1 ـ سجود موجودات

قرآن كريم در آيات متعددى تمام موجودات عالم را در حال سجده بر حضرت حق معرفى مى كند ، و نظام احسن و اتقن عالم را ، و گردش تمام موجودات را در مدار مخصوص به خود و پخش منافع بى شمار و عظيم را از موجودات عالم اعم از سماوى و ارضى و بحرى و برى معلول سجود آنان در برابر حضرت رب العزه مى داند .

آيا با چشم بصيرت و ديده حق بين مشاهده نكردى ، كه هر چه در آسمانها و هر چه در زمين است ، و خورشيد و ماه و ستارگان ، و كوهها و درختان ، و جنبندگان و بسيارى از انسانها در سجده و سجودند ، و در حال انقياد و اطاعت و خضوع در برابر حضرت حقند ، و بسيارى از مردم هم در اثر كفر و طغيان و عصيان و گناه مستوجب عذاب حقند ، هر كس خدا را سبك گرداند ، يعنى از اطاعت و فرمانبردارى از او و خضوع و خشوع و تذلل و سجده در پيشگاه او سرباز زند ، كسى او را گرامى نتواند كرد ، كه البته خداى مقتدر بر هر چه مشيت و اراده اش تعلق بگيرد همان را انجام خواهد داد .

خداوند عزيز در پايان اين آيه ، تمرد از سجود يعنى سرپيچى از اطاعت و عبادت خودش را سبك انگاشتن حق حساب كرده و سبك انگارى حق در حقيقت سبك كردن شخصيت انسان به دست خويش است ، و هر كس به خفت

1 ـ سوره حج (22) : 18 .

و خوارى و سبكى كه معلول سرپيچى از فرمان خداست گرفتار شود ، راهى براى مكرمت و بزرگوارى و شخصيت ندارد .

آرى عزت و نظم و منفعت دهى و تداوم حيات موجودات غير انسانى عالم گرچه خالى از اراده اند در پرتو سجده آنان در محراب عبادت نسبت به حضرت دوست است .

و چه زشت و قبيح و بدكردار و بدسيرت ، و شقى و پست و دنى و بدبخت اند آن دسته اى كه در پايان آيه شريفه مى فرمايد : به خاطر عدم سجده و اطاعتشان عذاب بر آنان حتمى گشته .

لا اقل از باب شكر در برابر احسان ها و نعمت هاى او بيائيد سر ذلت و انقياد در برابر حضرتش به خاك عبادت و مذلت بگذاريم .

نفس مى نيارم زد از شكر دوست *** كه شكرى ندارم كه در خورد اوست

عطائى است هر موى از او بر تنم *** چگونه به هر موى شكرى كنم

ستايش خداوند بخشنده را *** كه موجود كرد از عدم بنده را

كه را قدرت وصف احسان اوست *** كه اوصاف مستغرق شأن اوست

بديعى كه شخص آفريند زگل *** روان و خرد بخشد و هوش و دل

زپشت پدر تا به پايان شيب *** نگر تا چه تشريف دادت زغيب

چو پاك آفريدت بهش باش و پاك *** كه ننگست ناپاك رفتن به خاك

پياپى بيفشان از آئينه گرد *** كه صيقل نگيرد چو زنگار خورد

نه در ابتدا بودى آب منى *** اگر مردى از سر بدر كن منى

چو روزى به سعى آورى سوى خويش *** مكن تكيه بر زور و بازوى خويش

چرا حق نمى بينى اى خودپرست *** كه بازو به گردشت درآورد و دست

چو آيد بكوشيدنت خير پيش *** زتوفيق حق دان نه از سعى خويش

به سرپنجگى كس نبردست گوى *** سپاس خداوند توفيق گوى

تو قائم به خود نيستى يك قدم *** زغيبت مدد مى رسد دم به دم

نه طفلى دهن بسته بودى زلاف *** همى روزى آمد به جوفت زناف

چو نافت بريدند و روزى گسست *** به پستان مادر گرفتى دو دست

غريبى كه رنج آردش دهر پيش *** به دارو دهند آبش از شهر خويش

پس او در شكم پرورش يافته است *** زانبوى معده خورش يافته است

دو پستان كه امروز دلخواه توست *** دو چشمه هم از پرورشگاه توست

كنار و بر مادر دلپذير *** بهشت است و پستان درو جوى شير

درختى است بالاى جان پرورش *** ولد ميوه نازنين در برش

نه رگهاى پستان درون دلست *** پس ار بنگرى شير خون دلست

به خونش فرو برده دندان خويش *** سرشته در آن مهر چون جاى خويش

چو بازو قوى كرد و دندان سطبر *** كه پستان و شيرش فرامش كند

تو نيز اى كه در توبه اى طفل راه *** به صبرت فراموش گردد گناه

و باز در قرآن مجيد در باره سجود موجودات مى فرمايد :

آيا چشم نگشودند كه آثار قدرت حق را در هر چيز مشاهده كنند ، ببينند كه هر موجودى چگونه آثار و سايه خود را به هر جانب مى فرستد ؟ !

از راست و چپ همه به سجده خداوند با كمال فروتنى و تواضع مشغولند .

هر چه در آسمانها و زمين است از جنبندگان و فرشتگان همه و همه بدون

1 ـ سوره نحل (16) : 48 ـ 50 .

تكبر و با كمال تذلل به سجده و عبادت خدا مشغولند .

تمام موجودات آفرينش از مافوق خود كه خداى بزرگ است در بيم اند ، و به هر چه مأمورند اطاعت مى كنند .

و نيز در قرآن مجيد مى فرمايد :

هر كه در آسمانها و زمين است ، با همه آثار وجوديش به رغبت و اشتياق و به جبر و الزام ، شب و روز به طاعت خدا مشغول و در برابر حضرت او به انقياد و تذلل و سجده است .

سجود اهل طاعت و عبادت

آنان كه به وادى با عظمت معرفت قدم گذاشته ، و از نور بصيرت بهره مند شده اند ، و در نتيجه به الوهيت حضرت حق و به بندگى و مملوكيت خويش ، با تمام وجود به اقرار و اعتراف برخاسته اند ، بر خود لازم و حتم مى بينند كه از پى دستورات انبيا و امامان به عبادت قيام كرده و از حضرت حق اطاعت نمايند و به پيشگاه او سجده به معناى حقيقى برند ، يعنى كمال انقياد و خضوع و تذلل را نسبت به عظمت و فرامين و دستورات او رعايت كنند ، قرآن مجيد ياد آنان را گرامى داشته و از وجود مبارك آنان به عنوان بندگان با كرامت حق ياد مى كند ، و آنان را عباد شايسته و سارع در خيرات مى داند :

1 ـ سوره رعد (13) : 15 .

2 ـ سوره رحمن (55) : 6 .

همه اهل كتاب يكسان نيستند ، طايفه اى از آنها قيام به حق دارند ، در دل شب به تلاوت آيات خدا مشغولند ، و داراى سجده يعنى خضوع و تذلل در برابر حضرت حقند .

به خدا و روز قيامت ايمان آرند ، و امر به معروف و نهى از منكر كرده و به سوى نيكوكارى شتابانند ، آنان مردم شايسته اند .

از اين دو آيه استفاده مى شود كه گروهى از اهل كتاب مانند دوستان و هم كيشان خود پافشارى بر باطل نكرده ، بلكه تسليم پيامبر و قرآن شدند و به راه راست و صراط الهى آمدند .

در قرآن مجيد در باره بندگان واقعى خود مى فرمايد : در چهره آنان اثر سجود خالصانه و واقعى مشاهده مى شود :

و نيز در قرآن مجيد در باره عباد مورد رضايت خود مى گويد :

آيا كسى كه شب به اطاعت خداوند ، به سجود و قيام پردازد ، و از عذاب

1 ـ سوره آل عمران (3) : 113 ـ 114 .

2 ـ سوره فتح (48) : 29 .

3 ـ سوره زمر (39) : 9 .

آخرت ترسان و به رحمت خدا اميدوار باشد ، و آنكس كه شب و روز به كفر و عصيان و طغيان مشغول است برابرند ؟ بدون شك يكسان نيستند .

و نيز در نشانه هاى عباد واقعى مى فرمايد :

و آنان هستند كه شب را به سجده و قيام براى رضاى خدا روز كنند . و باز در قرآن مجيد مى فرمايد :

آنان كه پيش از اين به مقام علم و دانش و آگاهى و بصيرت رسيدند ، هرگاه آيات ما بر آنان تلاوت شود ، همه با كمال خضوع و فروتنى سر طاعت در مقابل حكم حق فرود آرند .

و در قسمتى از آيه اى از سوره مريم مى فرمايد :

حال آنان در بندگى چنان است كه هرگاه آيات رحمان بر آنان تلاوت شود با گريه شوق روى اخلاص بر خاك نهاده و در برابر حضرت او سجده كنند و هستى خود را به خضوع و تذلل و انقياد نثار او نمايند .

آرى لذتى كه اينان از معرفت به حق و عظمت او ، و از معرفت به خود و كوچكى خويش مى يابند و از پى مستى اين لذت كمال تواضع و خضوع و نهايت تذلل و سجده در پيشگاه او برند ، براى غير اينان قابل وصف و درك نيست .

1 ـ سوره فرقان (25) : 64 .

2 ـ سوره اسرا (17) : 107 .

3 ـ سوره مريم (19) : 58 .

حديث فقر در دفتر نگنجد *** حساب عشق در محشر نگنجد

عجب مى آيدم كين آتش عشق *** چه سودائى است كاندر سر نگنجد

برون نه پاى جان از پيكر خاك *** كه جان پاك در پيكر نگنجد

شرابى كان شراب عاشقانست *** ندارد جام و در ساغر نگنجد

برو مجمر بسوز ار عود خواهى *** كه عود عشق در مجمر نگنجد

دلى كز دست شد زانديشه عشق *** در او انديشه ديگر نگنجد

هر آن دل كآتش عشقش برافروخت *** چنان گردد كه اندر بر نگنجد

چه خوش جانان و جان با هم نشينند *** سر موئى ميانشان در نگنجد

درين ره پاك دامن بايدت بود *** كه اينجا دامن تر در نگنجد

رهى كان راه عطار است امروز *** در آن ره جز دلى رهبر نگنجد

و نيز در قرآن مجيد در دو آيه سجده و بعضى از حقايق عالى الهى را از نشانه هاى بندگان حقيقى خود دانسته مى فرمايد :

تنها به آيات ما آنان ايمان مى آورند ، كه چون متذكر خدا شوند به سجده رخ بر خاك نهند و به تسبيح و تنزيه ، ستايش حق نمايند و به كبر و نخوت سر از فرمان حق نكشند .

شبها پهلو از بستر خواب حركت دهند و در دل شب با بيم و اميد خداى خود را بخوانند و از آنچه روزى آنان كرديم در راه حق انفاق كنند .

فيلسوف بزرگ اسلامى و عارف معارف الهى مرحوم صدر المتألهين شيرازى

1 ـ سوره سجده (32) : 15 ـ 16 .

در توضيح اين دو آيه مى فرمايد :

در اين دو آيه سه خصوصيت علمى قلبى و به خصوصيت عملى جسمى براى مؤمن ذكر شده ، تا در پرتو اين شش برنامه روشن شود ، كه كلمه شهادت بدون معرفت برهانى يا كشفى موجب آزادى از شقاوت ذاتى علمى نيست و به عبارت ديگر علم تنها كه محصول يادگرفتن يك سلسله الفاظ است بدون تعمق برهانى يا كشفى در مفهوم و حقيقت آن علت نجات نيست ، و مجرد اعمال بدنى بدون تهذيب و تزكيه باطن و تصفيه قلب موجب نجات از عذاب اليم نيست .

اما سه صفت علمى قلبى كه صاحبش به حقيقت آن رسيده عبارت است از :

1 ـ ذكر خدا .

2 ـ تسبيح و حمد به حقيقت .

3 ـ آزادى از تكبر و در برابر حق .

اما سه صفت و سه خصوصيت علمى جسمى عبارت است از :

1 ـ بيرون آمدن از رختخواب به وقت نيمه شب جهت عبادت .

2 ـ دعا در دل تاريك شب .

3 ـ انفاق از آنچه روزى شده در راه خدا .

اما شرح هر يك از اين سه خصوصيت علمى قلبى و عملى جسمى .

1 ـ ذكر حقيقى باعث سجده واقعى است ، به اين صورت كه عبد بر اثر كثرت برخورد به معارف الهيه كه در قرآن و روايات است ، و فايده گرفتن از حقايق ايمانيه و موعظه شدن به تقوا و زهد حقيقى ، داراى حالت تذكر دائم مى گردد ، و به طور مرتب نور مواعظ و امثال در دلش تجلى مى كند ، و در حقيقت عقل و روح او با معارف وحدت پيدا مى كند ، در اين حال از مواعظ و نصايح و قرآن و تقوا فايده ها گرفته و به اين نتيجه مى رسد كه ظاهر دنيا بى ارزش ، و راه فقط راه خدا و صراط مستقيم است ، و در اين نقطه اى است كه بر اثر برخورد قلب

صافش به معارف و فطرت پاكش به حقايق ، با تمام هستى در برابر حضرت دوست به سجده افتاده و سر تواضع و انقياد و ذلت بر خاك پيشگاه ربوبى مى سايد و از نقشه حيوانيت ، با كمك اين سجود به مقام انسانيت سفر مى كند .

و اين نتيجه دل دادن به معارف الهيه و حقايق ربانيه است . و براى لقلقه زبان و علم بدون برهان و مكاشفه اين همه اثر نيست ، اين مراتب از آثار و خواص علم عارفين بالله و آيات خداست ، و اين علم اساس دين و ريشه بقيه حسنات و نيكى هاست .

2 ـ پس از تجلى اين علم و آراسته شدن عبد به معرفت برهانى يا كشفى در مقام تسبيح و تقديس و تحميد حضرت حق برخواهد آمد ، چرا كه از طريق اين معرفت به اين حقيقت مى رسد كه وجود اقدس حق منزه از هر عيب و نقص و داراى كمال بى نهايت در بى نهايت است ، پس فقط ذات او استحقاق تسبيح و تحميد دارد .

اين تسبيح و حمد در حقيقت عبارت از تنها نمودن ذات از اوصاف مادى و اتصاف به صفات ملائكة الله و تشبه و تخلق به اخلاق الله است و به حقيقت اين است تسبيح و حمد مؤمنين ، چنانچه بزرگان از علم و عرفان اشاره فرموده اند .

آرى كثرت تمرين تسبيح و حمد بر اساس معرفت ، و رسوخ در اتصاف به صفت كمال ، آدمى را حقيقت آن تسبيح و جنس آن صفت مى كند .

آيا نديدى كثرت آتش گيرى آهن در مجاورت آتش او را به صورت يك پارچه شعله و آتش در مى آورد ، و آنوقت است كه آن آهنكار آن آتش را مى كند ، پس تعجب ندارد كه مؤمن بر اثر معرفت و تسبيح و تحميد حق موجودى خالص از عوارض ظاهر دنيا شود ، و همانند ملائكه مقربين كه شانى جز تسبيح و تقديس ندارند مسبح و حامد گردد !

آرى مؤمن از بركت تداوم معرفت و ذكر و تسبيح و حمد حق تبديل به يك

موجود خالص الهى مى شود ، كه از وجود مقدس او جز انقياد و تسليم و سجده واقعى در پيشگاه با عظمت حضرت حق بروز نكند .

و اين اخلاق عرفا و حكماست كه حقايق را از زوائد و مشخصات خالص كنند ، و به تنقيح مقاصد از فضول و زوايد اقدام نمايند ، و بين ذاتى و عرضى را در هر باب جداسازى كنند .

چگونه با ذكر و معرفت و تسبيح و حمد اين عمل را نسبت به خود روا ندارند ، و خويشتن را از عوارض غير الهى و از فضول دنيا و زوائد مادى خالص ننمايند ؟ اينان بر اثر كثرت برنامه تجريد و توحيد به مرتبه تجرد از خلائق مى رسند ، تا جايى كه حقيقت را به حقيقت شناخت به مشاهد آن با نور بصيرت موفق مى شوند ، و آنجاست كه با تمام هستى مسبح و منزه و حمدگو مى كردند .

الهى واقعى و متصفان به حقايق و معارف زبانيه اينانند ، به قول عارف زنده دل ، حكيم شوريده حال حضرت الهى قمشه اى :

گر پسندى غير او يارى الهى نيستى *** ور كشى جز عشق او بارى الهى نيستى

غير آن زيباى مطلق غير آن معشوق كل *** گر ببازى دل به ديارى الهى نيستى

چون نشينى طرف گلزارى به ياد گلرخى *** خاطرت گر رنجد از خارى الهى نيستى

گوهر عقل و دل و دانش نبخشى گر به عشق *** در هواى ماه رخسارى الهى نيستى

گر به راه چشمه حيوان چو خضر زنده جان *** نگذرى از مهر مردارى الهى نيستى

بينى از آئينه آفاق و انفس جلوه گر *** غير حسن يار ديارى الهى نيستى

گر به گنجى بدهى آن اشكى كه از شوقش شبى *** ريزى از چشم گهربارى الهى نيستى

سينه اى بى كينه گر دارى تو از اهل دلى *** ور دلى از خود بيازارى الهى نيستى

چون خليل عشقى اندر آتش نمروديان *** آتشت گر نيست گلزارى الهى نيستى

زآتش نمرود كسى ترسد خليل پاك جان *** نورى از بگريزى از نارى الهى نيستى

گر به دوزخ يا بهشتت مى برد لطف حبيب *** گر كنى بسر كارش انكارى الهى نيستى

چون به نام يار الهى در دو عالم دل خوشى *** گر ندارى شوق ديدارى الهى نيستى

3 ـ محصول معرفت برهانى و كشفى اينان و تسبيح و حمدشان خلاصى از تكبر در برابر حق و شئون حق است .

اينان در برابر خلق هم به صفات نفس و ظهور انانيت تكبر نمى كنند ، چرا كه وقتى انسان در مقام فناء ذات و صفت نسبت به مولا باشد ، و غرق در شهود حضرت رب و صفات او ، چگونه تكبر كند ، در برابر چشم دل اينان وجود منحصر به حق و صفات و افعال اوست ، پس بر كه تكبر كنند ، در حقيقت با اين معرفت و تسبيح و حمد بر مقام نيستى رسيده اند و آن كسى كه به نيستى رسيده و هر چه غير حق را نيست مى داند ، در برابر كه تكبر نمايد ؟ !

اين بزرگواران در اخلاق خود آنقدر متواضع اند ، كه در ميان هر جمعيت يا در

هر شهرى كه زندگى مى كنند ، خود را از همه بدتر و از مقام انسانيت دورتر مى دانند ، در اين زمينه از زبان عارف شيراز سعدى بشنويد :

چنين ياد دارم كه سقاى نيل *** نكرد آب بر مصر سالى سبيل

گروهى سوى كوهساران شدند *** به فريادخواهان باران شدند

گرستند از گريه جوئى روان *** بيايد مگر گريه از آسمان

به ذوالنون خبر برد از ايشان كسى *** كه بر خلق رنج است و سختى بسى

فروماندگان را دعائى بكن *** كه مقبول را رد نباشد سخن

شنيدم كه ذوالنون به مدين گريخت *** بسى بر نيامد كه باران بريخت

خبر شد به مدين پس از روز بيست *** كه ابر سيه دل بر ايشان گريست

سبك عزم باز آمدن كرد پير *** كه پر شد زسيل بهاران غدير

بپرسيد از او عارفى در نهفت *** چه حكمت در اين رفتنت بود گفت

شنيدم كه بر مرغ و مور و ددان *** شود تنگ روزى زفعل بدان

در اين كشور انديشه كردم بسى *** پريشان تر از خود نديدم كسى

برفتم مبادا كه از شر من *** به بندد در خير بر انجمن

بهى بايدت لطف كن كان مهان *** نديدندى از خود بتر در جهان

تو آنگه شوى پيش مردم عزيز *** كه مر خويشتن را نگيرى به چيز

بزرگى كه خود را به خردى شمرد *** به دنيا و عقبى بزرگى ببرد

از اين خاكدان بنده اى پاك شد *** كه در پاى كمتر كسى خاك شد

4 ـ تجافى از مضاجع در ظاهر ، خالى گذاشتن رختخواب از بدن و رها كردن خواب براى نماز شب است ، چرا كه مردم مؤمن و اهل معرفت داراى تهجد شبانه و قائم به صلاة در تاريكى شبند .

و در باطن آزاد كردن ارواح است ، به حسب قواى عمليه از تاريكيهاى ماديت و شواغل جسمى پست ، و قيام از رختخواب بدن و خروج از عالم اجسام به قطع

تعلقات غير الهى و محو آثار غير ربانى است ، يا خروج از عالم امكان به محو صفات امكانى و منور شدن به نور الهى و فيض ربوبى است .

معاذ بن جبل مى گويد : در غزوه تبوك خدمت رسول الله (صلى الله عليه وآله) بوديم ، گرماى سختى بود ، در حدى كه مردم از هم جدا شده بودند ، من از همه به پيامبر نزديك تر بودم ، نزديك تر شدم و گفتم يا رسول الله عملى به من بياموز كه داخل بهشت شوم و از آتش دوزخ دور گردم ، فرمود مسئله بزرگى پرسيدى ، ولى آسان است در صورتى كه خداوند بر بنده اش آسان كند ، آنگاه فرمود ، خدا را عبادت كن و به او شرك نورز ، نماز واجب را ادا كن و زكات مفروضه را بپرداز و روزه ماه رمضان را بگير .

آنگاه فرمود ترا به درهاى بهشت آگاهى دهم ؟ عرضه داشتم آرى ، فرمود : روزه سپر است ، صدقه كفاره عطا است ، و برخاستن مرد در دل تاريك شب جهت كسب رضايت حق ، سپس آيه شريفه تتجافى جنوبهم را قرائت كرد .

5 ـ و اما دعاى آنان توجه قلب ايشان است به توحيد حقيقى يعنى ليس فى الدار غيره ديار ، و نظر به مقام عنديت است ، و عبادت و دعاى آنان به مقتضاى خوف از سخط رب و افتادن در ميدان طرف و بعد از جناب دوتس ، و طمع به عنايت و لطف و محبت و اجر و ثواب اوست .

6 ـ و اما انفاق آنان مربوط به تمام نعمت هائى است كه حضرت رب العزة در اختيار آنان گذاشته از مال ، علم ، آبرو ، قدرت ، شخصيت .

3 ـ تكبر ابليس از سجود و عاقبت شوم او

داستان تكبر ابليس از سجده بر آدم ، كه امر حضرت حق به تمام ملائكه بود ، و در حقيقت انجام آن مأموريت انجام خواسته امر بود ، و واقعيت آن سجده به

قول حضرت صادق (عليه السلام) بر خدا بود(1) در ده سوره قرآن ذكر شده :

بقره ، نساء ، اعراف ، حجر ، اسراء ، كهف ، طه ، فصلت ، فرقان ، ص .

مفصل اين مسئله در سوره مباركه اسراء در آيات كريمه زير آمده :

و ياد آر زمانى كه به فرشتگان امر كرديم به آدم سجده كنند ، همه سجده كردند جز ابليس كه اعراض كرده گفت : آيا من سر اطاعت به آدمى كه از خاك آفريدى فرود آورم ، من هرگز به آدم سجده نخواهم كرد .

آنگاه ابليس در مقام مجادله بر آمد كه اى خدا با من بگو اين آدم خاكى را بر من فضيلت و برترى دادى كه مسجود من باشد ؟ اى خدا اگر اجل مرا تا قيامت به تأخير افكنى جز قليلى از اولاد او « انبيا ، امامان ، مخلصين » همه را مهار كرده به دام افكنم ! خداوند به او گفت : از پيشگاه رحمت من برو ، هر كس از اولاد آدم از تو پيروى كرد با تو به دوزخ كه پاداش كامل شماست كيفر خواهد شد !

برو و با ارتش پياده و سواره ات بر آنان احاطه كن ، و با آنان در اموال و اولاد مشاركت نما و با وعده هاى دروغ آنان را بفريب و مغرور كن ، آرى وعده تو جز غرور و فريب چيزى نيست ولى اين را بدان كه بر بندگان من تسلط ندارى و تناه محافظت و نگهبانى خدا آنها را كافى است .

1 ـ سفينة البحار : 1/598 .

2 ـ سوره اسراء (17) : 61 ـ 65 .

نتيجه اين آيات به شرح زير است :

1 ـ سر تافتن ابليس از سجده بر آدم كه امر حضرت حق بود .

2 ـ عجب و خودبينى شيطان و برترى جوئيش نسبت به آدم كه حق او نبود .

3 ـ اسائه ادب و جرأت و جسارت نسبت به حق در باره بنى آدم و مجادله با پروردگار .

4 ـ بيرون شدن او از پيشگاه رحمت به خاطر اعراضش از سجود .

5 ـ حتميت به جهنم رفتن او و تمام پيروانش .

6 ـ سرسختى او براى فريب انسان با تمام قوايش از طريق مال و اولاد و وعده هاى دروغ و فريبنده و غرورآور .

7 ـ عدم توانائى او در حكومت بر بنى آدم ، و اينكه همه قدرت او فقط در وعده و نيرنگ و آرايش مال و اولاد است ، و اينكه خداوند بزرگ با قدرت نبوت ، امامت ، قرآن ، عقل ، فطرت ، وجدان ، توبه ، انسان را مجهز فرموده ، و در قيامت نسبت به فريب خوردن از شيطان عذر موجهى در پيشگاه مقدس حضرت رب الارباب ندارند ! !

و در سوره مباركه اعراف مى خوانيم :

) قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَار وَخَلَقْتَهُ مِن طِين ( .

) قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ ((1) .

و همانا شما آدميان را بيافريديم و آنگاه كه بدين صورت كامل آراستيم ، فرشتگان را به سجده و تواضع بر آدم مأمور كرديم ، همه در برابر آدم سجده و خضوع كردند مگر ابليس كه از سجده كنندگان نبود ، خداوند به او فرمود چه چيز تو را مانع از سجده بر آدم شد كه چون تو را امر كردم نافرمانى كردى ؟ جواب داد من بهتر از اويم ، كه مرا از آتش و  او را از خاك آفريدى .

خداوند به شيطان فرمود از اين مقام با عظمت فرود آ ، و تمام حيثيت و شخصيت و كرامتت را از دست بگذار ، كه تو را نيامده در برابر من تكبر و نخوت ورزى ، بيرون شو كه تو از جمله فرومايگانى .

شيطان گفت مرا تا روز جزاى اعمال مهلت ده ، خطاب رسيد : البته مهلت خواهى داشت .

آنگاه گفت « در حالى كه مذهب فاسد جبر را پايه نهاد » چون مرا گمراه كردى من نيز به تلافى آن بندگانت را از راه راست گمراه مى كنم .

آنگاه از پيش روى ، و از پشت سر ، و طرف راست و چپ آنان در مى آيم « كنايه از اينكه تمام قاى آدميان را به سوى باطل مى كشم » تا بيشتر آنان را از طايفه شاگردان خارج ببينى .

خداوند به او فرمود از درگاه ما بيرون شو ، كه رانده درگاهى ، هركس از فرزندان آدم از تو اطاعت كند جهنم را از تو و آنان به يقين پر مى كنم !

1 ـ سوره اعراف (7) : 11 ـ 18 .

نتايجى كه از آيات سوره مباركه اعراف به دست مى آيد :

1 ـ آفرينش انسان از نظر قواى ظاهرى و باطنى كامل است ، بنابراين با اين قدرت كامل محكوم ضد خدا نيست ، مگر خودش بخواهد محكوم باشد .

2 ـ به خاطر كمالش به ملائكه و ابليس امر به سجده و خضوع شد ، ملائكه همه فرمان حق را اطاعت كردند ، ولى ابليس از حكم خدا به خاطر كبر و عجب خوددارى كرد .

3 ـ عجب و كبر ابليس علت محروميت او از دربار رحمت حضرت رب الارباب شد .

4 ـ به خاطر مزد عبادات گذشته اش تا قيامت از خدا مهلت گرفت ، تا از طول اين زمان جهت گمراهى فرزندان آدم استفاده كند .

5 ـ مذهب فاسد و خطرناك جبر را پايه گذارى كرد ، به اين صورت كه فرود آمدنش را از عزت و شخصيت و كرامت و بزرگى به حضرت حق نسبت داد ، در حاليكه خداوند بزرگ جز عزت موجودات چيزى نخواسته ، و از گمراهى و بدبختى آنان متنفر و شكست كسى را نمى خواهد .

6 ـ تهديد كرد كه تمام قواى بنى آدم ، اعم از عقل ، فطرت ، وجدان ، علم ، شهوت ، مشاعر ، غرائز ، و احساسات آنان را به راه باطل مى كشم و اينگونه آيات هشدارى از جانب حضرت دوست به انسان است كه با كمال دقت و با تكيه بر قواعد الهى و ايمان به خدا و روز جزا ، از خويشتن در برابر اين دشمن خطرناك محافظت كند .

7 ـ ابليس در حاليكه در معرض مذمت و شماتت و خوارى و سرافكندگى قرار گرفت از پيشگاه رحمت رانده شد .

8 ـ به او وعده حتمى داده شد كه خود و پيروانش به خاطر سرپيچى از فرمان خدا اهل جهنم خواهند بود .

و در سوره مباركه ص اين داستان شگفت انگيز را با عنوان هاى شديدتر مى خوانيم :

) قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ * قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَار وَخَلَقْتَهُ مِن طِين * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ * وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ( .

) قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُـخْلَصِينَ * قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ أَقُولُ * لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَمِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ ( .

اى رسول ما ياد آر هنگامى كه خداوند به فرشتگان گفت : من بشرى از گل مى آفرينم ، پس آنگاه كه او را با خلقت كامل بياراستم و از روح خود در او بدميدم بر او به سجده افتيد .

پس به فرمان خدا تمام ملائكه بى استثناء سجده كردند ، مگر ابليس كه غرور و تكبر ورزيد و از زمره كافران شد .

خداوند به ابليس فرمود : علت سجده نكردنت بر موجودى كه به دست قدرت و علم و عدل و حكمتم آفريدم چه بود ، آيا تكبر و نخوت ورزيدى يا از بلند پايگان بودى ؟

ابليس گفت مرا از آتش نورانى و آدم را از خاك تيره آفريدى ، بنابراين من از او برترم و مرا نرسد كه به او تواضع كنم .

خداوند به او فرمود : اينك از مقام قرب ما بيرون رو ، كه سخت رانده درگاه

مائى ! و بر تو باد لعنت من ، كه اين لعنت تا روز جزا بر تو حتمى و مسلم است . عرضه داشت تا آن روز مرا مهلت بده خطاب رسيد مهلت دادم . گفت به عزتت قسم تمام خلق را به گمراهى خواهم كشيد مگر آن بندگانى كه براى تو خالص شدند .

خداوند فرمود : به حق سوگند و كلام من حق و حقيقت است كه جهنم را از تو و پيروانت پر خواهم كرد .

آيات بالا ما را به اين مسائل آگاه مى كند :

1 ـ عظمت و شخصيت آدم بخاطر نفخه الهى در اوست ، كه از آن تعبير به روح الهى شده ، و همان روح است كه علت قرار گرفتن عقل و فطرت و قواى انسانى در انسان شد ، و آدمى به مقام علم الاسمائى و خلافة اللهى مشرف گشت .

2 ـ اين عظمت و شخصيت اقتضا كرد ، كه ملائكه به امر حضرت رب العزة در برابر او سر تواضع و سجده فرود آرند .

3 ـ اين عظمت و كرامت ، سبب حسد ابليس به آدم و ظهور غرور و كبر در او شد ، و باعث گشت كه از فرمان حضرت حق سرپيچى كند ، و در زمره كافران قرار بگيرد .

4 ـ عدم سجده او باعث رجم و طرف او از پيشگاه عزت ربوبى گرديد .

5 ـ عدم سجده او باعث گرفتار شدنش به لعنت و سخط حق گشت .

6 ـ تكبرش باعث ادامه نافرمانيش شد تا جائيكه قسم خورد و تهديد كرد تا روز قيامت ، دست از گمراه كردن انسان برندارد !

7 ـ با تمام شدت به او خطاب شد كه جهنم را از تو و پيروانت پر خواهم كرد . در هر صورت سر باز زدن ابليس از سجده باعث رجم و طرد او از پيشگاه حق ، و دچار شدنش به لعنت در دنيا و آخرت و بطور حتم جهنمى شدن او در قيامت گشت ، و صفت پليد كبر او به او اجازه توبه و بازگشت نداد و با علم به اين مسئله

كه دورماندن از عنايت حق باعث عذاب آخرت و خزى دنياست ، به علو و كبرش ادامه داد و با پى گرفتن گمراهى انسان دقيقه به دقيقه بر بار سنگين گناه و معصيت و طغيانش مى افزايد .

راستى چه درس ها و عبرت ها و پندها و موعظه ها كه در اين آيات براى تمام انسانها جلوه گر است !

خدا كند ما را ديده بصيرت و گوش شنوا باشد ، تا با ديدن اين آيات در قرآن مجيد با ديده عقل و قلب ، و شنيدن امثال و عبرتهاى قرآنى بخود آئيم ، و از صفات و اخلاق اين دشمن آشتى ناپذير خود و اهل و عيال و اطرافيان خويش را پاك نگاه داريم .

خدا كند ، فرمايشات حضرت حق را در قرآن با جان و دل قبول كرده ، و بر اين ديو رجيم ، و موجود پليد و لعين تا به لحظه خروج از دنيا كفر ورزيم ، و در راه ايمان و عشق به خدا سير خود را ادامه دهيم ، و از غفلت و سهو و جهل و نادانى پرهيز كرده ، و دل را به نور حق منور داشته ، و عقل و جان و نفس و دل از دسترس شيطان دور نگاه داريم ، كه اگر مراقب و محاسب ، و مواظب و بيدار نباشيم ، تمام هستى ما بوسيله اين دشمن غارتگر به غارت خواهد رفت .

تا كى اى مست خواب غفلت و جهل *** گوش سوى مقلد نا اهل

تا به مقصد در اين طريق تو را *** كى رساند دليل نابينا

ساز ده يار گير دانش و عقل *** رخت بر بند از اين سراچه نقل

نفسى از همه تبرا كن *** ساعتى چشم خويشتن وا كن

لحظه اى درگذر از اين پس و پيش *** لمحه اى در نگر به عالم خويش

چند مانى تو اين چنين خفته *** همره از راه منزلى رفته

به طلب در جهان چه مى پوئى *** چو تو گم گشته اى چه مى جوئى

ديده بگشاى اى كه در خوابى *** خويشتن را طلب مگر يابى

چند از اين اشتغال بى حاصل *** ديگران را و خود ز خود غافل

تا كه در خويشتن نظر نكنى *** وانگه از خويشتن گذر نكنى

نرسانى نظر به عين كمال *** نشناسى فراق را زوصال

ايزد آخر نيافريدت تن *** همه از بهر خوردن و خفتن

اندر اين صورت ضعيف اساس *** جان معنى است سعى كن بشناس

تا كى اى همچو گاو سر در پيش *** طعمه اى گرگ نفس را چون ميش

تن تو خاك تيره را شد فرش *** دل و جان تو تاج و قبه عرش

صورتى را كه جان معنى هست *** منجنيق اجل اگر بشكست

مغز او را زپوست به بينند *** بازگشتن بدوست به بيند

اى كه غافل زحال خود شده اى *** چون بدانجا روى كه آمده اى

از تو آخر بپرسد ايزد پاك *** گويد اى جرم كرده ناپاك

كرده بودى به مردمى دعوا *** حاصلت كو زصورت و معنا

روزى اندر سراچه شاهى *** كار ناكرده مزد مى خواهى

هر كه دل در امور سفلى بست *** ببلاهاى جاودان پيوست

هر دلى كو هواى دنيا خواست *** در تن افزود ليك از جان كاست

هر كه در ملك جان امين نبود *** خازن نقد ماء و طين نبود

گوهرى پيش مفلسى ننهند *** اين بلندى بهر كسى ندهند

عاشقان راست اين مقام آرى *** عاشقان را سزد چنين كارى

قرآن مجيد شيطان و جنود او را دشمن آشتى ناپذير انسان دانسته ، و او را منبع هر شرى معرفى نموده ، و وى را مانع وصول انسان به رشد و كمال و لقاء حضرت او مى داند و بطور مرتب آدمى را از خطرات و جنايات و خرابكاريهاى او برحذر داشته ، و هشدار مى دهد ، كه هدف اين موجود پست و پليد ، اين است كه شما را از رفتن به بهشت منع كرده ، و بطور حتم شما را به عذاب الهى بكشاند .

از همان زمانيكه آدم و حوا به فضل حضرت حق به بهشت مذكور در قرآن رفتند ، خداوند عزيز به آنان هشدار داد كه شيطان دشمن حتمى شماست ، و تمام هدف وى بيرون راندن شما از بهشت است ، به آيه اى از آيات كتاب الهى توجه كنيد :

به آدم گفتيم : اى آدم به حقيقت بدان كه اين شيطان با تو و جفت تو دشمن است ، و هشيار باش كه مبادا شما را از بهشت بيرون آرد ، كه از آن پس به ناراحتى و بدبختى دچار مى شويد .

به آدم گفتيم ، اى آدم به حقيقت بدان كه اين شيطان با تو و جفت تو دشمن است ، و هشيار باش كه مبادا شما را از بهشت بيرون آرد ، كه از آن پس به ناراحتى و بدبختى دچار مى شويد .

و در جاى ديگر به تمام فرزندان آدم هشدار مى دهد ، كه همان بلائى كه سر پدر و مادر شما آورد قصد حتمى دارد بر سر شما هم بياورد ، در اين آيه دقت كنيد :

اى فرزندان آدم مبادا كه شيطان شما را فريب دهد ، چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد ، جامه عزت از تن آنها بركند ، و قبايح آنان را در نظرشان

1 ـ سوره طه (20) : 117 .

2 ـ سوره اعراف (7) : 27 .

پديد آورد ، همانا آن شيطان و بستگانش شما را مى بينند ، در صورتى كه شما آناه را نمى بينيد ، ما نوع شياطين را دوستدار آنان كه ايمان نمى آورند قرار داديم .

لعنت شيطان اسم جنس است ، و ابليس و جنود ، و هر مانعى در راه خدا ، از مصاديق آن است .

شما هر موجود ذى شر و هر جن و انسى كه با وسوسه يا با خناسى خود ، يا با آرايش ظاهر دنيا نزد شما بخواهد شما را از حضرت حق جدا كند شيطان و دشمن حقيقى خود بدانيد .

شيطان براى فريب انسان داراى اعوان و انصارى است ، كه اعوان و انصارش اعم از جماد و حيوان و انسان است .

او از هر طريقى كه بتواند به فريب انسان اقدام كرده ، و آدمى را به ظواهر زندگى مغرور نموده ، و از راه خداى بزرگ باز مى دارد .

پيامبر عزيز اسلام مى فرمايد شيطان پس از هبوط از مقام عزت و نورانيت براى فريب انسان متوسل به وسائلى شد از جمله :

1 ـ حمام هاى عمومى « كنايه از اينكه گاهى افراد آنجا را براى معصيت انتخاب مى كنند » .

2 ـ محل كسب و كار « جهت پر كردن جيب مردم از حرام » .

3 ـ طعامى كه بر آن نام خدا برده نشده .

4 ـ كليه مسكرات .

5 ـ موسيقى .

6ـ اشعار بيهوده و باطل از قبيل تصنيف هاى مجالس لهو .

7 ـ كتب ضلال .

8 ـ دروغ گوئى .

9 ـ سحر و شعبده و جادو و ساحران .

10 ـ و خطرناك ترين دام ، او زنان طناز و عشوه گراند كه هر قدرتمندى را كه در برابر شهوت ضعيف است در اين صحنه به زانو آورد .

قرآن مجيد در باره اقوامى كه هلاك شدند ، مى فرمايد شياطين و دشمنان خدا از اعمال زشت و وسائل گناه را در برابر آنان زيبا جلوه داد و از اين طريق آنان را به هلاكت و خزى دنيا و عذاب آخرت رساند .

آنان با آنكه بينا و هشيار بودند « داراى عقل و وجدان و فطرت و قانون و پيامبر بودند » چون شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان جلوه داد ، در نتيجه آنان را از راه حق بازداشت ، بطورى كه همه هلاك و نابود شدند .

بيائيد به هشدارهاى حضرت حق ، كه محب و عاشق و دوستدار واقعى ماست توجه كنيم ، بيائيد سخن حق خداى خود را باور كنيم ، بيائيد به دلسوزى هاى حضرت او ارج نهيم ، فريب دشمنان خدا را نخورده و از صراط مستقيم حضرت الله منحرف نشويم ، مدت عمر كوتاه ، و مرگ همچون سايه به دنبال ماست ، سعى كنيم در تمام لحظات بيدار باشيم ، تا بيدار بميريم ، اگر در غفلت بسر بريم ، ممكن است بطور ناگهانى و بى خبر از ما مرگ فرا رسد ، و دست ما از همه برنامه هاى حق كوتاه باشد !

وقت كوچ است الرحيل اى دل از اين جاى خراب *** تا زحضرت سوى جانت ارجعى آيد خطاب

1 ـ سوره عنكبوت (29) : 38 .

بال و پر ده مرغ جان را تا ميان اين قفس *** بر دلت پيدا شود در يك نفس صد فتح باب

عقل را و نقل را همچون ترازو راست دار *** جهد كن تا در ميان نه سيخ سوزد نه كباب

چون زعقل و نقل ذوق عشق حاصل شد تو را *** از دل پر عشق خود آتش زن اندر نان و آب

گر چه عالم مى نمايد ديگران را آب خضر *** تو چنان گردى كه گردد پيش تو همچون سراب

گر چنان گردى جدا از خود كه بايد شد جدا *** ذره اى گردد به پيش نور جانت آفتاب

گر صواب كار خواهى اندرين وادى صعب *** از خطاى نفس خود تا چند بينى اضطراب

رو در اين وادى چو اشتر باشد و بگذر از خطا *** نرم مى رو ، خار مى خور ، بار مى كش بر صواب

از هواى نفس شوقت در حجابى مانده اى *** چون هواى نفس تو بنشست برخيزد حجاب

در شراب و شاهد دنيا گرفتار آمدى *** اى دل مست و خراب نفس تا چند از شراب

خيز كاجزاى جهان موقوف يك آه تواند *** از دل پر خون بر آر آهى چو مستان خراب

هر نفس سرمايه ملكى تو زانى بى خبر *** خيز و رو از حسرت دل كن بخون دل خضاب

درد و حسرت بين كه چندين گاه فكرت مى كنم *** هيچ كارى را نمى شايم دمى از هيچ باب

چون نيامد از تو كارى كان بكار آيد ترا *** برخود و بر كار خود بنشين و بگرى بى حساب

تو چنان دانى كه هستى با بزرگان هم عنان *** باش تا زين جاى فانى پاى آرى در ركاب

اين زمان تا توست حرصى و ندانى اين نفس *** تا نيارى زير خاك تيره رويت در نقاب

چون اجل در دامن عمرت زند ناگاه چنگ *** تو زچنگ او بمانى دست بر سر چون ذباب

اى دريغا مى ندانى كز چه دور افتاده اى *** آخر آن شوقى است در تو ذوق اين معنى بياب

چون چراغ عمر تو بى شك بخواهد مرد نيز *** خويشتن را همچو شمعى زآتش شهوت متاب

آخر اى شهوت پرست بى خبر گر عاقلى *** يك دمى لذت كجا ارزد به صد ساله عذاب

توشه اين ره بساز آخر كه مردان جهان *** در چنين راهى فرو ماندند چون خر در جلاب

غره دنيا مباش و پشت بر عقبى مكن *** تا چو روى اندر لحد آرى نمانى در عقاب

شب چو مردان زنده دار و تا توانى شب مخسب *** زانكه زير خاك بسياريت خواهد بود خواب

بسكه تو در خواب باشى و ازين طاق كبود *** بر سر خاك تو مى تابد به زارى ماهتاب

چون نمى دانى كه روز واپسين حال تو چيست *** در غرور خود مكن بيهوده تو چندين شتاب

كار روز واپسين دارد ، كه روز واپسين *** از سياست آب گردد زهره شير از عتاب

تكيه بر طاعت مكن زيرا كه در آخر سبو *** هيچ كس را نيست آگاهى كه چون آيد زآب

چون به يكدم جمله چون شمعى فرو خواهيم مرد *** پس چرا چون شمع بايد ديد چندين تف و تاب

زير خاك از حد مشرق تا به مغرب خفته اند *** بنده و آزاد و شهرى و غريب و شيخ و شاب

دل منه بر چشم و دندان بتان كين خاك راه *** چشم چون بادام و دندان است چون در خوشاب

آنكه از خشمش طناب خيمه منه مى گسست *** در لحد اكنون كفن در گردن او شد طناب

آنكه پيراهن زخود از تاب مى نگشاد باز *** تا كفن سازند از وى باز كردندش زتاب

وانكه رويش همچو گل بشكفته بودى اين زمان *** ابر مى ريزد به زارى بر سر خاكش گلاب

وانكه زلفش همچو سنبل تاب در سر داشتى *** خاك تاريكش نه سر بگذاشت ، نه سنبل ، نه تاب

يا رب از فضل و كرم عطار را بيدار كن *** تا به بيدارى شود در خواب تا يوم الحساب

توبه كردم يا رب از چيزى كه مى بايست كرد *** روى لطف خويش را از تائب مسكين متاب

هر كه اين شوريده خاطر را دعا گويد به صدق *** يا رب آن خورشيد خاطر را دعا كمن مستجاب