زندگى در پرتو اخلاق (ذكر الله ) از شهيد سيد عبد المحمد تقوى

تقوى به معناى عام كلمه لازمه زندگى هر فردى است كه مى خواهد انسان باشد وتحت فرما عقل زندگى كند و از اصول معى پيروى نمايد. تقوى دينى و الهى يعنىايينكه انسان خود را از آنچه كه از نظر دين در زندگى معين كرده ، خطا و گناه و پليد وزشتى شناخته شده و حفظ وصيانت كند و مرتكب آنها نشود.
خدايا همه ما را از تقوى پيشه گان و مخلصين درگاهت قرار بده .
ذكر خدا اسلحه اهل تقوى
ان الذين اتقوا اذا مسهم طائف من الشيطان تذكروا فاذاهم مبصرون ⁽¹¹⁵⁾ .
به تحقيق كه تقوى پيشه گان چون با پندارى شيطانى برخورد كنند، خدا را يادكنند و دردم به بصيرت آيند.
اين قسمت از بحث پيرامون اثر ذكر خدا در دفع وسوسه هاى شيطانى است .
شيطان با وسوسه هايش به دور حرم دل انسان باتقوى طواف مى كند تا راهى بهدل باز كرده و در آنجا خانه كند، و حصن دلش را به تصرف در آورد و از زكر خداغافل سازد، آنگاه به طرف جهنم سوقش دهد؛ اما انسان با تقوى با ياد خدا خود را متذكرساخته و چشم دلش را بيدار گذاشته و بدين سبب او را از خود دور مى سازد.
شيطان طائف دور كعبه دل با وسوسه هايش به طوافمشغول است تا اينكه در كعبه باز شود و او داخل گردد، چه اگرداخل شد، ديگر خروجش مشكل است مشكل .
تمام تلاش شيطان اين است كه در دل انسان راه يابد؛ زيرا كهدل مركز فرماندهى است ، اگر سنگر فرماندهى به تصرف شيطان در آمد انسان رامغلوب خود مى كند و از حركت باز مى دارد و او را فرمانبر خود مى سازد.

راه سوم : عبرت گرفتن و انديشه در حوادث
در زندگى انسانها در طول تاريخ ، قضايا و حوادث متعددى روى مى دهد كه انسانها دربرابر اين حوادث دو قسمند:
1 - يك گروه مردمى هستند نادان كه از حوادث و رويدادها، سرسر مى گذرند و دقت وتاءمل نمى كنند.
2 - گروهى هستند كه در آن حوادث تفكر و تاءمل نموده و تجربه مى آموزند تا بدين سببنيروى عقل خويش را بكار انداخته و خطاهاى كمترى را مرتكب شوند.
انسانى كه سرگذشت اقوام گذشته و حال را مورد مطالعه قرار مى دهد، خوب و بد آنهارا تشخيص مى دهد و از رفتار آنها در زندگى عبرت مى گيرد و تجربه تازه كسب مىكند... و همه اينها را به صورت تجربياتى منظم در خزانه فكر و حافظه خويشجايگزين مى كند تا از آنها به عنوان برنامه هاى زنده زندگى استفاده نمايد وبدينوسيله از اشتباه خود بكاهد، چون او در مدرسه زندگى نيك و بد را آموخت ، و گذشتهرا مورد نظر قرار داده ، شكست خوردگان و عامل شكستشان ، و پيروز مندان وعامل پيروزيشان را مورد مطالعه قرار داده ، و لذا در زندگى اش از راهى مى رود كهموفقيت در آن است ، او ديگر خود را به فساد و تباهى نمى كشاند، چون ديد كه فساد،اهلش را چه كرد. و به كجا برده است . او به وسيله عبرت آموزى ، فكر خود را به راهراست هدايت مى كند و از انحراف باز مى دارد.
اين چنين انسانى با مطالعه و تجزيه و تحليل وقايع تاريخى و سرگذشت ديگران ،راه و بيراهه را سود و زيان ، خوب و بد، دوست و دشمن را... از هم تشخيص مى دهد، لذابدينوسيله زندگى پاك و باصفائى را صاحب خواهد بود - زندگى به درازاى تاريخبا بهره بردارى سالم از تاريخ .
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: لايلسع المومن من جحر واحد مرتين
انسان عاقل از يك سوراخ دوبار گزيده نمى شود.
زيرا انسان عاقل در زندگى همراه با تجربياتش فعاليت مى كند، از اشتباه و خطاىخويش درس عبرت مى گيرد.
توجه به آيات و روايات
آيات : فانتقمنا منهم فاغرقناهم فى اليم بانهم كذبوا باياتنا و كانوا عنها غافلين⁽¹⁴¹⁾ .
پس ما انتقام گرفتيم از ايشان (فرعونيان ) كه آنها را در دريا غرق كرديم ، براىاينكه آنها نشانه هاى ما را تكذيب كردند و از آيات ماغافل بودند.
فاليوم ننجيك ببدنك لتكون لمن خلفك آية و ان كثيرا من الناس عن آياتنا لغافلون ⁽¹⁴²⁾ .
پس امروز نجات داديم جسم تو را تا اينكه براى جانشينان خود، نشانه اى باشى وبدرستى كه بسيارى از مردم از نشانه هاى ما غافلند.
كم تركوا من جنات و عيون و زروع و مقام كريم ، ونعمة كانوا فيها فاكهين ، كذلكواورثناها قوما آخرين فما بكت عليهم السماء والارض و ما كانوا منظرين ⁽¹⁴³⁾.
چه بسا باغها و چشمه سارها و كشتزارها و جايگاههاى ارجمند و نعمتى كه در آن شادمانبودند، بجا گذاشتند، اين چنين است رسم روزگار كه ما آنها را به قومى ديگر ميراثداديم . آنگاه آسمان و زمين بر آنها نگريست و از مهلت دادگان نبودند.
لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب ⁽¹⁴⁴⁾ .
همانا در حكايت آنان (يوسف و برادرانش يوسف و عزيز مصر) براى صاحبانعقل عبرت خواهد بود.
و در جاى ديگر فرمودند: فاقصص القصص لعلهم يتفكرون ⁽¹⁴⁵⁾ .
مولوى نيز در مثنوى داستانى جالب در لزوم عبرت گرفتن از گذشتگان و ترك راهى كهباعث سقوط آنان مى شود آورده است :
داستان از اين قرار است كه شير و گرگ و روباه باهم براى طلب و بدست آوردنشكار، به كوهستان مى روند و يك گاو و يك بز كوهى و يك خرگوش ‍ را شكار مى كنند وبه جنگل مى آورند. گرگ و روباه از طعمه ، طمع مى برند و مى خواستند كه شير آنها رابه عدل تقسيم كند. ولى شير كه از وسوسه هاى آنان آگاه بود، با خود گفت : بنمايمسزا مر شما را اى خسيان گدا. بالاخره شير به گرگ مى گويد كه تو صيدها را قسمتكن :

گفت شير اى گرگ اين را بخش كن نايب من باش در قسمت گرى گفت اى شه گاو وحشى بخش توست بزمرا كه بزميانه است وسط شير گفت اى گرگ چون گفتى ؟ بگو گرگ خود چه سگ بود كو خويش ديد گفت پيش آ كس خرى چون تو نديد چون نديدش مغز و توبير رشيد گرگ را بركند سر آن سرفراز

معدلت را نو كن اى گرگ كهن ناپديد آيد كه تو چه گرهرى آن بزرگ و تو بزرگ و زفت و چست روبها خرگوش بستان بى غلط چون كه من باشم تو گوئى ما وتو؟ پيش چون من شير بى مثل و نديد پيشش آمد، پنجه زد او را دريد در سياست پوستش از سركشيد تا نماند دو سرى و امتياز

بعد از اينكه شير سر گرگ را مى كند و گرگ در خاك و خون به غلتيدن مى افتد روباه را مى خواند:

بعد از آن رو شير با روباه كرد سجده كرد و گفت كين گاوسمين وين بز از به رميانه روز را و آن دگر خرگوش بهر شام هم گفت اى رو به تو عدل افروختى از كجا آموختى اين اى بزرگ گفت چون در عشق ما گشتى گرو چون گرفتى عبرت از گرگ دنى عاقل آن باشد كه عبرت گيرد از رو به آن دم بر زبان صد شكر راند گر مرا اول به فرمودى كه تو پس سپاس او را كه ما را در جهان تا شنيدم آن سياستهاى حق تا كه ما از حال آن گرگان پيش امت مرحومه زين رو خواندمان استخوان و پشم آن گرگان عيان عاقل از سر بنهد اين هستى و باد ور نه بنهد ديگران از حال او

گفت اين را بخش كن از بهر خورد چاشت خوردت باشد اى شه مهين يخنه اى باشد شه پيروز را شبچره اى شاه با لطف و كرم اين چنين قسمت ز كه آموختى ؟ گفت اى شاه جهان از حال گرگ هر سه را برگير و بستان و برو پس تو رو به نيستى شير منى مرگ ياران در بلاى محترز كه مرا شير از پس آن گرگ خواند بخش اين را، كه براى جان از او؟ كرد پيدا از پس ‍ پيشينيان بر قرون ماضيه اندر سبق همچو رو به پاس خودداريم پيش آن رسول حق و صادق در بيان بنگريد و پند گيريد اى مهان چون شنيد انجام فرعونان وعاد عبرتى گيرند از اضلال او146

نكاتى چند كه مى نويسد: اين داستان قابل توجه مى باشد عبارتند از:
1 - عدم كبر و غرور در مقابل خداوند متعال و رسولان الهى .
2 - عدم آميزش باطل خود با حق - تا اينكه بدينوسيله جامعه اى را نيالوده و از آبگل آلود ماهى نگرفت - همانند گرگ كه براى سيرى شكم خود و جلوه دادن خود، ابتداءسخن از بزرگى و عظمت شير مى راند تا بدينوسيله كار خود را به ثمر رساند.
3 - عبرت گرفتن از سرنوشت ديگران ؛ آنان كه ادعاى خداى مى كردند و بر مردمبدلخواه خود حكم مى راندند سرنوشتى همانند سرنوشت گرگ يافتند (درتمثيل مذكور بيشتر همين جنبه آن مورد نظر ماست ).
4 - بايد سپاس خداى گذارد كه ما را در دورانهائى خلق كرده است كهقبل از ما ملتها و گروههايى بودند كه در صحنه هاى گوناگون زندگى ، تكاپو كردهاند و هر كدام براى خود راه و رسمى برگزيده بودند كه اكنون نتايج همه آنان راتاريخ براى ما نگهداشته است . كاخهاى ويران ، تخت هاى واژگون و جسدهاى پوسيدهآنان ... همه براى ما به عنوان يك آموزشگاه زنده و گويا حاضرند. بر ماست كه از آناندرس عبرت گرفته و راهى را كه آنان رفته اند پيش نگيريم .
به قول شاعر:

به مصر رفتم و آثار باستان ديدم بسى چنين و چنان خوانده بودم از تاريخ گواه قدرت شاهان آسمان درگاه تو كاخ ديدى و من خفتگان در دل خاك تو تخت ديدى و من بخت واژگون از تخت تو تاج ديدى و من تخت رفته بتاراج تو عكس ديدى و من گردش جهان برعكس تو چشم ديدى و من ديده حريصان باز ميان اين همه آثار خوب و بد به مثل يكى نشانه قدرت يكى نشانه حرص

به چشم آنچه شنيدم ز داستان ديدم چنان فتاد نصيبم كه آنچنان ديدم بسى هرم ز زمين سر به آسمان ديدم تو نقش ديدى و من نعش ناتوان ديدم تو صخره ديدى و من سخره زمان ديدم تو عاج ديدى و من مشت استخوان ديدم توشكل ظاهر و من صورت نهان ديدم هنوز در طمع عيش ‍ جاودان ديدم دو چيز از بدو از خوب تواءمان ديدم دو بازمانده ز ديوان خسروان ديدم

همچنين حكيم خاقانى در قصيده معروف ايوان مدائن مى گويد:

هان اى دل عبرت بين از ديده نظر كن هان

ايوان مدائن را آئينه عبرت دان ...147

شاعرى ديگر، حكايت عبرت انگيزى را در ابيات زير آورده است :

نادره پيرى ز عرب هوشمند روى همين مسند و اين تكيه گاه بودم و ديدم بر ابن زياد تازه سرى چو سپر آسمان بعد ز چندى سر آن خيره سر بعد كه مصعب سرور و سردار شد نك سر مصعب به تقاضاى كار

گفت به عبدالملك از روى پند زير همين قبه و اين بارگاه آه چه ديدم كه دو چشمم مباد طلعت خورشيد ز رويش ‍ نهان بد بر مختار بروى سپر دستكش او سر مختار شد تا چه كند با تو دگر روزگار؟

بايد خداى را شكر كرد كه ما را بعد از ديگران آفريد تا باتاءمل در سرنوشت آنان خود را از سقوط و گمراهى نجات دهيم ، همچنانكه روباه سپاسخداى را گفت كه بعد از گرگ فرا خوانده شد.

پس سپاس او را كه ما را در جهان تا شنيديم آن سياستهاى حق

كرد پيدا از پس ‍ پيشينيان بر قرون ماضيه اندر سبق

تا كه ما از حال آن گرگان پيش

همچو رو به پاس خود داريم بيش

حال ابى جوان ! بايد به حال پيران بنگرى و از پشت گوژ و موى سفيد آنان درس عبرتبگيرى ؟ و قدردان عمر خويش باشى از آن استفاده هاى بيشترى ببرى و آن را براىرسيدن به كمال لايقت به فعاليت بيشترى وادار نمائى .

جوانى گفت با پير دل آگاه جوابش گفت پير خوش تكلم

كه خم گشتى چه ميجوئى در اين راه كه ايام جوانى كرده ام گم

و در وصيتنامه اسكندر آمده است :

شنيدم در وصاياى سكندر كه از روى زمين چون ديده بستم كه تا بينند مغروران سرمست

كه گفتى با ارسطوى هنرور برون آريد از تابوت دستم كه از دنيا برون رفتم تهيدست

بنابراين همه حوادث روزگار، مرگ عزيزان ، ويرانى كاخ ظالمان ، خم شدن پيرمردان ،عالم شدن عالمان و... تذكرى مى باشند براى بيدارى انسان از خواب غفلت .
روايات :
على (عليه السلام ) مى فرمايد: كسب العقل الاعتبار والاستظهار و كسبالجهل الغفلة والاغترار⁽¹⁴⁸⁾ .
يعنى در كسب عقل ، عبرت گرفتن و احتياط است و كسبجهل ، غفلت و فريب خوردن است .
باز مى فرمايند:
الاعتبار يثمر العصمة .
عبرت گرفتن ثمره اش عصمت و خود نگاهدارى از گناه است .
و باز آن حضرت مى فرمايند! رحم الله امرا تفكر فاعتبر وابصر⁽¹⁴⁹⁾خداى رحمت كند كسى را كه فكر كند، سپس ‍ عبرت بگيرد و درنتيجه عبرت گيرى ،بينا گردد.
همچنين مى فرمايند: الاعتبار يقود الى الرشد⁽¹⁵⁰⁾
عبرت گرفتن آدمى را به سوى رشد مى كشاند.
و نيز مى فرمايد: من حفظ التجارب اصابت افعاله ⁽¹⁵¹⁾
آنكس كه تجربيات خود را حفظ كند، در كارها به راه صحيح و صواب خواهد رفت.
من احكم من التجارب سلم من العواطب ⁽¹⁵²⁾ .
آن كس كه اعمال خود را بر پايه محكم تجربيات استوار نمايد از سقوط و تباهىبسلامت خواهد بود.
و نيز مى فرمايند: من لم ينفعه الله بالبلاء والتجارب لم ينتفع من العظة ⁽¹⁵³⁾ .
كسى كه نفع هدايت الهى از راه آزمايشات و تجارب عايدش نشود، او از هيچ اندرز ونصيحتى بهره مند نخواهد شد.

زندگى در پرتو اخلاق (ذكر الله ) از شهيد سيد عبد المحمد تقوى