حضور معصوم بر بالين مؤمن محتضر

در كتاب پرقيمت « سفينة البحار » جلد اول صفحه دويست و سى و هشت نقل مى كند ، از حارث اعور همدانى :

كه در نخلستان كوفه حضور مبارك على (عليه السلام) مشرف شدم و پيرمردى را حضور آن جناب ديدم ، از حضرت پرسيدم اين پيرمرد كيست كه تاكنون او را نديده ام فرمود خضر است ، از من مى پرسد از عمر دنيا چقدر باقى مانده و من از او سئوال مى كنم از عمر دنيا چه اندازه رفته ، و من به آنچه از آن پرسيد داناترم .

اى حارث خداوند مهربان طبق رطبى براى ما فرستاد ، خضر هر چه از خرماها مى خورد هسته هاى آن را به دور مى افكند ، ولى من هسته هاى آن را در كف خود جمع نمودم ، حارث عرض كرد به من عنايت كنيد ، حضرت هسته ها را به من داد و من آنها را كاشتم پس از اندك مدتى تبديل به نخل باآور شد كه هرگز مانند آن را كسى نديده بود .

سپس به حضرت على (عليه السلام) عرض كردم : دوست دارم به من لطف و محبت كرده در منزل من صرف غذائى بنمائيد ، حضرت فرمود مى آيم به شرط آنكه خود را به زحمت نيندازى ، بطورى كه خواسته باشى از خارج چيزى تهيه كنى !

حارث مى گويد قبول كردم ، حضرت با يك دنيا صفا و صميميت به خانه مب بمد ، مقدار نان خشكيده جلوى حضرت گذاشتم ، حضرت مشغول خوردن

شد ، سپس مقدارى پول از آستين خود بيرون آوردم ، عرض كردم اگر اجازه بدهيد با اين وجه چيزى تهيه كنم فرمود : عيبى ندارد اين وجه از چيزهائى است كه در خانه توست ، گفتم از خارج خودت را به زحمت نيندازى ! آنگاه عرض كردم اى مولاى من ، از آنچه از مردم در باره شما مى شنوم خيلى ناراحت هستم . فرمودند چه مى شنوى ؟ عرضه داشتم مردم نسبت به شما سه دسته اند :

1 ـ دسته اى از غلواند و نسبت به شما قائل به الوهيت اند !

2 ـ دسته اى شما را به امامت و خلافت قبول ندارند !

3 ـ و يك دسته از مردم مانند من شما را جانشين پيامبر حجت خدا مى دانند .

حضرت فرمود اى حارث بهترين اين سه دسته آنانى مى باشند كه قدم در حد وسط گذارده و از افراط و تفريط در پرهيزند ، مرا از حد بندگى خدا بالا نمى برند و از مقام خلافت الهى و امامت پائين نمى برند مانند تو و امثال تو .

بعد فرمود اى حارث تو را بشارت باد كه در نزد مرگ و نزد صراط و نزد كوثر ، و نزد مقاسمه مرا خواهى ديد .

عرض كردم مقاسمه كدام است ؟ فرمود نزد جهنم ، زيرا من مردم را به دو قسمت تقسيم مى كنم ، به آتش مى گويم بگير اين را كه دشمن من است ، و رها كن آن را كه دوست و ولى من است .

اى حارث چنانچه من دست ترا گرفته ام روزى پيامبر دست مرا گرفته بود و به من فرمود :

چون روز قيامت شود من دست مى اندازم و قائمه عرش حق را مى گيرم ، و تو دست مى اندازى و دامن مرا مى گيرى ، و اولاد تو دست مى اندازند و دامن تو را مى گيرند ، و شيعيان دست مى اندازند و دامن اولاد تو را مى گيرند ، پس خداوند امر مى نمايد پيغمبر خود را با آنهائى كه به او متمسك اند داخل بهشت شوند ، چون حارث اين حديث را از على (عليه السلام) شنيد ، از خدمت او مرخص شد در حالى

كه از شدت خوشنودى دامن قباى او به زمين كشيده مى شد و مى گفت ديگر مرا باكى نيست كه چه وقت مرگ به سراغم بيايد !

در « فروع كافى » آمده كه : حضرت صادق (عليه السلام) فرمودند :

مؤمن در وقت مرگ چشمش اشك آلود مى شود ، آن وقتى است كه چشم او به پيغمبر (صلى الله عليه وآله) مى افتد ، آيا شما نديده ايد هرگاه كسى چشمش به محبوبى كه سالها او را نديده بيفتد بى اختيار گريه مى كند .

در « كشف الغمه » از حضرت باقر (عليه السلام) روايت شده كه فرمود :

حرام است روحى از جسدى مفارقت كند تا آنكه پنج تن آل عبا ، محمد و على و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) را نبيند ، اگر محتضر از دوستان آنها باشد به ملك الموت مى گويند با او مدارا كن كه از مواليان ماست ، و اگر از دشمنان باشد مى گويند به او در قبض روح سخت گيرى كن !

دوستان عزيز آنچه بشارت از آيات قرآن و روايات معتبره در اين صفحات خوانديد ، نتيجه اعمال خود انسان و بخصوص عبادتهاى او و مخصوصاً سجده هاى پاك و خالصانه و با حقيقت اوست ، امام صادق (عليه السلام) در متن روايت مصباح اعلام مى دارند ، كه بى خبر از اين بشارتها و غافل و لاهى از اين حقايق ، كه طبعاً سجده اش در خلوت با رب شبيه مخادع با نفس است ، چهره رستگارى و فوز و فلاح را از دست داده و روى سعادت و نجات را نخواهد ديد !

و چه تلخ است ساعتى كه انسان ديده باز كند و ببيند بخاطر بى خبرى و غفلتش از آوردن سجده حقيقى عاجز بوده و اكنون چه منافع مهم آسمانى و ملكوتى و معنوى را از دست داده و از چه درجات بلندى محروم شده است ! كه اگر به اين بشارتهاى عاجل و راحت آجل آگاهى داشت ، سجده واقعى مى آورد و از آن درجات بلند الهى بهره مند مى گشت .

اكنون كه مهلت حيات در اختيار ماست ، بيائيد به توفيق خداوند اين مهلت را غنيمت دانسته ، در پى معرفت نسبت به حقايق پس از مرگ و بخصوص بشارتهائى كه قرآن و روايات به مؤمن محتضر داده برخيزيم شايد اين آگاهى در عوض شدن حال و عمل ما اثر كرده ، و عبادتى و سجودى در خور حضرت او به پيشگاه مقدسش هديه كنيم .

برخيز تا به عهد امانت وفا كنيم *** تقصيرهاى رفته بخدمت قضا كنيم

بى مغز بود سر كه نهاديم پيش خلق *** ديگر فروتنى به در كبريا كنيم

دارالشفاى توبه نبسته است در هنوز *** تا درد معصيت به تدارك دوا كنيم

روى از خدا به هر چه كنى شرك حاصل است *** توحيد محض اگر همه رو در خدا كنيم

پيراهن خلاف بدست مراجعت *** يكتا كنيم و پشت عبادت دو تا كنيم

چند آيد اين خيال ورود در سراى دل *** تا كى مقام دوست به دشمن رها كنيم

چون برتر از مقام ملايك توان گزيد *** چندان بدست ديو زبونى چرا كنيم

سيم دغل خجالت و بدنامى آورد *** خيز اى حكيم تا طلب كيميا كنيم

سعدى گدا بخواهد و منعم به زر خرد *** ما را وجود نيست بيا تا دعا كنيم

يا رب تو دستگير كه آلا و مغفرت *** در خورد توست و در خور ما هر چه ما كنيم

آنكس كه به پيشگاه با عظمت او سجده آورد ، و از حقيقت سجده غفلت نداشت ، و بيدار بورد كه چه مى كند ، و بساط و خاك درگاه كه رامى بوسد و نعمت و حمد و كرامت كه را به زبان گفته و با تمام وجود دنبال مى كند ، از حضرت او و رحمت و عنايت و لطفش دور نيست .

و هر كس كه سجودش ادب به حق نيست ، بلكه براى ارضاء ميل نفس است ، و كارش فقط براى اين است كه گفته شود نمازى خوانده ، و حرمت و عزت مولاى مهربانش را با سر هم كردن چند لغت عربى بدون توجه به صاحب عالم ضايع كرده ، و در حال سجده بدنش در برابر او بوده ولى دلش به هزار جا مسافرت كرده ، به جناب دوست نزديك نشده و قطعاً از رحمت و كرامت حضرت حق دور مانده است .

خداوند بزرگ آن وجود مقدس و عظمت بى نهايت در بى نهايت را سجده تواضع و ذلت كن .

آرى در آيات قرآن بخصوص در آيات مربوط به خلقت و روايات و اخبار اين باب و كتبى كه تاكنون با معلومات كشف شده و با وسائل بسيار مجهز علمى

نوشته اند دقت كن تا از طريق آثار پى به عظمت مؤثر ببرى .

با اينكه آيات و روايات باب خلقت و كتب بسيار مهم علمى در اين زمينه بيش از جزء بسيار اندكى از وضع خلقت و اوضاع آفرينش را منعكس نكرده اند ، باز مطالعه در همين جزء اندك كه چون مشتى بعنوان نمونه از خروار است ، آنچنان نسبت به عظمت جان آفرين انسان را مبهوت و متحير مى كند ، كه سرگشته وادى اعجاب مى شود ، آنگاه در برابر عظمت خلقت به كوچكى و حقارت خود بنگر ، سپس لطف بى نهايت او را در حق خويش توجه كن ، آنگاه پس از كسب اين معرفت ، با تمام وجودت نسبت به حضرت او سجده تواضع و ذلت برو .

به گوشه اى از يك روايت براى تماشاى دور نماى عظمت حضرت دوست توجه كن .

در آسمان ملكى است بنام خرقائيل داراى هيجده هزار بال پر قدرت ، ما بين هر بال او تا بال ديگر پانصد سال راه ملكوتى است .

روزى بخاطرش گذشت آيا در فوق عرش چيزى هست ، خداوند قادر بالهاى او را دو چندان كرد و به او امر به پرواز فرمود ، آن ملك راه پريدن گرفت بيست هزار سال به سالهاى ملكوتى پريد بجائى نرسيد ، باز بالها و قدرت او مضاعف شد ، و به امر حق به پريدن ادامه داد ، سى هزار سال ديگر به ملكوتى پريد ولى به سر يك ستون از ستونهاى بى شمار عرش نرسيد ، خداوند عالم به او وحى كرد اگر تا قيامت دنبال پريدن خود را ادامه دهى به آخر يك قائمه عرش نخواهى رسيد ، ناگهان ملك فرياد زد :

آرى در برابر چنين خداى با عظمتى كه صاحب عرش و فرش و لوح و قلم

و كرسى و هفت آسمان و ميلياردها ميليارد ملائكه و جن و انس و بحر و بر و موجودات ذره بينى و غير ذره بينى است سجده تواضع و ذلت كن ، سجده كسى كه در نهايت خضوع و خشوع است و توجه به اين نكته دارد كه از خاك آفريده شده همان خاكى كه قبل از جسم شدن براى او فرش زير پاى انواع حيوانات و مخلوقات بود .

در سجده به مواد خلقت خود توجه كن ، و بيدار باش همانطور كه از خاك آفريده شدى به خاك بازگشته و در قيامت از خاك بدر خواهى شد ، تا كبر و نخوتت بخاك رود و باد عجب و خودبينى از دماغت بيرون شود !

و در وقت سجده بياد آر كه نطفه اى بيش نبودى ، آن نطفه و آب گنديده اى كه همه آن را آلوده و پليد و نجس و ناپاك مى دانستند و همان هم روزى نبود به اشاره اراده او بوجود آمد !

اين قسمت از روايت شايد اشاره به آن حديث قدسى باشد كه حضرت حق مى فرمايد :

پسر آدم به چه چيز خوشحال و خندان است كه اولش نطفه نجس و پليد بود ، و آخرش مردار نجس است و بين اين دو حالت حمال نجاسات شكم است !

كسى كه اطوار خلقت ظاهر او چنين باشد ، انانيت و منيت و خودبينى و عجب و تكبر بخود راه دادنش از كمال سفاهت و حماقت و بى باكيست !

خرما نتوان خورد از اين خار كه كشتيم *** ديبا نتوان بافت از اين پشم كه رشتيم

بر لوح معاصى خط عذرى نكشيديم *** پهلوى كبائر حسناتى ننوشتيم

ما كشته نفسيم بس آوخ كه برآيد *** از ما بقيامت كه چرا نفس نكشتيم

افسوس بر اين عمر گرانمايه كه بگذشت *** ما از سر تقصير و خطا در نگذشتيم

دينا كه در او مرد خدا گل نسرشته است *** نامرد كه مائيم چرا دل بسرشتيم

ايشان چو ملخ در پس زانوى عبادت *** مأمور ميان بسته روان بر در و دشتيم

پيرى و جوانى چو شب و روز برآمد *** ما شب شد و روز آمد و بيدار نگشتيم

واماندگى اندر پس ديوار طبيعت *** حيف است و دريغا كه در صلح بهشتيم

چون مرغ بر اين كنگره تا كى بتوان بود *** يك روز نگه كن كه بر اين كنگره خشتيم

ما را عجب از پشت و پناهى بود آنروز *** كه امروز كسى را نه پناهيم و نه پشتيم

گر خواجه شفاعت نكند روز قيامت *** شايد كه زمشاطه نرنجيم كه زشتيم

باشد كه عنايت برسد ورنه مپندار *** با اين عمل دوزخيان كاهل بهشتيم

سعدى مگر از خرمن اقبال بزرگان *** يك خوشه ببخشند كه ما تخم نكشتيم

خداوند مهربان حقيقت و معنويت سجود را سبب تقرب عبد به درگاه رحمتش قرار داده ، كه قلب صافى و سرپاك و روح متصف به صفات حسنه وسيله رساندن انسان به اين تقرب اند ، با اين وضع هر كس به او نزديك گردد ، از غيرش دور مى شود .

نمى بينى در ظاهر امر وقتى سجود تحقق پيدا مى كند كه از تماشاى جميع اشياء متوارى شوى و بين تو و آنچه ديده ات مى بيند حجاب برقرار گردد ، ممنوع شدن از تماشاى مظاهر و قرار گرفتن حجاب بين انسان و اشياء اقتضاى كيفيت و وضع سجود است ، چون وقتى پيشانى و شش عضو ديگر به زمين رسيد انسان از تمام اشياء محجوب و داراى حالت توارى مى شود ، همانطور كه شكل سجود اقتضا دارد از تماشاى همه چيز محروم گردى ، مراد خداوند از حقيقت سجود اين است كه ديده باطن از غير او پوشيده شود ، و حضرت او در تمام شئون زندگى تو هدف و محور گردد !

پس هر كس در وقت نماز ، و سجود به حضرت دوست دلش متعلق به غير معبود باشد و دنيا و شغل دنيا وى را مشغول كند ، گويا نمازى كه وسيله قرب و نردبان رسيدن به حضرت رب العزه است ، معراج تقرب به غير و وسيله

نزديك شدن به ديگرى قرار داده ، گوئى قصد دارد به غير حق نزديك شود اين چنين سجده كننده از مراد الهى دور افتاده و اين چنين سجده محصول نادانى و سفاهت و عين شقاوت نفس و نافرمانى انسان از مراد و مقصود خداست .

خداوند در قرآن مجيد فرموده : براى هيچ كس در باطنش دو دل قرار نداده ام تا با دلى متوجه من و با دل ديگر متوجه غير گردد پس هر كس متوجه خداست بيگانه از غير و هر كه آشناى غير بيگانه از خداست .

و اين آيه به اين معنى نيست كه انسان حق ندارد چيزى جز خدا را دوست داشته باشد ، بلكه متوجه اين معناست كه تمام دوستى ها بايد تابع دوستى و عشق به حضرت حق باشد .

وَمَنِ اشْتَغَلَ في صَلاتِهِ بِغَيْري فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَهْزِئينَ بِنَفْسِهِ مَكْتُوبٌ إسْمُهُ في ديوانِ الْخاسِرينَ .

پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) از جناب احديت نقل مى كند : كه آن جناب فرمود :

هرگاه من مطلع شوم بر دل مؤمن و بدانم كه او بندگى مرا دوست مى دارد و در اطاعت من ثابت و راسخ است ، من مباشر تقويم و سياست او مى شودم يعنى او را در نظر خلائق عزيز و محترم مى دارم و هيبت و سياست او را در نظر خلائق عزيز و محترم مى دارم و هيبت و سياست او را در دل مردم مى اندازم ، يا آن كه متكفل احوال او شده و جميع ما يحتاج او را از قليل و كثير و جليل و حقير ، در دنيا و آخرت برايش مقرر مى نمايم .

و هر كس در نماز مشغول به غير من باشد و از ياد من در غفلت بسر برد گويا به من استهزاء كرده ولى بداند كه خودش را مسخره كرده و باعث شده از رحمت

من دور بماند ، و نيز بايد بداند كه من چنين غافل و بى خبرى از حقايق نماز را در ديوان زيانكاران مى نويسم و در قيامت با اهل خسران محشور مى كنم .

اين سرگشته وادى غفلت ، و گرفتار آمده به زيان و خسارت به عنوان عرض درد دل به محضر آن حضرت عرضه داشته ام :

شفاى درد بى درمان توئى تو *** دواى غصه هجران توئى تو

به روز لطف و احسان و عنايت *** عزيزا بحر بى پايان توئى تو

شب تاريك عاشق را چراغى *** بهشت و روضه رضوان توئى تو

قرارى بر دل زارم نباشد *** قرار اين دل و هم جان توئى تو

نديدم من وفا در طرف بستان *** كه من را لاله و بستان توئى تو

بود عشق تو آئين من اى دوست *** مرا دين و مرا ايمان توئى تو

به دل جز تو تمنائى ندارم *** كه دل را از ازل جانان توئى تو

دل مسكين تو از آغاز بردى *** بر اين دل دلبرا پايان توئى تو

باب هفدهم در آداب تشهد

ألتَّشَهُّدُ ثَناءٌ عَلَى الله فَكُنْ عَبْداً لَهُ في السِّرِّ خاضِعاً لَهُ في الْفِعْلِ كَما أنَّكَ لَهُ عَبْدٌ بِالْقَوْلِ وَالدَّعْوى .

وَتَعْلَمَ أنَّ نَواصِي الْخَلْقِ بِيَدِهِ ، فَلَيْسَ لَهُمْ نَفَسٌ وَلا لَحْظَةٌ إلاّ بِقُدْرَتِهِ وَمَشِيَّتِهِ وَهُمْ عاجِزونَ عَنْ إتْيانِ أقَلِّ شَيْيء في مَمْلَكَتِهِ إلاّ بِإذْنِهِ وَمَشِيَّتِهِ وَإرادَتِهِ .

فَكُنْ للهِِ عَبْداً شَكُوراً بِالْقَولِ وَالدَّعْوى وَصِلْ صِدْقَ لِسانِكَ بِصَفاءِ سِرِّكَ .

وَانْظُرْ أنْ لا يَفُوتَكَ بَرَكاتُ مَعْرِفَةِ حُرْمَتِهِ فَتُحْرَمُ عَنْ فائِدَةِ صَلاتِهِ وَأمْرِهِ بِالاْسْتِغْفارِ لَكَ وَالشَّفاعَةِ فيكَ ، إنس أتَيْتَ بِالْواجِبِ في الاْمْرِ وَالنَّهْىِ وَالسُّنَنِ وَالاْدابِ وَتَعَلَّمْ جَليلَ مَرْتَبَتِهِ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ .

ألتَّشَهُّدُ ثَناءٌ عَلَى الله فَكُنْ عَبْداً لَهُ في السِّرِّ خاضِعاً لَهُ في الْفِعْلِ كَما أنَّكَ لَهُ عَبْدٌ بِالْقَوْلِ وَالدَّعْوى .

امام صادق (عليه السلام) در اين باب بسيار مهم سخن از تشهد و حقيقت آن ، و اينكه عبد بايد چگونه تشهد بگويد و چسان ظاهر و باطنش با تشهد هماهنگ شود ، و اينكه اين كلمات و الفاظ و اقوال فقط و فقط نشانه اى و علامتى جهت هدايت به مفاهيم و حقايق است و خود اين الفاظ هدف نيست ، بلكه وسيله و وسايلى براى رسيدن و رساندن به اصل مقصود است كه خداى متعال و اجراى اوامر اوست سخن بميان آورده است .

امام صادق در اين فصل به انسان تفهيم مى كند كه به ادراك حقيقت تشهد به اين معنى برس ، كه قدرتى و اراده اى و مشيتى و حول و قوه اى و يار و ياورى و معين و ناصرى و معبود و معبود و مقصودى در اين صحنه پهناور خلقت جز خداى مهربان نيست و اين همه از يك قسمت از تشهد كه « لا اله الا الله » است استفاده مى شود و اين تو هستى كه در درجه اول با زبان سپس با عملت بايد حقيقت را در تمام شئون حيات و زندگيت تجلى دهى ، اگر بخواهى زحمت اداى كلمات را با زبان تنها متحمل شوى ، ولى در اتصال با مفهوم و معنى و مصداق و حقيقت آن كلمات پيدا نكنى كارى صورت نداده و عملى از تو انجام گرفته و در حقيقت نماز نخوانده اى يا تشهد بجاى نياورده اى .

امام صادق در اين روايت بسيار مهم مى خواهند بگويند ، چون نسبت به حضرت حق داراى عرفان قلبى شدى حتميت اين مسئله و ضرورت اين موضوع بر تو روشن مى گردد كه بايد نسبت به تمام نعمت هاى الهى به اداء شكر عملى قيام كنى ، و حضرت معبود را عملاً سپاس و ثناگوئى . و نيز در اين روايت تعليم و اداى شكر واقعى ، توسل به پيامبر عزيز اسلام و وصله و اتصال اعتقادى و اخلاقى و عملى به آن جناب است ، و بدون شناخت او و نگاهداشت حرمت او ، امكان شناخت حق و نگاه داشت حرمت حق و جلب رضايت و خوشنودى حق وجود ندارد .

و مى خواهند بگويند ، پيغمبر از جانب حضرت حق نسبت به امت مأمور به دو امر بسيار مهم اند :

1 ـ استغفار جهت است .

2 ـ شفاعت از امت .

و تو اگر به حضرت او معرفت پيدا نكنى ، و مجذوب حوزه با عظمت نبوت او نگردى ، و هماهنگ با او در حركت نباشى ، به جلب رضايت او موفق نگردى ، از اين دو فايده عظيم چگونه بهره مند خواهى شد ؟ !

اين است عظمت مسئله تشهد و در صورت تحقق حقايق تشهد در شخص نمازگزار عظمت تشهد خوان .

و اين است بزرگى و جلالت و قدر و شأن رسول الله (صلى الله عليه وآله) و جلالت قدر آن كسى كه موفق به شناخت حضرت شد ، و خويش را در حدود امكان با شئون اعتقادى و اخلاقى و عملى آن جناب هماهنگ كرده است .

حقيقت تشهد

واقعيت و حقيقت تشهد همانطور كه حضرت صادق (عليه السلام) در ابتداى روايت

بيان فرموده اند ثناء و حمد و سپاس حضرت حق است . البته گوينده اين ثنا و اقرار كننده به اين حقيقت وقتى در ادعاى خود راستگو و صادق است كه عملش با قولش موافق باشد و در باطن خود نسبت به تمام برنامه هاى حق قلب خاضع و دل راضى داشته باشد .

بايد با معرفت كامل ، و عرفان واضح ، و قلبى نورانى و دلى خاضع ، و عقلى سالم ، وارد اين فضاى لا يتناهاى ملكوتى شد .

بالقلقه زبان و دل خالى از عرفان ، و قلب ظلمانى ، و روح آلوده ، و نفس ظالم ، و هواى خائن ، و اعضا و جوارح عاصى ، راه به اين مقصد اعلى و هدف والا غير ممكن است .

كسى كه مى خواهد تشهد بخواند و در ضمن تشهد مورد تصديق آن شاهد عالم آرا قرار بگيرد ، بايد تمام هويت و هستى و وجودش قائم به تشهد شود .

يعنى معبودى و مولائى و معشوقى جز حضرت او نداند ، و تمام الهه هاى باطل و معبودهاى قلابى را با همه جذبه و كشش ظاهرى كه دارند با تمام وجود با قدرت شهادتش كه برخاسته از تمام هويت اوست دفع كند و فضاى با عظمت حيات را جهت حكومت تشريفى و فرمان فرمائى قانونى حضرت او از بيگانه خالى نمايد .

به آلودگى به پليدى ريا كه خود خطى از شرك است ، با آلودگى و ابستگى به طاغوت كه عين شرك است ، با پليدى اتصال به بت هوا كه سخت ترين رشته شرك است ، با توسل به بت هاى بى جان و جاندار ، كه حقيقت شرك است ، اگر در نماز با تمام قدرت فرياد برآيد :

از جانب معبود حقيقى و مقصود واقعى فرياد برخواهد آمد ، اى دروغگو حيا نمى كنى كه در عين شرك ، و با اتصال به بت هوا ، و با تمسك به بت هاى جاندار و بيجان براى اين چند روزه بى قيمت زندگى مادى ، خود را در سلك موحدان قلمداد كرده و با اينكه خطى از توحيد و اثرى از موجد بودن در نو نيست شهادت به وحدانيت و بى شريكى خدا مى دهى ! !

تو كه داراى اين همه معبود باطلى ، تو كه در جنب حضرت او اين همه شريك بى جان و با جان گذاشته اى ، چگونه مى گوئى :

اگر كسى به حقيقت بخواهد بگويد :

بايد تمام معبودهاى باطل را عملاً نفى كند و از اين جهت به فضاى با عظمت آزادى و استقلال كامل برسد ، به فضاى باز و آزادى كه عقل از شوائب و اسارت نسبت به جادوگريهاى مكتب هاى ضد خدا ، و روح از حالات شيطانى ، و نفس از رذائل اخلاقى ، و قلب از نفاق و ريا ، و عمل از گناه و معصيت به تمام م عنى آزاد گردند ، و اين همه با تمام وجود تسليم خداى واحد بى شريك شده و در مدار بندگى حضرت او به گردش آيند .

شما روايات وارده در اصول معتبره را به دنبال آيات قرآن مجيد دقت كنيد ، كه اولياء دين تمام اعمال عبادى بنى اميه و كارگزارانشان و بنى عباس و عمالشان و هر طاغوتى با دستيارانشان را با كمال شدت باطل اعلام كرده اند ، و عاقبت آنان را عاقبتى شوم و پايان كارشان را جهنم مى دانند ، چرا كه در تشهد در نماز شهادت به حق و وحدانيت و بى شريكى او مى دادند ولى در جنب حق عبادت

و اطاعت و مالكيت حضرت حق ، بنى اميه و بنى عباس و طاغوت هاى گوناگون را عبادت واطاعت مى كردهوبراى آنان حق مالكيت بر نفوس و اعراض قائل بودند.

در حالى كه حق عبادت و اطاعت و مالكيت انحصارى است و آن هم مخصوص به ذات اقدس احديت و خداوند بدون ضد و ند و بى شريك است .

رعايت اين حقوق بطور قطع با اقرار تنهاى زبان ميسر نيست ، تحقق اين حقوق كه بقول حضرت سجاد در رساله حقوقيه اكبر حقوق است به عبادت ميسر است آنهم عبادت همراه با شرايط ، كه شرايطش عبارت است از عبادت به دستور خدا و براى خدا و صحيح بجا آوردن مسائل فقهى آن است ، و اين عبادت داراى مفهوم وسيعى به وسعت حيات و زندگى است و آن عبارت از رعايت عملى تمام حقوق الله و حقوقى است كه به دستور حضرت حق نسبت به مردم بايد ادا شود .

چون انسان به چنين عبادت وسيعى در حد تكليف و قدرتش موفق شد ، موحد است ، و در تشهد خود در شهادت به اينكه خدائى جز خداى عالم نيست و وحدت مخصوص اوست و برايش شريكى نمى باشد راستگوست ، و به قول حضرت صادق (عليه السلام) در سر باطن عبادت كرده ، و در فعل ظاهر خضوع به خرج داده و عملش با قول و ادعايش مساوى شده و تشهدش تشهد حقيقى ، و باز به فرموده حضرت صادق (عليه السلام) آن تشهد ، ثناء خدا و سپاس و حمد آن حضرت است .

ثناء واقعى و سپاس و حمد و اقرار حقيقى از كسى صادر مى گردد ، كه اولاً از طريق قرآن و معارف و آثار عالم با عظمت خلقت ، حضرت حق ، و اسماء حسنى و صفات عليايش را شناخته باشد ، ثانياً از پس آن شناخت به اداى واجبات و ترك محرمات قيام نموده ، ثالثاً به اراده خداى مهربان در تمام اندازه گيريها و تقديرات و قضاها در حق خودش و ديگران و تمام موجودات خوشنود و راضى باشد ،

و امتحانات و ابتلائات را هر چند به وزن كوه ها بر انسان فشار وارد كند ، عنايت او دانسته و علت رشد و كمال خود و رسيدن به مقام قرب حضرت جانان بداند ، و در اين اعتقاد و معرفت و در اين مجاهدت و كوشش سر از پا نشناخته و عاشقانه سر تواضع به كوى محبوب گذاشته و به حمد و ثنا و اقرار به وحدانيت و عدل و حكمت حضرت رب العزة مشغول باشد ، و كلمات نماز بخصوص ذكر ركوع و سجود و تشهد را با كمال معرفت و نشاط ، و از كانون گرم قلبى مملو از عشق و محبت و رضايت به حضرت مولا محبوب خم به ابرو نياورده ، و ترش نكند ، و آنچه ظاهرش تلخ و باطنش رشد و كمال است ، همچون شير به شكر آميخته و عسل انگبين از دست با محبت محبوب نوش جان كند .

يا رب آن لعل شكرين چه خوش است *** يا رب آن روى نازنين چه خوش است

با لبش ذوق هم نفس چه نكوست *** با رخش حسن هم قرين چه خوش است

از خط عنبرين او خواندن *** سخن لعل شكرين چه خوش است

ور زمن باورت نمى افتد *** بوسه زن بر لبش ببين چه خوش است

مهرِ جانان به چشم جان بنگر *** در ميانِ گمان يقين چه خوش است

من زخود گشته غايب او حاضر *** عشق با يار هم چنين چه خوش است

آنكه اندر جهان نمى گنجد *** در ميانِ دل حزين چه خوش است

تا فشاند بر آستان درش *** عاشقى جان در آستين چه خوش است

در جهان غير او نمى بينم *** دلم امروز هم برين چه خوش است

كه همه اوست هر چه هست يقين *** جان و جانان و دلبر و دل و دين

بيدلى را كه عشق بنوازد *** جانِ او جلوه گاه خود سازد

دلِ او را زغم به جان آرد *** تنِ او را زغصّه بگدازد

به خودش آنچنان كند مشغول *** كه به معشوق هم نپردازد

چون كند خانه خالى از اغيار *** آن گهى عشق با خود آغازد

زلفِ خود را به رخ بيارايد *** روىِ خود را به حسن بترازد

بر لبِ خويش بوس ها شمرد *** با رخِ خويش عشق ها بازد

چون درون را همه فرو گيرد *** ناگهى از درون برون تازد

با عراقى كرشمه اى بكند *** دل او را به لطف بنوازد

تا به مستى زخويشتن برود *** به جهان اين سخن در اندازد

كه همه اوست هر چه هست يقين *** جان و جانان و دلبر و دل و دين

مگر اقرار حقيقى به وحدانيت او ، و نفى شريك از جناب او ، و شهادت به اينكه حضرتش مستجمع جميع صفات كمال است و خلاصه مگر تحقق تشهد حقيقى بدون قلب سليم ، و دل پاك و جان آراسته ، و نفس پيراسته ممكن است ؟

اى رفيقان ، اى همسفران ، اى عزيزان ، اى دردمندان ، اى مستمندان ، اى فقيران ، اى بيچارگان ، اى آوارگان ، بيائيد به دور هم حلقه زده و مدتى با چشم سر و دل ، بر حقارت و ذلت و مسكنت و آن همه بار گناه درونى و برونى خود اشك بريزيم ، و دامن آلوده جان و قلب و نفس و عقل و فطرت را با اين حزن درون و اشك برون پاك كنيم ، و با درخواست توفيق از او قدم از ميدان گناه بيرون نهيم ، و از اين منجلاب خطرناك محدوديت و ماديت و عصيان خود را نجات داده ، به كوى او روى آوريم ، و پس از بهره گيرى از درياى معارف الهى به تشهد بنشينيم ، باشد كه تشهد ما با دعا و گفتار ما يكى شود و تا اندازه اى از اين راه رضاى محبوب و خوشنودى معشوق را جلب كنيم ، اى اميد دل نا اميدان ، اى داروى دردمندان ، اى جليس ذاكران ، اى مونس خسته دلان ، ما را از غرقاب گناه و ظلمت عصيان نجات داده ، و جان و دل ما را به نور عشقت روشن كن ، و سر ما را بر خاك آستانت فرود آر ، و خود با آن عنايت و كرم و لطف و محبت تشهد را از

عمق وجود ما ، با زبان ما بگو كه ما را براى تحقق تشهد حقيقى و ثناى واقعى تو غير از اين راهى نيست .

تشهد انسان با معرفت و هماهنگ با خواسته هاى حق و راضى به قضا و قدر الهى قيمت دارد و آن تشهد چه در نماز چه با زبان حال و چه در هر موقعيت ديگر ثنا و سپاس الهى است .

شب عاشورا را در نظر بياوريد ، گرگان درنده صحراى ضلالت و سكان وادى ظلمت ، و وحشيان بيابان پستى و دنائت گروه گروه براى كشتن بهترين فرزند آدم وادر كربلا مى شوند ، در خيام عاشقان الهى و تربيت يافتگان مكتب ربوبى قحط آب است ، صدائى جز صداى اسلحه ها و عربده هاى دشمن ، و مناجات و گريه هاى دوستان حق و ناله زن و فرزند پيامبر شنيده نمى شود ، بر حسين عزيز اين عارف عاشق و محب صادق ، و سرحلقه شهيدان و يارانش مسلم است كه از طلوع آفتاب فردا تا بعد از ظهر قطعه قطعه خواهند شد و بدن عريان آنان در تف آفتاب خواهد ماند ، و زن و بچه آنانكه عيال و ناموس خداى جهان آفرين اند به اسارات برده خواهند شد ، در وسط چنين درياى پر موج ، و بيابان پر حادثه اى ، در كمال انبساط و نشاط و عشق و محبت و رضايت و خشنودى از مولا و محبوب خود و ياران و زن و فرزندش تا صبح به نماز ايستادند و حتى نماز شب خود را پس از اينكه شب از نيمه گذشت به بهترين وجه ادا كردند و اين پاكان و هماهنگان با حق و عاشقان جان بركف ، در تشهد تمام ركعات به عالى ترين وجه ممكن به اين معنى شهادت دادند كه معبودى به حقيقت جز وجود مقدس خداى عالم آفرين وجود ندارد ، و وحدانيت و بى شريكى مخصوص ذات اقدس اوست ، و به قول حضرت صادق : در بن ورطه هولناك با تمام وجود و از سر عشق و محبت و سوز و ساز ثناى خدا گفتند ، و معرفت والا و  عمل خالص و اقرار به وحدانيت حق را نثار پيشگاه معشقو كرده و با نماز اول

شب تا سحرشان رضايت و خشنودى خود را نسبت به آن همه ابتلاء و مصيبت كه عامل رشد و كمال آنان و بيدارى جهانيان تا قيامت بود اعلام نمودند .

اى عزيزان ، اى همسفران ، اى جوانان ، اى مو سپيدان ، اى مردان ، اى زنان آيا ما در تمام مدت ع مر خود با اين هزاران ركعت نماز واجب و مستحبى كه خوانده ايم ، يك بار اتفاق افتاد كه بدين گونه تشهد گفته و ثناى حق را بنحو حقيقت از خود بروز داده و سپاس آن جناب را تحقق واقعى بخشيده باشيم .

حسين (عليه السلام) در شب عاشورا ، آن شب پر از حادثه و آبستن به تمام حوادث ، در دريائ از اسلحه هاى دشمن و كينه هاى گرگان آدم خوار ، با كمال رضايت و خشنودى از حق ، و با روحى پاك و قلبى مملوم از عشق ، و زبانى پر از نور ، و وجودى پر از صدق ، در برابر اصحاب كرامش ، آن اصحابى كه در اولين و آخرين نمونه نداشتند ، موجوديت خود و يارانش را در پيشگاه خداوند عزيز اينگونه نشان داد .

خدا را ثنا و سپاس مى گويم به نيكوترين و كامل ترين سپاس بر تمام خوشى ها و هر چه رنجه و مصيبت و مشكل در راه رسيدن به لقاء اوست ، با تمام وجودم حضرت حق را شكر مى گذاردم .

بار الها حمد و ثنا مخصوص به وجود مقدس توست ، كه ما را به نور نبوت و آشنايى با پيامبر و عمل به دستور او ، و آگاهى به قرآن و فهم دين گرامى داشتى ، و براى ما گوش ها و چشم ها و قلب ها براى درك حقايق قراردادى

و توفيق عنايت كردى كه تا امشب كه شب پايان زندگى محدود دنيائى ماست از تمام اين وسائل در راه بندگى تو بهره مند شويم ، پس اى محبوب و معشوق من همه ما را از گروه بندگان شاكرت به حساب آور .

راستى مست معرفت و شيداى عمل براى محبوب ، و عاشق وارسته و عارف جان باخته و عالم عامل و آگاه بصير ، و داناى خبير و پروانه شمع وجود حق ، با جان و مال و زن و فرزند و زبان و بيان و فكر در راه معشوق و براى محبوب چه مى كند ؟

آيا چنين انسانى جز محبوب مى بيند ، و غير معشوق مى شناسد ، و چيزى غير او مى طلبد و غير او مى گويد ، و جز راه او مى پويد ، به حقيقت معشوق قسم است نه ، عاشق با همه وجود ، همه وجود معشوق را مى بيند و مى خواهد و بس و جز از او از كسى دم نمى زند و هر چه را در دنيا مى بيند تجلى او مى بيند و هر چه را مى خواهد براى او ، به عشق او و در راه او مى خواهد و مرام مقدس و عقيده پاك او ، همان است كه سر حلقه عارفان ، امام عاشقان ، پيشواى واصلان ، امير مؤمنان ، مظهر العجائب و مظهر الغرائب ، غالب كل غالب حضرت على بن ابى طالب بيان داشت ، بيانى به وسعت همه عالم ، و به وسعت همه وجود و هويت و موجوديت بى نهايتش .

چيزى را در عالم نديدم مگر اينكه خدا را قبل از او و با او و بعد از او ديدم !

بيائيد در اين زمينه تركيب بند عارف شيدا ، فخرالدين عراقى را با هم زمزمه كنيم و با دلى پر از سوز ، و چشمى پر از اشك و جانى پر از آه به درگاهش بناليم و از حضرتش كه عطابخش به تمام موجودات است و هيچ بخلى در ذاتش وجود ندارد بخواهيم ، كه ما را از اين محدوديت و ظلمت طبيعت رها كرده به مسلك آن عاشقان عارف ملحق كند .

در جام جهان نماى اول *** شد نقش همه جهان مشكل

جام از مى عشق برتر آمد *** گشت اين همه نقش ها ممثل

هر ذره از اين نقوش و اشكال *** بنمود همه جهان مفصل

يك جرعه و صد هزار ساغر *** يك قطره و صد هزار منهل

بگذر تو از اين قيود مشكل *** تا مشكل تو همه شود حل

با اين همه اين نقوش و اشكال *** بگذار اگر چه نيست مهمل

كين نقش و نگار نيست الا *** نقش دومين چشم احول

معلوم كنى كه اوست موجود *** باقى همه نقش ها مخيل

خواهى كه به نور اين حقيقت *** چشم دل تو شود مكحل

اخلاق و نقوش خود بدل كن *** چون گشت صفات تو مبدل

خود را به شراب خانه انداز *** كانجا شود اين غرض محصل

زان غمزه نيم مست ساقى *** گر بتوانى به وجه اكمل

بستان قدحى و بى خبر شو *** از هر چه مفصل است و مجمل

پس هم به دو چشم مست ساقى *** مى كن نظرى به چشم اجمل

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

عشق است كه هم مى است و هم جام *** عشق است مى حريف آشام

اين جام جهان نماى اول *** عكسى بود از صفاى آن جام

وين غمزه نيم مست ساقى *** نوشد هم از اين مى غم انجام

اين جام بسر نرفت و زين فيض *** گشت آب حيات در جهان عام

زين آب پديد شد حياتى *** شد هجده هزار عالمش نام

آغاز جهان ببين چه چيزست *** بنگر كه چه باشدش سرانجام

هر چيز از آنچه گشت پيدا *** آن چيز بود به كام و ناكام

آن را كه زمى سرشت طينت *** بى مى نفس نگيرد آرام

وآنكس كه هنوز در خمار است *** هم مست شود ولى به ايام

خرم دل آنكه از لب يار *** جام مى ناب مى كند وام

اى بى خبر از شراب مستى *** ننهاده زخويشتن برون گام

در صومعه چند ديگ سودا *** پختيم و هنوز كار ما خام

در ميكده نيز روزكى چند *** بنشين تو زوقت روز تا شام

مى نوش به كام دوست باده *** پس هم بدو چشم آن دل آرام

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

پيش از عدم و وجود عالم *** وز كاف كن و كتاب مبرم

از عشق ظهور عشق درخواست *** اظهار حروف اسم اعظم

برداشت بجاى خامه انگشت *** زد در دهن و نوشت در دم

بركف بنوشت نام و چه نام *** نامى كه طلسم اوست آدم

در همزه او وجود مدرج *** در نقطه او حروف مدغم

بنوشت و بخواند و باز پوشيد *** از ديده هر كه نيست محرم

اى طالب اسم اعظم اين نام *** خواهى كه تو را شود مسلم

مفتاح جهان گشا بدست آر *** بگشا در اين طلسم محكم

بينى كه همه به تو مضاف است *** معنى صريح و اسم مبهم

چون بند طلسم واگشودى *** بينى كه توئى خود اسم اعظم

اسمى كه حقيقت مسماست *** گر دانستى اصبت فالزم

ورنه كم نام و ننگ خود گير *** مى زن در ميكده دمادم

چون بگشايند ناگه آن در *** بگشاى دو چشم شاد و خرم

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

پيش از عدم و وجود اغيار *** وز سلطنت و ظهور اظهار

سلطان سراى عشق فرمود *** پاكست سراى ما زاغيار

يعنى كه بجز حقيقت او *** در دار وجود نيست ديار

واجب شود از شهادت و حكم *** كز غير نه عين بد نه آثار

ليكن چو به غير كرد اشارت *** اغيار ظهور كرد ناچار

چندان كه همه گواه گشتند *** بر هستى وحدتش بيك بار

ديدند عيان كه اوست موجود *** ويشان همگى بحال و پندار

گشتند همه گواه و رفتند *** هم با سر نيستى دگر بار

اين بود شهادت اولوالعلم *** وين بود فرشته را هم اقرار

اين بود همه بدايت خلق *** وين بود همه نهايت كار

اين كثرت نفس بهر آن بود *** تا وحدت از آن شود پديدار

چون ظاهر شد كه جز يكى نيست *** چه فايده از ظهور بسيار

گر در نظر تو كثرت آيد *** وحدت بود آن ولى به اطوار

چون سر كثير جمله ديدى *** كثرت همه نقش وحدت انگار

فى الجمله زغير ديده بر دوز *** اين است طريق اهل انوار

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

عشق از سر كوى خود سفر كرد *** بر مرتبه ها همه گذر كرد

صحراى وجود گشت در حال *** هر كتم عدم كه پى سپر كرد

مى جست نشان صورت خود *** چون در دل تنگ ما نظر كرد

وا يافت امانت خود آنجا *** آنگه چو نظر به بام و در كرد

خود آن سر كوى بود كه اول *** زآنجا به همه جهان سفر كرد

جان را به امانت خود آنجا *** وا داشت لباس خود بدر كرد

در جان پوشيد و باز خود را *** آن بار لباس مختصر كرد

و آنگاه چو آفتاب تابان *** سر از سر هر سراى در كرد

اول كه بخود نمود خود را *** انسان شد و نام خود بشر كرد

فى الجمله به چشم بند اغيار *** ظاهر شد و نام خود دگر كرد

تغيير صور كجا تواند *** در نعت كمال او اثر كرد

تقليب و ظهور او در احوال *** اظهار كمال بيشتر كرد

اى ديده تو نيز ديده بگشاى *** ما را چو زخويشتن خبر كرد

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

عشق از پس پرده روى بنمود *** كردم چو نگاه روى من بود

پيش رخ خويش سجده كردم *** آن لحظه كه او جمال بنمود

خود را به كنار در كشيدم *** آنگاه كه او كنار بگشود

دادم همه بوسه بر لب خويش *** آندم كه لبم لبانش مى سود

بوديم يكى دو مى نموديم *** نابود شد آن نمود در بود

چون سايه به آفتاب پيوست *** از ظلمت بود خود برآسود

چون سوخته شد تمام هيزم *** پيدا نشود از آن سپس دود

گويند كه عشق را بپوشان *** خورشيد به گل نشايد اندود

آن كس كه زيان خويش خواهد *** پند من و تو نداردش سود

پروانه كه ذوق سوختن يافت *** نبود به شعاع شمع خشنود

اين حال اگرت عجب نمايد *** بشنو زمن ار توانى اشنود

برخيز اگر حريف مائى *** آهنگ شراب خانه كن زود

مى باش خراب در خرابات *** ور بتوانى به چشم مقصود

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

يارى ست مرا وراى پرده *** انوار رخش سواى پرده

برداشت زرخ نقاب و گفتا *** مى بين رخ من بجاى پرده

هرچ از دو جهان ترا خوش آيد *** ميدان كه منم وراى پرده

عالم همه پرده مصور *** اشيا همه نقش هاى پرده

در پرده چو من سخن سرايم *** چون خوش نبود نواى پرده

اين پرده مرا زتو جدا كرد *** اينست خود اقتضاى پرده

نى نى كه ميان ما جدائى *** هرگز نكند عطاى پرده

تو تار رداى كبريائى *** ما را نبود رداى پرده

جاى تو هميشه در دل ماست *** بيرون زدرست جاى پرده

من مردم ديده جهانم *** ديده نبود سزاى پرده

گر غير من است پرده خود نيست *** ورنه منم انتهاى پرده

تو هم به سزاى پرده برخيز *** وز ديده خود گشاى پرده

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

آن مرغك نازنين پر و بال *** گشتى همه گرد كوه اقبال

بودى شب و روز در تكاپوى *** كردى همه ساله كشف احوال

جائى برسيد او به يك دم *** كانجا نرسد كسى به صد سال

در اوج فضاى عشقورزى *** پرواز گرفت و من به دنبال

ناگاه عقابى اندر آمد *** آورد شكسته را به چنگال

او را چه محل كه هر دو عالم *** چون باز كند زهم پر و بال

در قبضه او چنان نمايد *** كاندر رخ خوب نقطه خال

خالى است جهان شكار وحدت *** كثرت عدم محال در حال

اين حال ترا چو گشت روشن *** بگذر زحديث پارو امسال

گرد سر كوى حال مى گرد *** خاك در او به ديده مى مال

تا كشف شود ترا حقيقت *** از آينه عدوم اعمال

ظاهر گردد ترا به تفصيل *** اين راز كه گفته شد به اجمال

ديدى چو يقين كه مى توان ديد *** پس بر در دل نشين چو ابدال

مى بين رخ جان فزاى ساقى *** در جام جهان نماى باقى

معرفت به حق ، و شناخت حضرت او ، و توجه به مبدأ عالم ، و محبوب و معشوق واقعى جهان هستى كه به قول حكيم متأله و محدث خبير و عاشق واصل و عارف كامل ، با انديشه و دقت و پيگيرى در هشت مسئله حاصل مى شود :

1 ـ وجود حق تعالى .

2 ـ توحيد حضرت او « نظرى و عملى » .

3 ـ تنزيه وجود مقدس او .

4 ـ صفات علياى حضرت حق .

5 ـ نعوت جناب او .

6 ـ اسماء حسناى حضرتش تقدس و تعالى .

7 ـ افعال و قضا و قدر او جلّ اسمه .

8 ـ آثار رحمت و آيات عظمت او جل جلاله .

از اعظم واجبات و در رأس فرائض و هدف اصلى بعثت انبياء و نزول كتب و  تنها مايه سعادت دنيا و آخرت انسان است ، كه توضيح هر يك از اين هشت بخش با كمك آيات قرآن و معارف اصيل اسلامى و حالات و اخلاق عرفاى كامل ولو بطور اختصار از هشت جلد كتاب ضخيم و پر حجم هم تجاوز مى كند ،

و بهتر اين است كه عزيزان خواننده ، و عاشقان معارف با قلبى پاك و روحى آراسته ، و سينه اى مالامال از نور ، اين هشت فصل را در كتاب تكوين ، و تشريع دنبال كرده و از اين طريق به كسب معرفت نسبت به توحيد برخاسته و خير دنيا و آخرت خويش را تأمين نمايند ، و چون اين معرفت براى شخص حاصل شود ، و به دنبال آن اقدام به حكمت عملى نمايد ، بطور حقيقى و جدى و با تمام اخلاص و صدق امكان دارد در نماز خود بگويد :

بدون اين معرفت و بدون عمل بر اساس آن معرفت البته در حد وسع و بقدر تكليف ، امكان ثناى حقيقى و سپاس واقعى وجود ندارد ، راستى انسان ثناى حقيقتى كه در نزدش مجهول است چگونه بگويد . و سپاس وجودى را كه برايش ناشناخته است چگونه بجاى آورد ، و چيزى كه نمى شناسد و از او خبرى ندارد چگونه اقرار كند ؟

آرى بر اثر عدم معرفت و جهل به حقيقت كه ناشى از تعطيل فكر ، و عدم توسل به انبياء و امامان است ، مسئله كفر ، شرك ، و بقول قرآن مجادله در حق پيش مى آيد ، و انسان غرق در تاريكى و ظلمت شده به دارالبوار رهسپار گشته و اطرافيان خود را هم به هلاكت و نابودى و خرى دنيا و عذاب آخرت مى كشد !

قرآن مجيد مى فرمايد :

) وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ

آيا شما مردم به حس مشاهده نمى كنيد ، كه خداوند انواع موجوداتى را كه در آسمانها و زمين است مسخر شما كرده است ، و نعمتهاى ظاهر و باطن خود را كامل و فراوان در اختيار شما قرار داده ، با وجود اين برخى از مردم ، بدون اتكاء به دانش فكرى و عقلى و بدون نور هدايت كه از انبياء و امامان بگيرند و بدون تكيه بر كتاب روشن حق در الوهيت و ربوبيت و وحدانيت حق مجادله مى كنند .

چون به اين مردم گفته شود ، كه بيائيد و از كتابى كه خدا براى هدايت خلق فرستاده پيروى كنيد ، در جواب مى گويند : ما تنها از طريقى كه پدران خود را بر آن يافتيم پيروى مى كنيم ، اى رسول ما به آنان بگو آيا اگر پدرانتان را شيطان از طريق غفلت و گمراهى به دوزخ كشيده باشد ، باز شما از آنان اطاعت مى كنيد ؟

از آيه اول اين دو آيه استفاده مى شود كه معرفت به خدا ، با تكيه بر علم فكرى و عقلى و نظرى ، و توسل به انبياء و امامان و رجوع محققانه به كتاب خدا حاصل مى شود ، و چون اين معرفت حاصل شد ، ثناى انسان نسبت به او چه در تشهد چه در غير تشهد ثناى حقيقى و سپاس واقعى و شكر صادقانه است .

اما توجه به آثار و آيات و خلقت آسمانها و زمين و موجودات مسخر شده براى انسان كه در ابتداى آيه است معرفت به وجود حق و توسل به انبيا و امامان و تكيه بر كتاب معرفت به اسماء و صفات و نعوت و تنزيه و قضا و قدر ، و وحدانيت حضرت حق مى آورد ، بدون سير در اين سه مرحله تحصيل معرفت واقعى ميسر نيست .

1 ـ سوره لقمان (31) : 20 ـ 21 .

در زمينه توجه به آثار و آيات خلقت و آفرينش مطالعه هزاران كتاب لازم است ، كه دورنمائى از آن كتب را در ضمن يكى از قصائد مفصل توحيديه سعدى مى خوانيد .

فضل خداى را كه تواند شمار كرد *** يا كيست آنكه شكر يكى از هزار كرد

آن صانع لطيف كه بر فرش كائنات *** چندين هزار صورت الوان نگار كرد

تركيب آسمان و طلوع ستارگان *** از بهر عبرت نظر هوشيار كرد

بحر آفريد و بر و درختان و آدمى *** خورشيد و ماه و انجم و ليل و نهار كرد

الوان نعمتى كه نشايد سپاس گفت *** اسباب راحتى كه ندانى شمار كرد

آثار رحمتى كه جهان سر بسر گرفت *** احمال منتى كه فلك زير بار كرد

معمار كوهسار بنطع زمين بدوخت *** تا فرش خاك بر سر آب استوار كرد

اجزاى خاك مرده به تشريف آفتاب *** بستان ميوه و چمن و لاله زار كرد

ابر آب داد بيخ درختان تشنه را *** شاخ برهنه پيرهنش نوبهار كرد

چندين هزار منظر زيبا بيافريد *** تا كيست كو نظر زسر اعتبار كرد

توحيدگوى او نه بنى آدمند و بس *** هر بلبلى كه زمزمه بر شاخسار كرد

شكر كدام فضل به جاى آورد كسى *** حيران بماند هر كه در اين افتكار كرد

گوئى دوام روح كه در كالبد دميد *** يا عقل ارجمند كه با روح يار كرد

لال است در دهان بلاغت زبان فضل *** از غايت كرم كه نهان آشكار كرد

سر چيست تا بطاعت او بر زمين نهيم *** جان در رهش دريغ نباشد نثار كرد

اى قطره منى سر بيچارگى بنه *** كه ابليس را غرور منى خاكسار كرد

بخشندگى و سابقه لطف و رحمتش *** ما را به حسن عاقبت اميدوار كرد

پرهيزكار باش كه دادار آسمان *** فردوس جاى مردم پرهيزكار كرد

هر كو عمل نكرد و عنايت اميد داشت *** دانه نكشت ابله و دخل انتظار كرد

نابرده رنج گنج ميسر نمى شود *** مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد

دنيا كه جسر آخرتش خواند مصطفى *** جاى نشسته نيست ببايد گذار كرد

دارالقرار خانه جاويد آدمى است *** اين جاى رفتن است نشايد قرار كرد

چند استخوان كه هاون دوران روزگار *** خردش چنان بكوفت كه خاكش غبار كرد

ظالم بمرد و قاعده زشت از او بماند *** عادل برفت و نام نكو يادگار كرد

عيسى به عزلت از همه عالم كناره جست *** محبوبش آرزوى دل اندر كنار كرد

قارون زدين برآمد و دنيا بر او نماند *** بازى ركيك بود كه موشى شكار كرد

ما اعتماد بر كرم مستعان كنيم *** كان تكيه عار بود كه بر مستعار كرد

بعد از خداى هر چه پرستند هيچ نيست *** بى دولت آنكه بر همه هيچ اختيار كرد

اين گوى دولتى است كه بيرون نمى برد *** الا كسى كه در ازلش بخت يار كرد

بيچاره آدمى چه تواند به سعى و رنج *** چون هر چه بود نيست قضا كردگار كرد

سعدى همه نفس كه برآورد در سحر *** چون هر چه بود نيست قضا كردگار كرد

هر بنده اى كه خاتم دولت به نام اوست *** در گوش دل نصيحت او گوشوار كرد

وَلِسانِكَ وَأنْ تُحَقِّقَ عُبُودِيَّتِكَ لَهُ وَرُبُوبِيَّتِهِ لَكَ .

راستى ادعا و گفتارت را در اقرار به الوهيت و ربوبيت و وحدانيت حضرت او با صفا و پاكى و خلوص نيتت متصل كن ، كه تمام بهره و منفعت تو از توحيد از بركت اين اتصال حاصل مى شود : چرا كه خداوند تو را بنده و مملوك خود آفريده ، و اينكه زمينه بندگى در تو قرار داده عين لطف اوست ، و از تو به وسيله انبيا و كتب آسمانى خواسته است كه حضرت او را با قلب و زبانت توأماً و با روح و جسمت و با ظاهر و باطنت عبادت كنى ، و سعى نمائى بندگى حقيقى و عبوديت واقعى نسبت به او بياورى و ربوبيت و خداوندگارى او و اسماء و صفاتش را با اين بندگى در هستى و شئون و همه جوانب حيات خود تجلى دهى .

در مسئله عبادت و عبوديت و اينكه كنه عبوديت ربوبيت است ، بخواست حضرت حق و به شرط حيات در باب بيست و پنجم يا صدم كتاب شريف مصباح الشريعه توضيح و شرح مفصلى داده خواهد شد .

قالَ اللهُ تَعالى . . . ) وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللهَ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ((1) .

براى تو به طور مسلم معلوم و روشن باشد كه زمام امور تمام موجودات هستى ، اعم از غيبى و شهودى به دست با كفايت اوست . براى كسى توانائى نفس زدن و نظر كردن براى كمترين لحظه نيست ، مگر با كمك قدرت و مشيت حضرت او ، تمام موجودات از انجام كمترين كارى در مملكت حضرت ربوبى

1 ـ سوره قصص (28) : 68 .

جز به اذن و مشيت و اراده او عاجزند ، در قرآن مجيد آمده :

جنبنده اى نيست مگر آنكه زمام اختيارش در قدرت صاحب اختيار حقيقى اوست(1) و خداوند فرموده :

و خداى تو قادر مطلق است ، هر چه بخواهد بيافريند و هر چه و هر كس را صلاح بداند برگزيند ، و ديگران را در خلقت و نظم عالم و انتخاب افرادى كه بايد به عنوان سرپرستى است انتخاب شوند هيچ اختيارى نيست ، و ذات پاك او منزه و برتر از آن است كه به او شرك آورند .

كه تمام واقعيات اين جملات نورانى فقط و فقط در كلمه الله جمع است ، كه اين كلمه مباركه يعنى : ذاتى كه مستجمع جميع صفات كمال و اسماء حسنى و نعوت عليا است .

البته در مسئله قدرت مطلقه و مشيت و اراده حضرت حق تعالى مباحث بسيار بسيار ارزنده اى در معارف اصيل اسلامى هست ، و كتب بسيار مهم كلامى و بخصوص فلسفى در مباحث وجود به معنى الخاص و توحيد بارى ، در اين زمينه هاى با عظمت مقالات بسيار مهم و مباحث بسيار شيرين و مجادلات بسيار عالى با مخالفان دارند كه اولاً از حوصله اين كتاب كه به نحو خالص كتاب تربيتى است خارج و ثانياً اين فقير عاجز و دردمند بى علم از فهم دقايق اين مسائل ناتوان است ، به كتب كلامى و كتب صدرالمتألهين شيرازى صاحب اسفار و بعضى از حواشى جلد اول كفايه ، و رسالات مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى و از همه بهتر به آيات قرآن و باب توحيد كتب اخبار و نهج البلاغه على (عليه السلام)مراجعه كنيد ، و در تفاسير قرآن در زمينه اين مسائل به تفسير پر قيمت الميزان

1 ـ سوره هود (11) : 56 .

مراجعه نمائيد و براى توضيح مشكلات اين تفسير در اينگونه مباحث به كتب علمى شهيد بزرگوار مرحوم استاد مطهرى رجوع كرده و بخصوص پاورقى هاى روش رئاليسم مخصوصاً جلد پنجم آن را مطالعه كنيد ، و براى درك مشكلات روايات در زمينه اين مباحث به كتاب بحار بخش بيان ها و توضيحات حديث شناس بى نظير ، محدث خبير ، عالم جليل ، يگانه دهر ، حافظ دين ، مدافع نبوت و ولايت حضرت ملا محمد باقر علامه مجلسى مراجعه نمائيد .

فَإنَّهُ خَلَقَكَ فَعَزَّ وَجَلَّ أنْ تَكُونَ إرادَةٌ وَمَشِيَّةٌ لإحَد إلاّ بِسابِقِ إرادَتِهِ وَمَشِيَّتِهِ ، فَاسْتَعْمِلِ الْعُبُودِيَّةَ في الرِّضا بِحِكْمَتِهِ وَالْعِبادَةِ في أداءِ أوامِرِهِ .

براى حضرت حق بنده بسيار شاكرى باش و شكرت فقط با زبان و ادعا نباشد ، بلكه بايد قول و گفتارت با پاكى نيت و حالات عالى درون هماهنگ شود .

پس چون خداوند مهربان تو را آفريده و تو مملوك و عبد اوئى ، چنان كن كه خواسته تو وراى خواسته حضرت او نباشد ، بلكه خواسته و اراده او را برخواسته و اراده خود مقدم بدان ، و اصولاً براى تو خواسته و اراده اى جز خواسته او نباشد ، اراده او نسبت به تو اين است كه براى هميشه در ذكر و شكر و عبوديت او باشى ، و لحظه اى از حضرت او غافل نمانى ، خداى نخواسته اگر به زبان دعوى بندگى كنى ، ولى در عمل آنچه لازمه بندگى است به جا نياورى پس كاذب و منافق خواهى بود و كذب و نفاق با مولاى حقيقى موجب خسران دارين است .

و چون با مطالعه معارف و آثار و نظر در آيات خلقت و برنامه هاى آفرينش و طبيعت دانستى كه هيچ كس قدرت بر هيچ چيز ندارد ، و همه چيز منوط به حكمت و مصلحت اوست ، و وابسته به قدرت و مشيت پروردگارى است ، پس

بندگى واقعى تو و عبوديت درونى تو بايد در رضايت و خشنودى تو به مقدرات و قضا و قدر و مصلحت خواهى او نسبت به تو باشد ، و در اتيان اوامر او آنچه شرط بندگى است به جاى آرى .

از اوامر بسيار مهم پروردگار امر به صلوات بر پيامبر بزرگ اسلام است كه در قرآن مجيد اين امر را صراحتاً اعلام فرموده :

اى مردم مؤمن بر شما لازم است به پيامبر صلوات فرستيد ، و با تمام وجود تسليم برنامه ها و خواسته هاى او شويد ، كه او را برنامه و خواسته اى جز برنامه و خواسته من نيست .

و چيزى از پيش خود نمى گويد و نمى خواهد ، گفته و خواسته او جز وحى ما كه به او وحى مى شود چيز ديگر نيست .