توضيح ظاهر و باطن تكبيرة الاحرام

گفته شده به وقت گفتن تكبيرة الاحرام دستها را به صورتى كه روى دست به طرف قبله و پشت دست به سوى پشت سر باشد تا محاذى دو گوش برداريد .

اهل دل در معناى اين عمل گفته اند : تمام ما سوى الله را بر پشت دست بگذار و به قدرت و حول و قوه الهى از جاى بردار و از دل بركن و از جان ريشه كن نما ، سپس تمام آنها را به پشت سر بريز ، بنحوى كه در مقابلت چيزى از ماسوا نماند ، و بخصوص با كمك گرفتن از حضرت دوست شيطن را در پشت سر با زنجير نفى ابد به بند آر كه نه در نماز و نه در غير آن به تو دست پيدا نكند ، و روى دست را به عنوان نمونه اى از روى هستى و وجود خويش كه به تمام معنى خالى و تهى

است ، براى گدائى از محضر حضرت او به طرف او نگاهدار و با توجه جامع و كامل و با قلبى مملو از عشق و نشاط ، و با دلى پر از اخلاص و صفا ، و با حالى متصل به ملكوت ، و با چشمى گريان و دلى بريان و خضوع و خشوع ، و در كمال وقار و ادب و طمأنينه بگو :

آرى در حال گفتن تكبير از تمام گذشته ات نادم و شرمسار و نسبت به آينده ات غرق اميد باش ، و با اعتراف قلبى به گناه و پاك كردن آينه قلب از وساوس شيطانى وارد حرم قدس و پيشگاه با عظمت حضرت او شو ، كه تكبيرة الاحرام مقدمه ورود ، و علت رسيدن به درگاه ، و كليد بازكننده در رحمت دوست است .

كاشكى خاك حريم حرمت مى بودم *** مى خراميدى و من در قدمت مى بودم

بى غم عشق تو صد حيف زعمرى كه گذشت *** پيش از اين كاش گرفتار غمت مى بودم

گر به پرسيدن من لطف نمى فرمودى *** همچنان كشته تيغ دو دمت مى بودم

گر سر رشته مقصود رسيدى دستم *** دست در سلسله خم به خمت مى بودم

گر مرا حشمت كونين ميسر مى شد *** همچنان بنده خيل و حشمت مى بودم

چون مريضى كه دلش مايل صحت باشد *** عمرها طالب درد و المت مى بودم

هر چه خواهى بكن اى دوست كه من از دل و جان *** آرزومند جفا و ستمت مى بودم

تا تو يك ره به كرم سوى هلالى نگرى *** سالها چشم به راه كرمت مى بودم

الله اكبر ، يعنى اينكه از علايق رستم ، و دل به درگاه تو بستم ، و از بند تمام معاصى جستم ، و قلب شيطان پليد براى هميشه خستم ، و در حقيقت نيت مكبر اين باشد ، كه اكنون مى خواهم اين حيثيت ناقابل و هويت ناچيز خود را نثار راه دوست كنم ، و آنچه خاطرخواه آن جناب است آن نمايم ، و تو سن بندگى در ميدان خضوع و خشوع تازم و در ساحت كبريائى و عشق او جان بازم كه :

معنى تكبير اين است اى اثيم *** كه خدا پيش تو ما قربان شويم

و بخاطر همين است كه قبل از تكبيرة الاحرام دعاى قربانى خوانند و آن اين آيه شريفه است :

يعنى چون با معرفت و شوق در عالم ملكوت در آيد و مشاهده عظمت و جبروت حى لا يموت نمايد و همهمه ملائكه گوش كند ، خود را نيست و هستى خود را فراموش كند كه خود را ديگر موجود نداند ، بلكه معدوم و نابود خواند كه :

آرى به هنگام تكبير اگر قدم معرفت و شوق و بال حال و ذوق نباشد اين همه

ـ1 ـ سوره انعام (6) : 179 .

2 ـ سوره قصص (28) : 88 .

حقيقت از آيه قربانى و تكبير نصيب انسان نشود .

شوق ، شهباز محبت را پر است *** در حريم انس جان را رهبر است

شوق داروخانه اهل بلاست *** كلبه او نور مشتاق خداست

دوستى بى شوق نپذيرد كمال *** زان كه بى چوگان نشد گوئى به حال

شوق را گرچه بلند آمد مقام *** نيست يكسان اندر او هر خاص و عام

سالكان را در حقيقت هر زمان *** همتى بخشد خداى مهربان

در طلب ياد نهايت نارواست *** زان كه مطلوب همه بى منتهاست

از مى شوق آن كه پر شد جام او *** در جهان با حق بود آرام او

در تفسير از اهل بيت عصمت و تطهير (عليهم السلام) دو روايت وارد است يكى آن كه :

و اين معنى مقتضى آن است كه انسان چون مشاهده عظمت و كبريائى الهى نمايد ، خود را بسيار صغير و حقير شمارد و هستى خود را هيچ نداند و خويش را كان لم يكن انگارد .

و ديگر اينكه :

و اين تفسير بلندتر از تفسير اول است ، چه آن كه در تفسير اول رايجه يك نوع تحديد است كه از ساحت حضرت كبريائى بعيد است ، بخلاف تفسير دوم كه غايت تنزيه و تمجيد است و كمال معرفت توحيد .

اى زلال زوصف تو زبانها *** كوته زثناى تو زبانها

با آنكه تو در ميان جانى *** جوياى توايم در كرانها

هر گوشه فكنده تير فكرت *** زه كرده به هر گمان كمانها

گاهى به بتى شويم مفتون *** جوئيم جمالت از نشانها

گاهى از چشم و گاه ابرو *** گاهى از لب گهى دهانها

گاهى از لطف و گاه از قهر *** گاهى پيدا گهى نهانها

گه سير كنيم در خط و خال *** جوئيم تو را در آن ميانها

گاه از سخنان توى بر توى *** گاهى زكتاب و گه بيانها

القصه به هر طريق پوئيم *** با بال دل و پر روانها

گيريم سراغت از كه و مه *** گاه از پيارن گه جوانها

ما را با تو سرى و سريست *** پنهان زتن و دل و روانهاست

سوداى تو هر كه راست چون فيض *** دارد بس سود در زيانها

در تصحيح معناى اول مى توان گفت : از اينكه قاطبه عالم اكوان به محض اراده خالق موجود شده ، و وجود رشحه اى از فيض حق و فياض مطلق است و هيچ نسبت ما بين طرفين نيست مگر نسبت خالقى كه منتهاى مرتبه اعلا درجه جلال و اعلا درجه كمال است ، و مخلوقى كه غايت مرتبه دنائت و منتها درجه ذلّت است ، پس با وجود اين ، در مقام تعظيم سزاوار است كه گويند حق تعالى بزرگتر از مخلوقات خود است ، اگر چه اين معنى به حسب وضع لغوى انسب است ، و التفات به هر يك از معنيين مقتضى اين است كه بنده ، مشاهده جبروت پروردگار كند و جان خود را در راه بندگى نثار نمايد .

چنانچه حضرت صادق (عليه السلام) در متن روايت فرموده :

هرگاه تكبير گفتى خود را در جنب عظمت او حقير و خرد شمار و در برابر كبريائى او هر چه در آسمان و زمين است كوچك انگار ، كه حق چون بر دل تكبيرگوى نظر كند و ببيند كه عبد چيز ديگرى در جنب حق بزرگ مى بيند به او فرمايد :

اى دروغگو آيا تو مرا فريب مى دهى ، قسم به عزت و جلالم كه تو را از شيرينى ذكرم محروم و از بساط قربم ممنوع و از شادى در مناجاتم مردود مى كنم .

واى بر ما كه اكثر ما روى ظاهر در نماز ، و دل در لهو و لعب داريم ، و اينگونه عبادت بدون شك اطاعت از شيطان است نه عبادت خالق عالميان .

راه بيرون شدن از هر دو جهانم هوس است *** خيمه بيرون زدن از كون و مكانم هوس است

تن ناپاكم و اين جهان هوسناكم گشت *** زندگانى نفسى بى تن و جانم هوس است

خلوتى كو كه برآرم نفسى دور از خويش *** نه همين دورى از ابناى جهانم هوس است

خرقه در خانه نهم موزه و دستار به راه *** گذرى تا به در دير مغانم هوس است

سود بازار جهان گر همه اينست نشاط *** من سودا زده زين مايه زيانم هوس است

در داستان اولياء الهى آمده ، سالى عارفى وارسته و عاشقى دل سوخته به حج رفت ، در محل قربانى هر كس بهيمه اى براى قبولى حج نثار راه حق كرد ، اما آن عارف اهل دل در آن سر منزل در پيشگاه حضرت محبوب و برخاك راه حضرت معشوق رو به قبله خفت و گفت :

الهى من ذبيحه اى ندارم تا قربان كنم ، لاجرم نفس ناقابل خود را نثار كرده تا به وعده خود نسبت به تو وفا كرده باشم اين بگفت و سر بر زمين نهاد و از روى شوق و معرفت و حال و اخلاص جان خود را نثار حضرت جانان كرد ! !

الهى آن انسان وارسته و عاشق دل داده در اين زمينه مى گويد :

حديث از عشق گو ، يا باش خاموش *** خدا را ياد كن خود را فراموش

به درد عشق مردن زندگانى است *** چنين گفتند عشاق قدح نوش

به گرد كعبه جانان به جاى آر *** طوافى با نكويان دوش بر دوش

به جان هم داستان با اهل دل باش *** به دل در راه وصل يار مى كوش

دلا صياد عشق اندر كمين است *** تو صيد يار شو وين راز كن گوش

نبينى چرخ و انجم مى خروشند *** تو نيز ار عاقلى مستانه بخروش

همه ذرات عالم مى دهند پند *** گشا چشم خرد زين خواب خرگوش

به اصلاح روان بشتاب از آن پيش *** كه بردارند از سر تو سرپوش

مزن چون كژدم از كين بر دلى نيش *** شو از رحمت به كام نيك و بد نوش

سحر بر ياد يار از خواب برخيز *** خدا و مرگ را كم كن فراموش

الهى رهروان بيدار گشتند *** تو تا كى خفته اى سر مست و مدهوش

شيخ صدوق قدس الله روحه روايت نموده :

كه مردى از سيد العارفين اميرالمؤمنين عليه صلوات الله الملك العلام پرسيد ، معناى دست بلند كردن در حالت تكبيرة الاحرام به وقت نماز چيست ؟

حضرت فرمود : معنايش اين است :

خداوند اكبر و واحد و احد است ، همانند ندارد ، با دست لمس نمى شود ، و با حواس درك نمى گردد .

عارف معارف الهيه و سالك مسلك ولويه مرحوم حاج ميرزا عبدالحسين تهرانى ، در توضيح اين روايت گفتارى دقيق و لطائفى رقيق دارد ، آن جناب مى فرمايد : مخفى نماند ، كه اين بيان دقيق انيق كه صادر شده از مورد تحقيق ، يعنى آفتاب عالمتاب حضرت ولايت مآب حضرت امير (عليه السلام) در سر رفع يدين در حال تكبيرة الاحرام اشاره است به پنج مطلب از مطالبه غامضه توحيد .

لطائف توحيديه در تكبيرة الاحرام

1 ـ دست برداشتن تا محاذى گوش ، يعنى بنده حقير فقير سراپا تقصير در

حال تكبير بايد به دو زبان سخن گويد : يكى به زبان حال و ديگرى به لسان مقال ، كه هر يك با ديگرى موافق باشد ، تا صدق دعوى عبد در توحيد صادق آيد .

پس تكبير گفتن مقال است و دست بلند كردن زبان حال ، و هر يك از اين دو عبارت اخراى يكديگرند .

چون عبد تكبير گويد ، پروردگار خود را به عظمت و كبريائى ياد نمايد ، و ذات عليا را به الوهيت كه صفت خاصه است بستاند ، و اعتراف نمايد كه او را كس نتواند توصيف نمايد ، و بر دامن كبريائى او كه از هر چيز بلندتر است گرد توصيف و غبار تشبيه ننشيند ، چه جاى اينكه قلوب و ابصار او را مشاهده نمايد .

و مقارن اين تعبير كه مدلول عليه تكبير است ، همين مضمون را نيز به لسان حال ادا سازد ، فكانه بر طبق مدعاى خود ببيند و برهان اقامه نمايد ، پس دست راست بلند كند .

و اشاره به واحديت وبساطت ذات غيب الغيوبى نه اسمى است نه رسمى و نه نسبتى است و نه حدى و نه اضافه و ناتشبيهى ، چه آنكه او اجل از اين است كه او را بتوان وصف نمود كه :

و اين مرتبه معرفت مقربين است كه هر چه مشاهده جبروت الهيه بيشتر نمايند ، عجز و حيرت بيشتر مى افزايند ، چنانچه مضمون :

بر اين معنا ناطق و شاهدى صادق است ، پس از براى ذات هيچ صفتى را نفى و اثبات نتوانند ، و علاوه چون معرفت كنه ذات ذوالجلال ممتنع و محال است ،

ـ1 ـ نهج البلاغه خطبه اول .

و از طرفى بندگان مكلف به تحصيل وجه از معرفت افعال و صفات و اسماء و تفسير آيات حاصل شود ، اين است كه به لسان حال ، پنج صفت از صفات جماليه و جلاليه حضرت ذوالجلال را بيان مى نمايد .

اول واحديت كه اشاره به وحدت ذات است ، كه در آن مرتبه شائبه هيچ نحو تعدد و تكثر و تركيب متصور نيست پس به رفع يد يمنى اشاره به اين مطلب مى كند ، چون و احد اسم فاعل است و به معناى ثبوت مى باشد :

و بر اين اساس واحد اشاره به وحدت ذات مقدس حضرت ربوبيت است .

سحرگاهى شدم سوى خرابات *** كه رندان را كنم دعوت به طامات

عصا اندر كف وسجده بردوش *** كه هستم زاهدى صاحب كرامات

خراباتى مرا گفتا كه اى شيخ *** بياور تا چه دارى از مهمات

بدو گفتم كه كارم توبه تست *** و گر توبه كنى يابى مكافات

مرا گفتا برو اى زاهد خشك *** كه تر گردد زدردى خرابات

اگر يك قطره دردى بر تو ريزند *** زمسجد باز مانى و زمناجات

برو مفروش زهد و خودنمائى *** كه نه زرقت خرند اينجا نه طاعات

كسى را كى فتد بر روى اين رنگ *** كه در كعبه كند بت را مراعات

بگفت اين و يكى دردى بمن داد *** خرف شد عقلم و رست از خرافات

برآمد آفتابى از درونم *** درون من برون شد از سماوات

چو من فانى شدم زان جام كهنه *** مرا افتاد با جانان ملاقات

چو از فرعون هستى باز رستم *** چو موسى مى شدم هر دم به ميقات

چو خود را يافتم بالاى كونين *** بديدم خويشتن را آن مقامات

بدو گفتم كه اى داننده راز *** بگو تا كى رسم در قرب اين ذات

مرا گفتا كه اى مغرور غافل *** كسى هرگز رسد هيهات هيهات

بسى بازى ببينى از پس و پيش *** ولى آخر فرو مانى به شه مات

در آن موضع كه تابد نور خورشيد *** نه موجود و نه معدوم و نه ذرات

همه ذرات عالم مست عشقند *** فرو مانده ميان نفى و اثبات

چه مى گوئى تو اى عطار آخر *** كه داند اين رموز و اين اشارات

2 ـ احديت است ، و اين نام يعنى احد ، چون افعال صفتى است ، پس مراد از آن وحدت در صفاتست و به برداشتن دست چپ اشاره به اين مطالب مى نمايد ، كه پروردگار من چنانچه در مرتبه ذات شريك و شبيه ندارد ، هم چنين در مرتبه فعل و صفات نيز شريك ندارد ، بلكه صفاتى كه از براى ذات اثبات مى نمايد همه آنها از خصايص ذاتند و در آن هيچ اشتراكى ندارد .

و اطلاق بعضى صفات چون ، حى و سميع و بصير بر ممكنات از باب اطلاق لفظ مشترك است كه لفظ متحد و معنى متعدد است ، چه حيات ممكن متعلق روح حيوانى است به قالب عنصرى و سمع و بصر و ساير قواى ممكنات هر يك به آلت خاصه اى است كه بدون آنها نتواند تحقق پذيرد ، و ذات اقدس عليا ، اجل از اين است كه تعلقى به ماده و آلتى داشته باشد و سمع و بصر بارى جل مجده از اين باب نيست بلكه :

به آن واقعيتى كه مى شنود ، بهمان مى بيند و بهمان سخن گفته امر و نهى مى نمايد .

به آن واقعيتى كه مى شنود ، به همان مى بيند و به همان سخن گفته امر و نهى مى نمايد .

خلاصه ذات مقدسش قائم مقام همه صفات خاصه اوست و هيچ چيز نه به

حسب ذات و نه بحسب صفات به او شباهت ندارد .

واحد يكتائى است به حسب ذات و واحد يگانگى به حسب صفات و اين دو صفت از صفات جماليه اند ، چنانچه سه صفت ديگر از صفات جلاليه اند ، و مراد از صفات جماليه صفات ثبوتيه ، و مراد از صفات جلاليه صفات سلبيه است كه از ساحت قدس حضرت او دور است .

ترا در ره خراباتى خراب است *** گر اينجا خانه اى گيرى صواب است

بگير اين خانه تا ظاهر تو بينى *** كه خلق عالم و عالم سراب است

در آن خانه ترا يكسان نمايم *** جهانى گر پر آتش گر پر آب است

خراباتيست بيرون از دو عالم *** دو عالم در بر آن هم چو خواب است

ببين كز بوى آن درد خرابات *** فلك را روز و شب چندين شتاب است

به آسانى نيابى سر اين كار *** كه كارى سخت و سرى تنگ ياب است

به عقل(1) اين راه مسپر كاندرين راه *** جهانى عقل چون خر در خلاب است

مثال تو در اين كنج خرابات *** مثال سايه اى در آفتاب است

چگونه شرح اين گويم كه جانم *** زعشق اين سخن مست و خراب است

اگر پرسى ز سر اين سؤالى *** چه گويم من كه خاموشى جواب است

براى جست و جوى اين حقيقت *** هزاران خلق را سر در طناب است

زدرد اين سخن پيران ره را *** محاسن ها به خون دل خضاب است

جوانمردان راه را زين مصيبت *** جگرها تشنه و دلها كباب است

زشرح اين سخن در خصلت خويش *** دل عطار در صد اضطراب است

3 ـ نفى مثل است و آن از صفات جلاليه است و برداشتن دو دست با هم اشاره به اين مطلب است كه دو دست با هم در تباين هستند .

ـ1 ـ مقصود از اين عقل همان عقل جزئى ناچيز است كه اگر كمك انبياء و اولياء نباشد راه به ماوراء يك عنصر نمى برد تا چه رسد به هستى و حيات .

پس بلند كردن آنها اشاره به نفى مثل از براى جناب احديت است ، به تقريب اينكه اين صفت چون در مخلوق موجود باشد ، دلالت كند بر اين كه اين صفت در خالق نباشد ، از اينكه مبرهن است كه خالق از جنس مخلوق نباشد .

به همين خاطر است كه حضرت او بر منبر مسجد كوفه فرمودند :

كه اثبات اين صفات در ممكنات دليل انتفاء آن در علت موجودات است ، چه نقصانات خلايق دليل كمالات خالق و كثرت آنها شاهد وحدانيت اوست .

پس هر دو دست برمى دارد و اشاره مى كند به اينكه پروردگار من اكبر و اجل از اين است كه او را در مخلوق مثلى و شبهى بوده باشد .

بعضى گويند : كه دست برداشتن در تكبير اشاره است به اينكه در درياى معصيت غرق شدم ، براى نجات من دستم را بگير .

و اين وجه اگر چه خالى از مناسبت نيست ، وليك خلاف مدلول روايت است و اگر در روايت ديگر اين مضمون آمده باشد مضايقه نيست كه :

براى ما افراد عادى اين مضمون بسيار عالى است ، راستى همه ما غرق در گناه و معصيت هستيم و براى نجات خويش چاره اى جز دستگيرى حضرت دوست نداريم .

اين فقير عاجز و دردمند پر شكسته و غريق بحار معصيت به حضرت حق به عنون عرض نياز عرضه داشته ام :

ـ1 ـ نهج البلاغه خطبه اول .

اى بنده نواز و بنده پرور *** بر من دو جهان تو يار و ياور

اى داغ غمت حيات جاويد *** زين در نشود فقير نوميد

اى زار و نياز صبح و شامم *** چون شهد زعشق توست كامم

من روسيه و گناه كارم *** اميد به غير تو ندارم

رانى تو مرا اگر زدرگاه *** آيم به درت به هر سحرگاه

تا لطف كنى ، كه روسياهم *** بخشى به كرامتت گناهم

تو ياور و يار دردمندى *** تو نور دل نيازمندى

تو راز دل اميدوارى *** جز لطف به بندگان ندارى

تو محور عشق عاشقانى *** تو صدق و صفاى صادقانى

چشم همگان به رحمت توست *** نور دلم از كرامت توست

يار من بى نوا ، توئى ، تو *** اميد من گدا توئى تو

از هجر تو سخت من ملولم *** در بزم وصال كن قبولم

افروز دلم زگرمى عشق *** پر كن تو وجودم از مى عشق

از بنده خود حمايتى كن *** مسكين توام عنايتى كن

4 ـ نفى جسميت است و آن نيز از صفات جلاليه است و به بلند كردن دست راست اشاره مى كند ، به اينكه پروردگار من بلندمرتبه تر از اين است كه قوه لامسه او را ادراك نمايد و چون حواس ظاهره پنج است :

اول : قوه لامسه كه مدرك برودت و رطوبت و حرارت و يبوست ولينت و خشونت اجسام است .

دوّم : قوه باصره كه مدرك الوان اجسام است .

سوّم : قوه سامعه كه مدرك اصوات اجسام است .

چهارم : قوه شامه كه مدرك روايح اجسام است .

پس به هر انگشتى اشاره به نفى ادراك يكى از اين حواس ظاهره مى كند ، و به

لسان حال بيان مى نمايد ، كه پروردگار من از قبيل هيچ قسم از اقسام اجسام و لوازم آن نيست كه بتوان او را به چيزى از اين قوا ادراك نمود .

آنها كه در هواى تو جانها بداده اند *** از بى نشانى تو نشانها بداده اند

من در ميان هيچ كسم وز زبان من *** اين شرحها كه مى رود آنها بداده اند

آن عاشقان كه راست چو پروانه ضعيف *** از شوق شمع روى تو جانها بداده اند

با من بگفته اند كه فانى شو از وجود *** كاندر فناى نفس روانها بداده اند

عطار را كه عين عيان شد كمال عشق *** اندر حضور عقل عيان ها بداده اند

5 ـ نفى ادراك حواس است ، چنانچه مراد از :

در حديث همين معنى است ، چون حواس باطنيه نيز پنج است :

1 ـ قوه متصرفه

2 ـ حس مشترك

3 ـ وهم

4 ـ خيال

5 ـ حافظه

و هر يك از اينها آلات و ادوات و ادراكات نفسند ، چون انگشتان كه آلات افاعيل وجود اشياءاند .

چون دست چپ خود بردارد ، اشاره به اين است كه : نفس و قواى نفسانيه ادراك ذات و صفات جلاليه نكنند .

چون تكبير گفت و اعتراف نمود ، كه الله جل جلاله اجل از اين است كه او را بتوان وصف نمود ، مقارن آن نيز رفع دو دست كند ، در حقيقت به لسان حال اقامه بينه نمايد و بر طبق مدعاى خود شاهد و برهان آورد كه نفوس و حواس از

درك او عاجزند ، چون از درك عاجزند ، پس تشبيه او به چيزى نتوانند كنند ، كه تشبيه و توصيف فرع ادراك است .

و اين همه براى اين است كه خداى خود را با معرفت عبادت كرده و روى از غير او بر تابى ، كه بهترين مقام براى عبد مقام عبوديت و شيرين ترين حال براى انسان حال عبادت است .

عبادت در رحمت ، و نقطه جلب رأفت ، و معيار حق و باطل و نردبان ترقى و زمينه شكوفائى قواى درون و جاى بروز استعدادهاى روح و نفس ، و مايه خير دنيا و آخرت و سعادت دارين ، و روشن كننده شمع عشق محبوب در خانه دل است .

دلى كز عشق جانان دردمندست *** هم او داند كه قدر عشق چندست

دلا گر عاشقى از عشق بگذر *** كه تا مشغول عشقى عشق چندست

وگر در عشقى از عشقت خبر نيست *** ترا اين عشق ، عشق سودمند نيست

زشاخ عشق برخوردار گردى *** اگر عشق از بن و بيخت بكندست

هر آن مستى كه بشناسد سر از پا *** از او دعوى مستى ناپسندست

حقيقت دان كه دايم مذهب عشق *** وراى مذهب هفتاد و اندست

سرافرازى مكن رو پست شو پست *** كه تاج پاكبازان تخت بندست

چو تو در غايت پستى فتادى *** زپستى بگذرى كارت بلندست

خرابى ديده اى در هيچ گلخن *** كه خود را در خرابى او فكندست

مرا نزديك او بر خاك بنشان *** كه ميل من به مستى مستمندست

بخند اى زاهد خشك ار نه اى سنگ *** چه جاى گريه و چه جاى خندست

مرا با عاشقان مست بايد *** چه جاى زاهدان پر گزندست

نگار روز ، روز ماست امروز *** كه در كف باده و در كام قندست

مى و معشوق و وصل جاودان هست *** كنون تدبير ما لختى سپندست

بيا گو نفس اندر حلقه ماست *** كه حلق نفس ما اندر كمندست

حريفى نيست اى عطار امروز *** وگر هست از وجود خود نژندست

امام ششم (عليه السلام) در دنباله روايت مى فرمايند :

اين مسئله براى تو روشن باشد ، كه وجود مقدس حضرت حق احتياجى به خدمت و حركت و مجاهده و كوشش تو ندارد ، كه او از عبادت تو بى نياز است ، اين تو هستى كه سراپا نيازمند به خدمت و اداى عبادت در برابر حضرت اوئى ، و بخاطر همين نيازمندى و فقر تو به عبادت و آثار با عظمت عبادت است ، كه تو را از باب فضلش بوسيله عبادت دعوت كرده تا بر تو رحم آرد ، و از عقوبت و عذابش دور بدارد و از بركات عطوفت و رأفتش بر تو پخش كند و تو را به راهى بدارد كه خوشنوديش در آن است و درهاى مغفرت و آمرزش را به روى تو بگشايد .

آرى عبادت به اين خاطر وضع شده كه فقر و نيازمندى و پستى و بدبختى عبد با آثارى كه در عبادت است جبران شود ، بايد گفت : خوشا بحال آن انسانى كه خود و خداى خود را شناخت ، و عمر گرانمايه را با عبادت حق معامله كرد ، و پست و بدبخت آن بيچاره اى كه زندگى و حيات را در امور مادى اين چند روزه خلاصه كرد ، و با روى تافتن از عبادت خود را از تمام موجودات عالم پست كرد .

سگ از تارك بندگى بهتر است :

داستانى آموزنده به اين مضمون در كتابهاى عرفانى نوشته اند : پادشاهى در راه شكار در حاليكه وزيرش او را همراهى مى كرد ، ديوانه اى را ديد سگى را پهلوى خود بسته و با او خوش و خرم نشسته .

به وزيرش گفت بيا لختى با ديوانه دل خوش كنيم ، وزير گفت : اى پادشاه اين مرد از اطوارش پيداست ديوانه است ، ممكن است به ساحت شاهى جسارت ورزد ، و اين از شأن سلطنت به دور است !

شاه گفت : باكى نيست ، نزديك ديوانه شدند ، شاه گفت اى مرد اين سگ بهتر است يا تو ؟

ديوانه جواب داد ، اين سگ هرگز از فرمان من بيرون نيست ، پس شاه و گدا اگر از حضرت حق اطاعت كنند از سگ بهترند ، وگرنه سگ از هر دو ! !

اگر بر سبيل فرض ، خداوند بزرگ در اطوار زمان تا انقراض عالم چند برابر آنچه آفريده عالم ها بيافريند و همه مشرك و كافر باشند ، به وجود مقدس او نقصان راه نيابد ، و براى ذات و صفات او فرقى نكند .

و اگر همه مسلم و مؤمن باشند ، و در كمال اطاعت و انقياد زندگى كنند به هيچوجه نفعى و كمالى براى حضرت او حاصل نگردد ، چرا كه هر چه كمال اوست و به جنابش لايق است براى او حاصل است ، و قوه و تحصيل و انتظار نقص است و هيچكدام لايق او نيست ك او از صفات نقيصه منزه و پاك است .

در عبادت بندگان ، از براى حضرت او چيزى نيست مگر اظهار كرم و توانائى ، تا تمام خلايق بدانند كه پروردگار آنان به چه مرتبه بزرگوار و صاحب

قدرت است ، كه به عبادت ضعيف معدودى درجات عاليه غير معدود كرامت كند ، و بدانند كه قدرت حضرت دوست آخر ندارد ، و ثوابش را براى عبادت بندگان پايانى نيست !

هر كس هزار آيه از قرآن تلاوت كند ، ملائكه براى او در نامه حسناتش يك قنطار نيكوئى ثبت مى كنند و قنطار الهى چنانچه در احاديث آمده پانزده هزار مثقال است و هر مثقال بيست و چهار قيراط و هر قيراطى كوچكترش نزد خداوند مساوى با كوه احد و بزرگترش به آن اندازه كه ميان زمين و آسمان را پر كند .

پس اگر همه مكلفين از ذكور و اناث و حر و عبد يا اكثر اين عمل را بجاى آورند و مكرر به تلاوت برخيزند بايد ملاحظه كرد چقدر مى شود ، و از اين قبيل ثواب بلكه زايد بر اين به ازاى عملها در احاديث ذكر شده .

امام ششم (عليه السلام) در پايان اين حديث شريف كه در رابطه با ورود به نماز است مى فرمايد :

حياى از او را رد او نشان دادن عجز و فقر و تهيدستى حقيقى را لباس خود قرار داده ، هيچوقت از حيا و شرم و از اظهار عجز و تقصير كه شعار عرفا و عاشقان و دوستان حضرت مولاست فارغ مباش ، كه اگر در اتيان اوامر قصورى راه يابد ، و كما ينبغى عملت و عبادتت انجام نگيرد فى الجمله در پيشگاه او كه پيشگاه مغفرت و گذشت است عذر داشته باشى خود را در تحت حمايت و سلطنت حضرت دوست در آر و به الطاف و عنايات صمدى و سرمدى دست نياز بزن ، و خود را در حفظ و حمايت او قرار ده تا از شرور و مكايد ديو لعين

هواى نفس و شيطان رجيم در امان بمانى و از فوائد الهى غنيمت ها بدست آرى ، اى ضعيف ناتوان از حضرت او در همه امور مدد بخواه و به جناب او استغاثه كن ، كه او فريادرس بيچارگان و چاره ساز دردمندان است .

اين سرشكسته مقصر ، و ناتوان از راه مانده ، و تهيدست فقير ، به هنگام ترجمه اين حديث شريف به پيشگاه حضرت او عرضه داشته ام :

تو اى بزم مرا روشن تر از روز *** بيا جانم به عشق خود برافروز

زمهجورى دلم آزاد گردان *** به لطفت خاطرم را شاد گردان

مرا در بحر رحمت خود درانداز *** زپشتم بار عصيان را بينداز

دل و جانم پر از نور كرم كن *** زعشقت اين دلم باغ ارم كن

اگر لطفى كنى پروردگارم *** در اينجا و در آنجا رستگارم

دلم با عشق تو پيوسته باشد *** چرا بر روى من در بسته باشد

دل غايب زتو اندر زيان است *** بر اين معنى كتابت در بيان است

دل و جانم نگردانم زكويت *** نگيرم ديده قلبم زرويت

منم مست رخ جانانه تو *** توئى شمع و منم پروانه تو

كه من دست از تو اى جان بر ندارم *** زخاك كوى تو سر برندارم

بخواهى يا نخواهى بنده ام من *** پذيرى يا كه رد شرمنده ام من

غريبم بى نوايم دردمندم *** كرامات تو را من مستمندم

هواى كوى تو آب حياتم *** به خاك درگهت باشد مماتم

از اين درگه تو مسكين را مكن دور *** كه از غم روز او شد شام ديجور