امتحانات الهى

انسان در ظرف خلقت و حياتش ، از نيروها و استعدادها و قواى مرموزى برخوردار است ، كه وجود اين نيروها اولا معلول محبت خدا به انسان و ثانياً براى رشد و تكامل انسان است .

اين نيروها در وجود انسان همانند دانه ها و حبه هاى نباتى است كه در ظرفى قرار داده و در جائى گذاشته اند ، اگر باغبان به سراغ اين حبه ها و دانه ها برود ،

و آنها را در زمين مستعد بكارد ، آن حبه ها و دانه ها با تمام قدرت شروع به فعاليت كرده و با عوامل مخالف به مبارزه برخاسته و در اين راه از هيچ كوشش و مقاومت و مجاهدتى كوتاهى نمى كنند تا به ثمر بنشينند و تمام منافع خود را آشكار كرده و رشد و كمال خود را نشان دهند .

اما اگر اين دانه ها در سرزمين مستعد قرار نگيرد و اين حبه ها كاشته نشود ، پس از مدتى مى پوسد و جز آنكه آنها را بعنوان دانه ها و حبه هاى فاسد كنار بريزند چاره اى نيست .

نيروها و استعدادهاى عالى انسانى حتماً و بدون شك در برخوردهاى انسان به حوادث و آلام و مصائب و شدتها و مجاهدتها و كوشش ها و زحمت ها و نعمت ها و نقمت ها ، شكوفا مى گردد ، و پس از اين شكوفائى به نتايج بسيار مثبت دنيائى و آخرتى مى رسد .

و چون راهى براى شكوفائى قواى روحى و عقلى و دفاعى و نفسى بشر جز با حوادث و رنجها و به قول قرآن ابتلاء نيست ، خداوند مهربان در قرآن مجيد ابتلا و امتحان را جهت انسان ضرورى و حياتى اعلام فرموده ، و احدى را از اين فضاى پرقيمت و پرسود استثنا ننموده است .

آيا مردم چنين پنداشتند كه به صرف اينكه گفتند ما ايمان به خدا آورديم رهاشان كنند و بر اين دعوى جهت رشد و كمال آنان به امتحان در نيايند ؟

ما تمام امت هاى قبل را امتحان و آزمايش كرديم تا راستگويان از دروغگويان معلوم شوند .

1 ـ سوره عنكبوت (29) : 2 ـ 3 .

به اين نكته بايد توجه كنيد كه امتحان حضرت حق مانند امتحان مدارس در دنيا نيست كه براى معلم شاگردان درس خوان از تنبل معلوم شوند ، خداى جهان بى امتحان به وضع ظاهر و باطن تمام هستى آگاه است ، اين امتحان فقط براى بخاطر خود انسان و جهت رشد و كمال و شكوفائى استعدادهاى اوست ، چيزى كه هست انسان بايد با آشنائى و توجه به قواعد الهى و حلال و حرام خداوندى و روح خدائى و اخلاق حسنه با ابتلائات و آزمايشات برخورد كند ، تا محور آزمايش را بر اثر اين معرفت و حوصله صد در صد به نفع خود برگرداند ، در صورت جهل به معارف انسان در برخورد به حوادث چه نعمت چه شدت نه اينكه نمى تواند از حادثه استفاده كند ، بلكه در برابر حادثه از پاى درآمده و به شكست مفتضحانه دچار خواهد شد ، اگر حادثه نعمت است از پى نعمت مست شده و لا ابالى و بيدين و طاغى خواهد شد ، اگر شدت است براى رفع آن ممكن است دچار دين فروشى ، شرف فروشى و افتادن در دامن دشمن گردد .

در هر صورت انسان از حادثه و بلا و ابتلاء و آزمايش چاره اى ندارد ، و فكر اينكه آزمايش نشود را از خود بايد جداً دور كند .

به قول على (عليه السلام) دعا نكنيد آزمايش نشويد ، دعا كنيد از آزمايش سرافراز بيرون آئيد .

آيا اينان نمى بينند كه هر سالى بطور حتم يك بار يا دو بار آزمايش و امتحان مى شوند « تا در اين جهت به سلامت الهى دست يابند » باز هم از كردار زشت

1 ـ سوره توبه (9) : 126 .

خويش پشيمان نشده و خدا را به حقيقت ياد نمى كنند ؟

در برخورد صحيح به ابتلائات الهى و آزمايشات ربانى ، انسان داراى قدرت روحى و بينش عقلى ، و صفاى نفس ، و سلامت قلب و نفس مطمئنه و مالكيت بر هوا و نيز راهبر و رهنماى ديگران مى گردد .

ما انسانها ، از جانب خدا به عقل ، به نفس ، به قلب ، به نبوت انبيا ، به امامت امامان ، به فقاهت فقيهان ، به حوادث اجتماعى ، به انقلاب اسلامى ، به طاغوت ، به ثروت ، به فقر ، به مرض ، به صحت به زن و فرزند ، به رفيق و دوست ، به اقوام و خويشان ، به نعمت ، به شدت ، به مصيبت ، امتحان مى شويم و از اين امتحانات و ابتلائات گريزى نداريم ، تنها مسئله اى كه در اين زمينه ها بايد رعايت كنيم برخورد صحيح ما با امتحان است ، كه اين برخورد صحيح را مى توان از قرآن و تعليمات اسلامى فرا گرفت ، و در برخورد صحيح است كه جزء نيكان قرار گرفته و در صف صابران و شاكران رفته و مفتخر به بشارتهاى عالى الهى خواهيم شد .

( الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ ) .

آرى سلامت انسان به فرموده حضرت صادق (عليه السلام) در برخورد به نعمت و شدت بعنوان ابتلاء و كرامت آدمى در طاعت از خداست ، و به تعبير ديگر در

1 ـ سوره بقره (2) : 124 .

2 ـ سوره بقره (2) : 155 ـ 157 .

برخورد صحيح به موارد ابتلاء و خوارى و بدبختى و شقاوت انسان در برخورد به ابتلائات در معصيت خدا و تخلف از مقررات الهى است .

جان اگر مى ندهى صحبت جانان مطلب *** گر نه اى خضر برو چشمه حيوان مطلب

چرا تو را ديو هوى نيست بفرمان بارى *** طمع خام به سر ملك سليمان مطلب

دعوى عشق كنى و سر و سامان طلبى *** لايق عشق نباشد سر و سامان مطلب

شادى دل زغم عشق پراكنده مجوى *** راحت جان زخم جعد پريشان مطلب

جور او مى برو زو چشم وفا هيچ مدار *** درد او مى كش و زو دارو و درمان مطلب

گذرگاهى خطرناك تر و در عين حال لطيف تر از گذرگاه امتحان و ابتلاء نيست ، انسان براى دست يافتن به قدرتهاى عالى معنوى امتحان مى شود . و چون در اين امتحان پيروز و سربلند شد . براى ورود به عالم آخرت با سرمايه اى سنگين و حالاتى ملكوتى و الهى آماده مى گردد ، و بوقت ورود مورد استقبال ارواح طيبه صالحان قرار گرفته و برزخ او شعبه اى از بهشت خدا خواهد بود .

چون قيامت گردد براى شركت در عاليترين مسابقه كه هدفش جنات الهى است وارد مى شود ، و در آنجا مورد استقبال ملائكه رحمت و خشنودى خداى مهربان قرار مى گيرد و در وقت ورود به بهشت مخاطب به اين خطاب عاشقانه مى گردد :

خازنان بهشتى به آنان به تهنيت گويند : سلام بر شما باد ، كه چه عيش ابدى نصيب شما شد ، اكنون در بهشت درآئيد و براى هميشه در آن متنعم باشيد .

1 ـ سوره زمر (39) : 73 .

آرى بهشت و نعمت جاويد آن ، و تهنيت خزنه بهشت ، مزد آن صبر و حوصله و برخورد صحيحى است كه به ابتلائات و آزمايشات الهى داشتند .

ملائكه الهى از هر درى به آنان وارد شده و به تهنيت مى گويند : سلام بر شما « كه در طاعت و عبادت خدا و رنج و آلام و پيش آمدها و حوادث و مصائب و ابتلائات و آزمايشات » صبر پيشه كرديد ، و در نتيجه منزلگاه نيكو يافتيد .

مسئله حتميت امتحان و ابتلاء بايد بطور دائم بوسيله پدران و مادران متعهد ، و معلمان دلسوز ، و بخصوص خطيبان و واعظان و ناصحان و پنددهندگان به فرزندان و جوانان و مردم گوشزد شود ، و به تمام عباد خدا براى برخورد صحيح به آزمايشات الهى و ابتلائات ربانى آمادگى داده شود .

رها گذاردن فرزندان و شاگردان كلاس و مردم از تعليم اين حقيقت دور از انصاف و مخالف با قواعد الهى است .

آنان كه در اين زمينه آمادگى لازم را ندارند ، در برخورد به كمترين حادثه ، محكوم حادثه مى گردند ، و نيروهاى الهى آنان در مدار برنامه هاى ابليسى و شيطانى قرار مى گيرد ، امتحان گذرگاه لطيف و در عين حال گذرگاه و عقبه ب بسيار پرخطرى است .

تا درين زندان فانى زندگانى باشدت *** كنج عزلت گير تا گنج معانى باشدت

1 ـ سوره رعد (13) : 23 ـ 24 .

اين جهان را ترك كن تا چون گذشتى زين جهان *** اين جهانت گر نباشد آن جهانى باشدت

كام و ناكام اين زمان در كام خود درهم شكن *** تا بكام خويش فردا كامرانى باشدت

روزكى چندى چو مردان صبر كن در رنج و غم *** تا كه ب عد از رنج گنج شايگانى باشدت

روى خود را زعفرانى كن به بيدارى شب *** تا به روز حشر روى ارغوانى باشدت

گر به ترك عالم فانى بگوئى مردوار *** عالم باقى و ذوق جاودانى باشدت

صبحدم در پاى دولت خانها بگشاده اند *** عرضه كن گر آن زمان راز نهانى باشدت

تا كى از بى حاصلى اى پيرمرد بچه طبع *** در هواى نفس مستى و گرانى باشدت

از تن تو كى شود اين نفس سگ سيرت برون *** تا بصورت خانه تن استخوانى باشدت

گر توانى كشت اين سگ را به شمشير ادب *** زان پس ار تو دولتى جوئى نشانى باشدت

گر بميرى در ميان زندگى عطارورا *** چون درآيد مرگ عين زندگانى باشدت

إلاّ بِإذْنِهِ وَرَحْمَتِهِ .

در پايان اين بخش امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : هيچ وسيله اى براى تحصيل رضاى الهى مگر توسل به فضل و كرم وى نيست ، و هيچ راهى براى راه بردن به طاعت حضرتش جز توفيق او ، و مهيا شدن وسائل معرفت و عبادت از طرف او نمى باشد ، و براى ما ناقصان و بدكاران و گنهكاران تائب راه فرارى از عذاب و جريمه جز شفاعت انبيا و ائمه آنهم به اذن و اجازه خود او و رحمت بى منتهايش وجود ندارد .

خداوندا به عزتت تكبيرة الاحرام ما و حمد و سوره و ركوع و سجود و تشهد و سلام ما را به همان صورتى كه مى پسندى قرار بده ، و ما را از سستى و كسالت و تنبلى در فراگيرى معرفت و انجام عبادت و اطاعت نجات بده ، كه اگر لطف تو نباشد هيچ عمل و سخن مثبتى از ما سر نمى زند ، و اگر عنايت و رحمت تو نباشد ، هيچ راه نجاتى براى ما از عذاب دوزخ وجود ندارد .

باب نوزدهم در آداب دعا

وَحَقِّقْ عَظَمَةِ اللهِ وَكِبْرِيائَهُ وَعايِنْ بِقَلْبِكَ عِلْمَهُ بِما في ضَميرِكَ وَإطِّلاعِهِ عَلى سِرِّكَ وَما تَكُنُّ فيهِ مِنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ .

) وَيَدْعُ الاِْنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الاِْنْسَانُ عَجُولاً ((1) .

وَالدُّعاءُ إسْتِجابَةٌ لِلْكُلِّ مِنْكَ لِلْحَقِّ وَتَذْويبُ الْمُهْجَةِ في مُشاهَدَةِ الرَّبِّ وَتَرْكُ الاْخْتِيارِ جَميعاً وَتَسْليمُ الاْمُورِ كُلِّها ظاهِرِها وَباطِنِها إلىَ اللهِ .

وَاعْلَمْ أنَّهُ لَوْ لَمْ يَكُنْ أمَرَنَا اللهُ بِالدُّعاءِ لَكُنّا إذا أخْلَصْنَا الدُّعاءَ تَفَضَّلَ عَلَيْنا بِالاْجابَةِ فَكَيْف*َ وَقَدْ ضَمِنٌ ذلِكَ لِمَنْ أتى بِشَرايِطِ الدُّعاءِ .

وَقالَ النَّبِيُّ (صلى الله عليه وآله) : إنَّ اللهَ لا يَسْتَجيبُ الدُّعاءَ عَنْ قَلْب لاه .

1 ـ سوره اسرا (17) : 11 .

قالَ النَّبيُّ (صلى الله عليه وآله) : قالَ اللهُ تَعالى مَنْ شَغَلَهُ ذِكْري عَنْ مَسْئَلَتي أعْطَيْتُهُ أفْضَلَ ما اُعْطِىَ لِلسّائِلينَ .

وَلكِنْ لا يَعْقِلُ ذلِكَ إلاّ الْعالِمُونَ الْمُحِبُّونَ الْعارِفُونَ الْعابِدُونَ بَعْدَ صِفْوَةِ اللهِ وَخَواصِّهِ .

إحْفَظْ آدابَ الدُّعاءِ وَانْظُرْ مَنْ تَدْعُو وَكَيْفَ تَدْعُو وَلِما ذا تَدْعُو ؟

دعا حقيقتى است كه در تمام موجودات عالم ، اعم از غيبى و شهودى سريان ذاتى دارد ، و اگر اين حقيقت همراه موجودات آفرينش نبود ، از عنايت و رحمت حضرت حق بى بهره بودند .

دقت در وضع موجودات ، و بخصوص بافت ذاتى و معنوى آنان ما را به اين نكته واقف مى كند ، كه حقيقت موجودات واصلف و ريشه آنان دعا است . اگر دعا حقيقت ذات آنان را تشكيل نمى داد ، اين همه فيض الهى را چگونه و از چه راهى دريافت مى كردند .

دهان ذات موجودات جهت درخواست نيازهاشان از مصدر بى نياز باز است ، و كليه مهمانان خلقت بطور دائم از جناب او با زبان حال در حال درخواست و طلب گدائى و مسكنت هستند ، و اين حيثيت در موجودات عالم عبارت از دعا است .

ذات ما انسان ها و بناى وجود ما ، جهت تأمين تمام نيازمنديهايش ، عين دعا و طلب و درخواست و گدائى است ، درخواست و گدائى از حضرت حق جهت پركردن كمبودها ، مقتضاى درونى و برونى موجودات و در حقيقت عين دعا و اصل دعا و ريشه دعا و ذات دعا است ، و اين مسئله براى احدى قابل انكار نيست و نمى تواند باشد .

اگر دعا نبود ، و اگر طلب و درخواست نبود ، ادامه حيات براى هيچ موجودى امكان پذير نبود .

دعاى تكوينى و تشريعى

وجود تمام موجودات ، در ظاهر و باطن خود ، عين خواستن و طلب هستند ، و طبيعت خلقت هيچ موجودى از اين خلقت جدا نيست .

هيچ موجودى ذاتاً و طبعاً استعداد و لياقت و قدرت كوس استقلال زدن ندارد ، و نمى تواند داشته باشد .

ذات موجودات ، و طبع خلقت آنان ، و سازمان هستى و شئونشان در برابر ذات بى نياز عين نياز ، و در برابر غنى مطلق فقر مطلق است .

وقتى ثابت باشد موجودات بدون استثناء ، عين ربط و تعلق و عين تجلى ، و محض امكان و فقرند ، و يك جزء غير قابل ديدن و جزء ديدنى هيچ موجودى در هيچ نشانى مستقل و بى نياز نيست ، چه راهى براى ادعاى استقلال و عدم نيازمندى براى موجودات هست ؟

در ادعاى بى نيازى و استقلال به روى بزرگ ترين موجود معنوى عالم ، و شاخص ترين عنصر خلقت ، و زيباترين چهره هستى ، و دارنده مقام جمع الجمعى حضرت رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) بسته است ، چه رسد به موجودات ديگر كه طفيل هستى او و سايه مصداق :

هستند .

او از همه عالم آگاهى و وقوفش به مسئله فقر ذاتى و نياز طبيعى و حتمى موجود بيشتر بود ، و توجه به اين نياز همه جانبه را نسبت به حضرت بى نياز ، و فقر ذاتى

را نسبت به غنى حميد فخر خود مى دانست ، و بالاترين مقام را براى خويش سلطنت فقر به حساب مى آورد ، و در برابر حضرت دوست با زبان حال و تمام وجودش عرضه مى داشت :

در زمينه اين نوع دعا و اين شكل درخواست و طلب ذات موجودات يكسان است ، و كل عالم هستى بىوقفه در زمينه فقر ذاتى و امكانيش ، حتى تمام كفار و بت پرستان و همه فاجران و فاسقان و ملحدان در حال دعايند ، و اگر اين خط و ربط در وجود آنان نسبت به حضرت او نبود ، امكان ادامه زندگى براى كمترين لحظه براى هيچ كدامشان وجود نداشت .

از اين طلب ذاتى و درخواست طبيعى ، كه سراسر هستى موجودات و شئون آنان را فرا گرفته ، و هيچيك را براى ادامه زندگى چاره اى جز آن نيست تعبير به دعاى تكوينى مى شود، كه در اين دعا زبان و صدا و اشك و ناله و زارى مدخليت ندارد و نسبت به اين دعا هم دستورى نيست ، كه چرا اين قسم از دعا ذاتى موجودات و بافت وجودى و طبيعى آنان است .

اما قسمتى ديگر در زمينه دعا وجود دارد ، كه به آن دستور داده شده ، و از جن و انس و ملائكه ، خواسته اند كه اين حقيقت را بالاراداه بدستور حضرت رب العزه تحقق دهند .

درست است كه خداوند عزيز به تمام خواسته هاى عبادش آگاه و عالم و آشناست ، اما همين خداى مهربان و آشناى به نيازهاى ارادى عباد از آنان خواسته ، خواسته هاى خود را با سوز دل و با حركت زبان و اعلام نيازمنديهاى دنيا و آخرت ، همراه با اشك چشم و سودن پيشانى به خاك درگاه من ابراز كنيد كه من عاشق اين حال و علاقه مند به اين زارى و درخواست و اشك چشم شمايم .

اين معنا را جداً بياد همه نيازمندان ، كه همه انسانها هستند و بخصوص گناهكاران از عباد ، كه در بدر دنبال آشتى با دوست هستند رعايت كنند و بايد بدانند ، همانطور كه گفته شد اگر دعا و درخواست و طلب و گدائى و نيازمندى در ذات موجودات نبود ، به كمترين فيض و عنايت از جانب دوست نمى رسيدند ، همانطور اگر براى آمرزش گناه و قبولى توبه ، و رسيدن به آنچه به خير انسان است و دست يافتن به سعادت دنيا و آخرت دعائى در كار نباشد ، هيچ فيض و عنايت و كرامت و لطف و رحمت و رأفت و بسط رزق و آمرزش گناه ، و خير دنيا و آخرت نصيب انسان نمى گردد .

اين نوع دعا كه در قرآن و روايات و به وسيله همه انبيا و امامان دستور داده شده دعاى تشريعى است .

از اين دعا تكبر نكنيد ، و از جبهه بر خاك در دوست گذاشتن روى مگردانيد ، و بر اين مسئله كه خدا همه چيز ما را آگاه است نياز به گفتن و اعلام كردن و درخواست نمودن نيست تكيه نكنيد ، و العياذ بالله در پيشگاه حضرت رب العزه كه تمام خير در يد اوست حالت استغناء و بى نيازى نگيريد ، كه اين حال تحقق حقيقى پيدا نمى كند و جز گناه و جرم در برابر حضرت او چيزى نيست ، و خداوند بزرگ از اين حال شيطانى و خط ابليسى در قرآن مجيد تعبير به طغيان و استكبار فرموده است .

گنهكار با سكوت خود ، و خشكى حال و اشك چشمش به جائى نمى رسد ، و به فيضى از طرف حضرت الله مشرف نمى گردد .

خواستار سعادت دارين ، با سكوت از خواسته و عدم تحرك در بدست آوردن سرمايه دنيائى و آخرتى ، چيزى نصيبش نمى شود .

اينجاست كه بايد گفت دعا بهترين عمل و قوى ترين حركت و برترين حالتى است كه به توفيق حضرت ربوبى انسان را يارى كرده ، و از مهالك وى را مى رهاند .

دعا اين رابطه معنوى و فطرى كه بطور اكثر در مواقع دردمندى و حوادث و مصائب وخلاءها و پيش آمدها در حال و زبان و قيافه و اشك سوزان انسان تجلى مى كند ، معشوق انبيا و امامان و محبوب اولياء و عارفان بوده ، اين جزوه اگر بخواهد همين حقيقت را از زندگى پاكان عالم فقط از طريق قرآن و روايات بررسى كند ، از چند جلد كتاب ضخيم افزون خواهد شد ، البته امتياز پاكان و عاشقان و عارفان در اين مسئله نسبت به ساير انسانها در اين بود ، كه آنان همه وقت چه در هنگام داشتن بهترين آرامش چه وقت حوادث در پيشگاه حضرت رب الارباب در حال دعا بودند ، كه به دعا و اظهار نيازمندى و فقر در هر وقت در بارگاه قدس او عشق مىورزيدند ، ولى بقيه انسانها معمولاً براى رفع حوادث و مشكلات ياد خدا مى كنند ، و اين معنى را خداوند مهربان در قرآن مجيد از انبيا و ساير انسانها خبر مى دهد .

در هر صورت قرآن مجيد از پيامبران بزرگ دعاهائى به وقت سراء و ضراء نقل مى كند كه توجه به وضع انبياء و دعاهاى آنان بر ما لازم است ، تا اهل دعا شده و مقام و موقعيت دعا و اينكه چگونه بايد دعا كرد را دريابيم .

قرآن مجيد فقط براى نمونه و بخصوص تعليم دادن به بندگان از بعضى از انبيا به ترتيب زير نام برده ، كه وضع نامبردگان ، دليل بر وضع همه آنها است .

1 ـ از آدم در سوره اعراف آيه 33 .

2 ـ از نوح در سوره نوح آيه 28 .

3 ـ از ابراهيم در سوره ابراهيم آيه 40 .

4 ـ از سليمان در سوره نمل آيه 19 .

5 ـ از يونس در سوره انبيا آيه 87 ـ 88 .

6 ـ از يوسف در سوره يوسف آيه 33 .

7 ـ از مخوسى در سوره قصص آيه 21 ـ 22 .

8 ـ از زكريا در سوره آل عمران آيه 38 .

9 ـ از پيامبر اسلام در سوره طه آيه 113 .

و براى درك دعا و نيايش امامان بزرگوار شيعه ، كه دعاهاى آنان بهترين مكتب تزكيه و تصفيه ، و عالى ترين داروى علاج دردها مى باشد به كتب زير مراجعه كنيد : « بلدالامين » كفعمى ، « عدة الداعى » ابن فهد ، « مصباح الزائر » ، « زاد المعاد » مجلسى ، « كتاب دعاء كافى » ، « كتاب دعاء بحار » ، « صحيفه سجاديه » ، بخشى از « نهج البلاغه » ، و از همه رايج تر « مفاتيح الجنان » محدث قمى رضوان الله عليه .

شما وقتى به دعاهاى نقل شده از انبيا در قرآن و دعاهاى وارده از معصومين بخصوص دعاى كميل ، عرفه ، ابوحمزه ثمالى ، مناجات شعبانيه ، دعاى مكارم الاخلاق ، دعاى بعد از زيارت حضرت رضا مراجعه مى كنيد به اين نكته واقف مى شويد كه دعا بهترين عامل حركت براى انسان به سوى ارزش ها ، درستى ها ، آراستگى ها ، پيراستگى ها ، تزكيه ، تصفيه ، تجليه ، تخليه و تحليه ، و آمرزش گناه و علاج دردهاى شيطانى و ابليسى است .

مسئله اهميت و ارزش دعا و آثار آن بقدرى روشن و آشكار است ، كه حتى دانشمندان بيگانه از اسلام هم بر اساس هدايت فطرى ، به اين مسئله اشاره كرده و با يك دنيا انصاف و وجدان دعا را عامل حركت و از ضرورى ترين نيازهاى بشر و داروهاى درمان حتى براى دردهاى جسمى شمرده ، و در زمان ما در حال پايه گذارى مطب هائى هستند كه طبيبان تربيت شده در اين فن حتى سخت ترين بيماريهاى جسمى را از اين طريق معالجه كنند ، كارل بن دانشمند بزرگ فرانسوى كه مورد قبول تمام دانشمندان عالم است در اين زمينه كتاب مستقلى بنام « نيايش » دارد و در لابلاى كتب ديگرش چون انسان موجود ناشناخته مسائلى در اين زمينه دارد ، من قسمتى از گفتار او و برخى ديگر از عالمان را در زمينه دعا از كتاب دعا عامل پيشرفت يا ركود براى شما بازگو مى كنم :

كارل مى گويد :

در موقع دعا نه فقط انسان يك فورمول واحدى را پيش خود مى خواند ، بلكه وجدان او چنان در عالم تجرد و انقطاع فرو مى رود كه خودش تصور آن را نمى تواند بكند ، اين حالت عجيب را نبايد فقط به ترقى و پيشرفت قواى روحى نسبت داد ، حالت دعا و مناجات اثراتى در اعضاى بدن ما بجا مى گذارد ، كه در نوع خود بى سابقه است ، در روز اول آنقدرها جالب توجه نيست ، اما كم كم وقتى كه عادى شد ، هيچ لذتى در مقابل آن برابرى نمى كند .

انسان در اين حالت خود را به طرزى به خدا تسليم مى نمايد ، مثل اينكه تخته اى سنگ مرمر در مقابل سنگ تراش ، بى اختيار است ، و در همان حال از خداى خود رحمت و ترحم را طلب مى نمايد .

كپلر سخت معتقد به دعا بود در حدى كه در كتاب « هيئت در مكتب اسلام » مناجات زير از او نقل شده .

من قبل از ترك كردن اين ميز ، كه تمام تجسسات خود را در روى آن نموده ام تنها كارى كه مانده و بايد انجام دهم اين است كه چشم ها و دستهاى خود را به سمت آسمان بلند كرده و با خلوصى هر چه تمامتر ، سپاس خويش را به درگاه خالق اين كواكب درخشان تقديم نمايم .

اى خداوندى كه با اين تجليات جهان تاب ، تمام صحنه طبيعت را منور ساخته اى و افكار ما را با نور ابدى و وجود سرمدى خود سير مى دهى .

اى مولد و آفريننده من ، من تو را سپاس مى گزارم و اگر اتفاقاً اين بنده ناچيز ، چيزى گفته باشم كه در خور مقام تو نباشد مرا آگاه ساز تا آن را محو نمايم .

آوه ! ! اگر چنين است ، مرا به رحمانيت و رحيميت خود ببخش و بر اين بنده

منت گذار ، تا كارى كه انجام داده ام هرگز موجب كبر و خودپسندى من نگردد ، بلكه فقط در راه كمك به شناسائى عظمت تو و راه رستگارى بكار رود .

گلن كلارك كه از دانشمندان غرب و باصطلاح مؤسس گروه نيايش گر ، و پيشواى اردوگاه « بسيح دعا » است چنين مى گويد :

امروز در آمريكا بزرگترين احتياج ما به دعا است ، ارتش عظيم ، مردمان گوشه نشين ، پيرمردانى كه فكر مى كنند زندگيشان به سر رسيده ، بيماران بسترى كه در پى فرصتى هستند تا زندگيشان ارزش و مفهومى پيدا كند ، اينها همه بزرگترين منابع دست نخورده و بشريت هستند ، اگر شما آدمى منزوى هستيد ، آيا در بزرگترين جهاد روحانى كه تاكنون در دنيا آغاز شده با ما تشريك مساعى نمى كنيد ؟

در خلوت خانه سفينه فضائى توسط سرنشينان آپولوى 8 دعائى صورت گرفت كه گواه زنده اى بر نيازمندى بشر به نيايش با اوست ، آنان گفتند :

اى خداى بزرگ به ما بينش عطا كن تا بتوانيم اسم تو را در جهان ببينيم ، و علاقه به تو را با وجود خطاهاى بشرى درك كنيم ، اى خداى بزرگ به ما ايمانى عطا كن تا با وجود نادانى و ضعف خود به نيكى متكى باشيم .

به ما دانشى عطا كن ، تا بتوانيم وجودت را درك كنيم و شكرگزارت باشيم و به ما نشان ده كه براى گسترش صلح جهانى چه وظايفى را بايد انجام دهيم .

در هر صورت دعا امرى است ضرورى و فطرى ، و مسئله اى است كه خداوند به آن دستور داده ، و جزء حتمى اخلاق انبياء گرام الهى قلمداد شده ، و با اينكه خداى بزرگ به تمام خواسته هاى محتاجان آگاه است ولى انسان با دعا شايستگى گرفتن عطاى حق را پيدا مى كند .

دعا خواستن است ، و خواستن اگر حقيقت داشته باشد ، انسان با كمال شوق دنبال تحقق دادن آن حركت مى كند ، دعا به اين نيست كه كسى فقط بگويد ، بلكه

دعا مجموعه اى از خواستن و دنبال كردن و تحقق دادن و حفظ كردن است .

بيا تا برآريم دستى زدل *** كه نتوان درآورد فردا زگل

برآرد تهى دستهاى نياز *** زرحمت نگردد تهيدست باز

قضا خلعتى نامدارش دهد *** قدر ميوه اى در كنارش نهد

نه پندار از آن در كه هرگز ببست *** كه نوميد گردد برآورده دست

همه طاعت آرند و مسكين نياز *** بيا تا به درگاه مسكين نواز

چو شاخ برهنه برآريم دست *** كه بى برگ ازين بيش نتوان نشست

خداوندگارا انظر كن به جود *** كه جز جرم نايد زما در وجود

گناه آيد از بنده خاكسار *** به اميد عفو خداوندگار

كريما به رزق تو پرورده ايم *** به انعام عام تو خو كرده ايم

گدا چون كرم بيند و لطف و ناز *** نگردد زدنبال بخشنده باز

چو ما را به دنيا تو كردى عزيز *** به عقبى همين چشم داريم نيز

عزيزى و خوارى تو بخشى و بس *** عزيز تو خوارى نبيند زكس

خدايا به عزت كه خوارم مكن *** به ذل گنه شرمسارم مكن

مرا شرمسارى زروى تو بس *** دگر شرمسارم مكن پيش كس

مسلط مكن چون منى بر سرم *** زدست تو ، به گر عقوبت برم

به گيتى بتر زين نباشد بدى *** جفا بردن از دست همچون خودى

گرم بر سر افتد زتو سايه اى *** سپهرم بود كمترين پايه اى

اگر تاج بخشى سرافرازدم *** تو بردار تا كس نيندازدم

اين جانب ، كه دائم در پيشگاه حضرت او سر شرمسارى در پيش دارم و از خوردن نمك او به اندازه يك ذره ، يك دنيا در خجالتم ، و آرزو داشتم در همه عمر يك گناه نداشتم ، ولى به حق او با تمام وجود ، خويش را غرق در گناه

و عصيان مى بينم ، و از طاعت و بندگى به غايت عاجز و در نهايت شرمگينم ، بخش دعا را در اين جلد از شرح مصباح مقارن غروب آفتاب شب جمعه در ايام بيست و سوم ذوالقعده كه ايام زيارت مخصوصه حضرت رضا است ، نزديك به حرم مطهر حضرت ثامن الائمه (عليه السلام) شروع كردم ، و از پيشگاه حضرت رضا درخواست نمودم كه در اين شب جمعه كه شب رحمت و مغفرت است ، در پيشگاه حضرت حق شفيع شده ، و آمرزش اين عاصى را در دنيا و آخرت از جناب دوست بخواهد ، در آن دقايق با كمال عجز و ذلت ، به عنوان دعا و مناجات به درگاه قدوسى حضرت الله عرضه داشتم :

الهى اى فروغ هر دو عالم *** الهى اى اميد و عشق آدم

الهى اى طبيب و علت روح *** در رحمت به رويم كن تو مفتوح

الهى در ضلالت رفته جانم *** شده بر باد يك سر خانمانم

الهى جاهلم ، بشكسته بالم *** ترحم كن خداوندا به حالم

الهى ناله دارم در سحرگاه *** به توفيق تو ذكر الله الله

الهى روح و جانم خسته گشته *** در رحمت به رويم بسته گشته

الهى بى نوايم ، مستمندم *** فقير و بى نوا و دردمندم

الهى اى رفيق بى نوايان *** نظر بنما تو بر حال گدايان

الهى اى حبيب قلب صادق *** به الطافت دلم گرديده شائق

الهى جز تو نبود تكيه گاهى *** كرامت كن دلم را سوز آهى

الهى من نه عبدى نيك بختم *** زعصيان من غمين و تيره بختم

الهى كن عطا نورى تو بر دل *** كه دل گيرد زبزم عشق حاصل

الهى جان زنورت زنده تر كن *** زبان در وصف خود گوينده تر كن

الهى عاشقم در سوز و سازم *** منم مسكين تو بنما سرفرازم

قرآن و مسئله دعا

قرآن مجيد ، دعا را در جهات مختلفى طرح مى كند ، كه دانستن آن لازم است :

1 ـ به مسئله دعا امر مى كند ، و از بندگانش مى خواهد ، از اين خير با عظمت ، كه علت رسيدن به فيوضات الهيه و خير دنيا و آخرت است غفلت نكنند .

و خداى شما فرمود : مرا با خلوص دل بخوانيد كه من دعاى شما را مستجاب مى كنم ، و آنانكه از دعا و عبادت سركشى كنند با ذلت و زور و خوارى داخل جهنم شوند .

خدا را به تضرع و زارى و در پنهانى بخوانيد و بر خلق ستم روا مداريد كه خدا ستمكاران را دوست ندارد .

خدا را به اسم الله ، يا اسم رحمان ، به هر اسمى بخوانيد ، همه اسماء نيكو مخصوص خداست .

2 ـ دعا را علت گشايش كار ، و نجات از هر هم و غم و رنجى مى داند ، و در ضمن اين مسئله از بعضى از دعاكنندگان گلايه كرده مى فرمايد ، به وقت گرفتارى با كمال زارى دعا مى كنيد و استجابت آن را به سختى از خدا مى طلبيد و با

1 ـ سوره غافر (40) : 60 .

2 ـ سوره اعراف (7) : 55 .

3 ـ سوره اسراء (17) : 110 .

پروردگار عهد و پيمان مى بنديد در صورت نجات شكرگزار حق شويد ، ولى پس از نجات از گرفتارى به شرك كه ظلم عظيم است باز مى گرديد .

) قُلِ اللهُ يُنَجِّيكُم مِنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْب ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ ((1) .

بگو آن كيست كه شما را از تاريكى ها و سرسختى هاى بيابان و دريا نجات دهد ، كه او را به زارى و از باطن قلب مى خوانيد ، كه اگر ما را از اين مهلكه نجات دهد ، پيوسته شكرگزاريم .

بگو خداست كه شما را از آن سختى ها و از هر اندوه نجات مى دهد ، ولى شما باز هم به او شرك مى آوريد .

3 ـ دعا را از علائم و كارهاى پسنديده عباد صالح مى داند ، و آنان را در همه شئون حيات با اين واقعيت عالى همراه و هماهنگ معرفى مى كند .

آنان در تمام كارهاى خير سرعت و عجله داشتند ، و در حال بيم و خوف در رابطه با دعا بوده ، و نسبت به ما در همه امور خشوع داشتند .

4 ـ استجابت را صورت تحقق شرايط دعا لازمه دعا مى داند ، و مسئله استجابت دعا را هم خاص حضرت حق دانسته ، و از بندگان الهى مى خواهد به اين معنا توجه داشته باشند .

1 ـ سوره انعام (6) : 63 ـ 64 .

2 ـ سوره انبيا (21) : 90 .

چون بندگان من از دورى و نزديكى من پرسند ، بدانند كه من به آنها نزديكم ، هر كه مرا خواند ، دعايش را اجابت كنم ، پس بايست دعوت مرا بر هدايت بپذيرند ، و به من ايمان آورند ، تا به رشد و سعادت راه يابند .

5 ـ به اين نكته بسيار مهم توجه مى دهد ، كه اگر دعا نبود ، روى توجهى از جانب خداوند به بندگان نمى شد .

به امت بگو اگر دعا و ناله و زارى و انابه و توبه شما نبود ، خداوند به شما توجه و اعتنائى نداشت .

6 ـ دعا را براى بشر امرى فطرى و ضرورى مى داند ، چه اينكه انسان در دريائى از محدوديت ها و گرفتاريها و مشكلات و رنجها دچار است ، و براى رهائى از اين امور ، چاره اى جز دعا به پيشگاه حضرت او ندارد ، و دعا را در اين زمينه عامل هدايت و آشنائى با خدا دانسته ، در عين اينكه عده اى را پس از دعا نسبت به حضرت حق فراموشكار و ناسپاس مى داند .

و مردم هرگاه رنج و المى سخت به آنان برسد ، در آن حال دست به دعا بردارند ، و به درگاه او به تضرع و اخلاص روى كنند ، پس از آنكه خداوند مهربان رحمت خود را به آنان چشاند ، و از آن سختى نجاتشان داد ، آنگاه باز

1 ـ سوره بقره (2) : 186 .

2 ـ سوره فرقان (25) : 77 .

3 ـ سوره روم (30) : 33 .

گروهى از آنان به خداى خود مشرك شوند .

مردم چون به كشتى نشينند ، خدا را با اخلاص بخوانند و چون با عنايت خدا از خطر دريا به ساحل نجات برسند ، باز به خداى يكتا شرك آورند .

و هرگاه موجى مانند كوه ها آنها را فرا گيرد ، در آن حال خدا را با عقيده پاك و اخلاص كامل مى خوانند ، چون به ساحل نجاتشان رسانيد ، بعضى بر قصد طاعت و شكر خدا مى ماند و بعضى به كفر شتابند و آيات ما را انكار نمى كنند ، جز آن كسانى كه خدا را كافر و ناسپاس هستند .

و هرگاه آدمى به رنج و زيانى افتد ، همان لحظه به هر حالت باشد ، از نشسته و خفته و ايستاده فوراً ما را به دعا مى خواند ، آنگاه كه رنج و زيانش برطرف شود ، باز به حال غفلت و غرور چنان باز مى گردد ، كه گوئى هيچ ما را براى دفع ضرر و رنج خود نخوانده است ، همان كفران و غفلت است كه اعمال زشت تبه كاران را در نظرشان زيبا نموده است .

1 ـ سوره عنكبوت (29) : 65 .

2 ـ سوره لقمان (31) : 32 .

3 ـ سوره يونس (10) : 12 .