون را از ماده حذر به معنى خوف و ترس
از تـوطـئه آنها تفسير كرده اند، و بعضى از حذر به معنى هوشيارى و بيدارى و آمادگىاز نـظـر نـيرو و سلاح ، ولى اين دو تفسير با هم منافاتى ندارد، ممكن است فرعونيان همبيمناك بودند و هم آمادگى براى مقابله داشتند.
سـپـس قـرآن بـه ذكـر نـتـيـجـه كـار فـرعـونـيـان مـى پـردازد، و بـه طـوراجـمـال زوال حـكـومـت آنـها و زمامدارى بنى اسرائيل را بيان مى كند مى گويد: ما آنها را ازباغهاى سرسبز و چشمه هاى پر آب بيرون رانديم (فاخرجناهم من جنات و عيون ).
و از گنجها و قصرهاى زيبا و مساكن مرفه خارج ساختيم (و كنوز و مقام كريم ).
آرى ايـن چـنـيـن كـرديـم و آنـهـا را بـدون زحـمـت بـه بـنـىاسـرائيـل داديـم و آنـهـا را وارث فـرعـونـيـان سـاخـتـيـم (كـذلك و اورثـنـاهـا بـنـىاسرائيل ).
در تـفـسـيـر مـقـام كـريـم در مـيـان مـفـسـران گـفتگو است ، بعضى آن را به معنى قصرهاىمـجـلل و مـساكن پر ارزش دانسته اند، و بعضى مجالس پر سرور و نشاطانگيز و بعضىمـجـالس حكمرانان و زمامداران كه اطرافشان را ماموران سر بر فرمان گرفته بودند، وبـعضى نيز آن را به معنى منبرهائى كه خطيبان بر آن سخنرانى مى كردند تفسير نمودهاند (منابرى كه در آن به نفع فرعون و حكومت و دستگاه او تبليغات و سخنرانى مى شد).
البته معنى اول از همه مناسبتر به نظر مى رسد، هر چند اين معانى با هم تضادى ندارند،و مـمـكن است همه در مفهوم آيه جمع باشند، هم قصرهايشان از آنها گرفته شد و هم موقعيتحكومت و قدرتشان ، و هم جلسات جشن و سرورشان .
نكته ها:
1 - آيا بنى اسرائيل در مصر حكومت كردند؟
بـر اسـاس تـعـبـيـرى كـه در آيـات بـالا گـذشـت كـه خـداونـد مـى فـرمـايـد: مـا بـنـى -اسـرائيـل را وارث فـرعـونـيان ساختيم جمعى از مفسران بر اين عقيده اند كه آنها به مصربازگشتند و زمام حكومت را در دست گرفتند، و مدتى بر آن سرزمين حكمرانى كردند.
البته ظاهر آيات فوق با اين تفسير مناسب است .
در حـالى كـه بعضى ديگر معتقدند كه آنها بعد از هلاك فرعونيان راهى سرزمينهاى مقدسشـدنـد، ولى بـعـد از مـدتـى بـه مـصـر بـازگـشـتـنـد و حـكـومـتـى در آنـجـاتشكيل دادند.
فصول تورات كنونى كه مربوط به اين قسمت است با اين تفسير مطابقت دارد.
بـعـضـى ديـگر احتمال داده اند كه بنى اسرائيل دو گروه شدند، گروهى از آنان در مصربـاقـى مـانـدنـد و حـكـومـت كـردنـد، و گـروهـى هـمـراه مـوسـى (عـليـه السلام ) به سوىسرزمينهاى مقدس روانه شدند.
ايـن احـتـمـال نـيـز داده شـده كـه مـنـظـور از وارث شـدن بـنـىاسـرائيـل ايـن اسـت كـه آنـها بعد از موسى (عليه السلام ) و در زمان سليمان بر سرزمينپهناور مصر حكمرانى كردند.
ولى بـا توجه به اينكه موسى (عليه السلام ) يك پيامبر انقلابى بزرگ بود، بسياربعيد به نظر مى رسد كه چنين سرزمينى را كه اركان حكومتش فرو ريخته و در بست
در اخـتيار او قرار داشت به كلى رها سازد، و بى آنكه تصميمى براى آنجا بگيرد روانهبـه سـوى بـيـابـانـهـا شـود، بـخـصـوص ايـنـكـه سـاليان دراز صدها هزار نفر از بنىاسرائيل در آنجا ساكن بودند و با مسائل آن محيط آشنائى داشتند.
بـنـابـراين از دو حال خارج نيست يا بنى اسرائيل همگى به مصر بازگشتند و حكومتى راتـشـكـيـل دادنـد، و يـا جمعى از آنها به فرمان موسى (عليه السلام ) در آنجا ماندند و اينبـرنـامـه را اجـرا كردند در غير اين صورت بيرون راندن فرعونيان و وارث ساختن بنىاسرائيل كه در آيات آمده مفهوم روشنى نخواهد داشت .
2 - ترتيب آيات
قـرآن در آيـات بـعـد چـگـونـگـى غـرق فـرعـونـيـان را شـرح مى دهد، اين امر سبب اين سؤال مى شود كه چرا قرآن ، نخست بيرون راندن فرعونيان را از قصرها و كاخها و املاكشانو وارث شـدن بنى اسرائيل را ذكر كرده ، سپس چگونگى غرق فرعونيان را، در حالى كهترتيب طبيعى غير از آن است .
ايـن امـر مـمـكـن اسـت از قـبـيـل بـيـان اجـمـال و تـفصيل باشد، يعنى نخست مطلب را به طورسـربـسته بازگو كرده و بعد به شرح آن در آيات بعد پرداخته است و نيز ممكن است ازقبيل ذكر نتيجه و سپس شرح مقدمات بوده باشد. (دقت كنيد)
آيه و ترجمه

فأ تبعوهم مشرقين(60) فلما ترءا الجمعان قال أ صحاب موسى إ نا لمدركون(61) قال كلا إ ن معى ربى سيهدين(62) فـأ وحـيـنـا إ لى مـوسـى أ ن اضـرب بـعـصـاك البـحـر فـانـفـلق فـكـانكل فرق كالطود العظيم(63) و أ زلفنا ثم الاخرين(64) و أ نجينا موسى و من معه أ جمعين(65) ثم أ غرقنا الاخرين(66) إ ن فى ذلك لاية و ما كان أ كثرهم مؤ منين(67) و إ ن ربك لهو العزيز الرحيم(68)

ترجمه :

60 - آنها (فرعونيان ) به تعقيب بنى اسرائيل پرداختند و به هنگام طلوع آفتاب به آنهارسيدند.
61 - هـنـگـامـى كـه هـر دو گـروه يـكـديـگـر را ديـدنـد، يـاران مـوسـى گـفـتـنـد: مـا درچنگال فرعونيان گرفتار شديم .
62 - (موسى ) گفت : چنين نيست ، پروردگار من با من است ، به زودى مرا هدايت خواهد كرد.
63 - و بـه دنـبال آن به موسى وحى كرديم عصايت را به دريا زن ، دريا از هم شكافتهشد، و هر بخشى همچون كوه عظيمى بود!
64 - و در آنجا ديگران را نيز به دريا نزديك ساختيم .
65 - موسى و تمام كسانى را كه با او بودند نجات داديم .
66 - سپس ديگران را غرق كرديم .
67 - در ايـن جـريـان نـشـانـه روشنى است (براى آنها كه حق طلبند) ولى اكثر آنها ايماننياوردند.
68 - و پروردگار تو عزيز و رحيم است .
تفسير:
عاقبت دردناك فرعونيان !
در ايـن آيـات آخـريـن صـحـنـه از ايـن بـخـش از داسـتان موسى و فرعون مطرح است ، و آنچـگـونـگـى نـابـودى فـرعـونـيـان و پـيـروزى و نـجـات بـنـىاسرائيل است .
چـنـانـكـه در آيـات گـذشـتـه خـوانـديـم ، فـرعـون مـامـوران خـود را بـه شـهـرهـاى مـصرگـسـيل داشت ، و به اندازه كافى لشكر و نيرو آماده ساخت ، بعضى از مفسران نوشته اندشـشـصـد هـزار نـفـر را بـه عـنـوان مـقـدمـه لشـكـر فـرسـتـاد و خود با يك مليون نفر بهدنبال آنها به راه افتاد!
شب را با سرعت به دنبال آنها حركت كردند، و به هنگام طلوع آفتاب به
لشـكـر مـوسـى رسيدند چنانكه نخستين آيه مورد بحث مى گويد: فرعونيان آنها را تعقيبكردند و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسيدند (فاتبعوهم مشرقين ).
هـنـگـامـى كـه دو گـروه يـكـديـگـر را ديـدنـد، يـاران مـوسـى گـفـتند: به طور قطع ما درچـنـگـال فـرعـونـيـان گـرفـتـار شـديـم و راه نـجـاتـى وجـود نـدارد (فلما تراء الجمعانقال اصحاب موسى انا لمدركون ).
در پيش روى ما دريا و امواج خروشان آب ، و در پشت سر ما دريائى از لشكر خونخوار باتـجـهـيـزات كـامـل ، جـمـعـيـتـى كـه سـخت از ما خشمگينند و امتحان خونخوارى خود را در كشتنفرزندان بيگناه ما ساليان دراز داده اند و خود فرعون نيز بقدر كافى مردى خيره سر وسـتـمـگـر و خـونخوار است ، بنابراين به سرعت همه ما را محاصره مى كنند و از دم تيغ وشـمـشير مى گذرانند، يا اسير كرده و با شكنجه باز مى گرداند و تمام قرائن نشان مىداد كه مطلب همين گونه است .
در ايـنـجـا لحـظـات دردنـاكـى بـر بـنـى اسـرائيـل گـذشـت ، لحـظاتى كه تلخى آن غيرقـابـل تـوصـيـف اسـت شـايـد جـمـع زيـادى در ايـمـان خـودمتزلزل شده ، و سخت روحيه خود را باخته بودند.
امـا موسى (عليه السلام ) همچنان آرام و مطمئن بود، و مى دانست وعده هاى خدا درباره نجاتبنى اسرائيل و نابودى قوم سركش ‍ تخلف ناپذير است .
لذا بـا يـكـدنـيـا اطـمـيـنـان و اعـتـمـاد رو بـه جـمـعـيـت وحـشـتـزده بـنـىاسرائيل كرد و گفت : چنين نيست آنها هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چرا كه پروردگار
من با من است و به زودى مرا هدايت خواهد كرد (قال كلا ان معى ربى سيهدين ).
ايـن تـعبير ممكن است اشاره به همان وعده اى بوده باشد كه خداوند به هنگام ماموريت دادنبـه موسى و هارون فرمود: انى معكما اسمع و ارى : من همه جا با شما هستم مى شنوم و مىبينم (سوره طه آيه 46).
او مـى داند خدا همه جا با او است مخصوصا تكيه روى نام رب خداوند مالك و مصلح ) نشانمـى دهـد كـه او مى دانست كه اين راه را نه با پاى خود مى پيمايد كه با لطف خداوند قادرمهربان طى مى كند.