صابونى را بازگردانيد :

در آثار اسلامى آمده ، مردى مؤدب به آداب در بازار بغداد بر سقط فروشى وارد شد و از او طلب كافور كرد .

سقط فروش پاسخ داد كافور ندارم ، آن مرد الهى گفت دارى ولى فراموش كرده اى ، در فلان بسته و در كنار فلان قفسه است .

مرد سقط فروش برابر با گفتار آن چهره پاك به سراغ كافور رفت و آن را به همان صورتى كه آن رجل نورانى فرموده بود يافت .

از اين معنى تعجب كرد ، پرسيد شما از كجا دانستيد در مغازه من كافور هست ، در صورتى كه من مدتهاست به خيال اينكه اين جنس را ندارم ، مشتريان خود را جواب مى كنم !

آن مرد الهى فرمود : يكى از دوستان وجود مبارك حضرت ولى عصر از دنيا رفته و حضرت اراده داردن خود متكفل غسل و دفن باشند ، مرا به حضور خواستند و فرمودند ، در تمام بازار بغداد به يك نفر اطمينان هست و او كافور دارد ، ولى داشتن كافور را فراموش كرده ، شما براى خريد كافور به نزد او برو ، و آدرس كافور فراموش شده را در اختيار او بگذار ، منهم به نشانى هاى ولى امر به در مغازه تو آمدم ! !

سقط فروش بناى گريه و زارى گذاشت ، و از آن مرد الهى به التماس درخواست كرد ، كه مرا براى ديدار مولايم ، گرچه يك لحظه باشد با خود ببر ! !

آن مرد الهى درخواست او را پذيرفت ، و وى را همراه خود برد ، به بيابانى رسيدند كه خيمه يوسف عدالت در آنجا برپا بود ، قبل از رسيدن به خيمه ، هوا ابرى شد و نم نم باران شروع به فرو ريختن كرد ، ناگهان سقط فروش به ياد اين معنى افتاد كه مقدارى صابون ساخته و براى خشك شدن بر بام خانه ريخته اگر ايان باران ببارد ، وضع صابون چه خواهد شد ؟ در اين حال بود ، كه ناگهان صداى حجت حق برخاست صابونى را برگردانيد كه با اين حال لايق ديدار ما نيست ! !

اينجا كه پيشگاه عبدى از عباد صالح خدا بود ، زائر را به خاطر داشتن دو حال نپذيرفتند ، آه و حسرت اگر انسان براى نماز در محضر حق حاضر شود ، و رو به قبله آرد ولى دانش از قبله حقيقى غافل و به هزار جا غير از پيشگاه حضرت محبوب مايل باشد .

آرى چون به طرف قبله ايستادى ، توجه داشته باش كه در درياى بى نهايت در بى نهايت كرم ، لطف ، عنايت ، محبت ، وفا ، غفران و . . . غرقى و معنا ندارد با رسيدن به غناى محض و رحمت صرف ، باز قلبت رو به دنيا و اهل دنيا داشته باشد !

برخيز تا نهيم سر خود را به پاى دوست *** جان را فدا كنيم كه صد جان فداى دوست

در دوستى ملاحظه مرگ و زيست نيست *** دشمن را به از كسى كه نميرد براى دوست

حاشا كه غير دوست كند جا به چشم من *** ديدن نمى توان دگرى را به جاى دوست

از دوست هر جفا كه رسد جاى منت است *** زيرا كه نيست هيچ وفا چون جفاى دوست

با دوست آشنا شده بيگانه ام زخلق *** تا آشناى من نشود آشناى دوست

دست دعا گشاد هلالى به درگهت *** يعنى به دست نيست مرا جز دعاى دوست

امام خمينى در باره قبله از يكى از آگاهان معاصرش در آداب الصلاة نقل مى كند : نكته باريكى در واژه قبله هست كه بايد از آن غافل نبود .

آيا قبله اسم خانه است يا عمل مواجهه كردن و روبرو ايستادن مكلف قبله است ؟ در حقيقت عمل ما قبله است نه اينكه خانم قبله باشد ، قبله در اصل لغت عرب اسم عمل ماست نه اسم خانه ، ولى چون اين عمل رو بروى با آن خانه انجام مى گيرد و بايد بگيرد ، كم كم اسم خود خانه شده است ، بنابراين كلمه قبله كلمه اى است كه در اصل لغت اسم خانه نيست ، قبله بر وزن « جلسه و وجهه » طرز ايستادن و روبرو شدن با چيزى است ، كه با حضور ذهن انجام گيرد .

مواجهه اى است كه انسان به حال خبردار مى ايستد ، كه گوئى رژه و سان مى دهد ، نهايت بايد اين رژه و سان نسبت به خانه خدا با همه اعضا و كل اندام بدن بوده آن هم به حال خبردار و با نظم و احترام و بايد با حضور ذهن كلى باشد .

اين عمل را قبله مى گويند ، پس قبله به معناى اقبال كردن به چيزى است ، اما طورى كه اقبال به آن و رو به او آوردن با گسستن از غير باشد ، كه رنگ پيوستن به آن و گسستن از غير آن در عمل آشكار باشد .

عرب براى هيئت جلسه ( به كسر جيم ) معنائى فوق نشستن محض در نظر مى گيرد ، ولى براى جلسه ( به فتح جيم ) نشستن به هر وضع باشد اراده مى كند .

جلسه ( به كسر جيم ) طرز نشستن مخصوص و جلوس خاصى است ، از قبيل نشستن صياد در انتظار صيد ، يا شكارچى در هنگام تير انداختن به شكار كه اندام وضع خاصى به خود مى گيرد .

حضور ذهن و هشيارى هم در قبله براى آن طرز ايستادن علاوه شده ، تا مگر گوئى براى ملتفت شدن به خبرى يا پيامى يا سخنى يا رمزى است ، كه بايد هشيارى و حضور ذهن داشت ، و آيا چه رازى است كه قبله روزانه پنج نوبت ، آن را به گوش مردم مى رساند ، و به گوش هزاران هزار جمعيت بشر مى كشد و بايد به آن متوجه بود ؟ ! !

اين تكليف سنگين ، كه جمعيت كل روى زمين ، هر كدام هر جا هستند بايد روبرو با آن جايگاه بشوند و مى شوند براى سر بزرگى است ، گوئى براى اين است كه به گوش هوش خود سخنانى را يا فرمانى را دريابند و سخنان خود را در برابر آن و با آن بگويند ، يا خود را از صميم دل به او بدهند ، آنجا مقبول آنهاست يا مقبول آنها در آنجا است ، آن جايگاه محبوب آنهاست ، يا محبوب آنها در آن جايگاه است و دل از محبوب مقبول نبايد برداشت .

عمل حج براى جمعيت محدودى است آن هم عمرانه يك بار ، ولى اين عمل ، يعنى صف كشيدن در برابر محبوب با هشيارى كامل بوسيله جمعيت غير محدودى از همه نقاط دنيا در بر و بحر هر روز انجام مى گيرد ، و بايد براى همه بشر انجام بگيرد و همه ساله و همه ماه ، و همه روزه انجام بگيرد .

هر كس از شهر و ديار خود بيرون مى رود بايد تا هر جا رفته ، همينكه موسم اين سال رسيد ، همانجا بايستد و روى خود را رو به آن بقعه برگرداند و احترام كند و عمل سان مقدس را انجام بدهد و سپس دنبال كار خود برود .

راستى براى چه فرمان ، ايست مى دهند ، و قافله را نگاه مى دارند ، آن بقعه

اسرارآميز چه سرى در دل دارد كه بايد حتى در حال احتضار هم رو به آنجا دراز بكشند و بميرند ، يعنى به هواى آنجا بميرند ، مگر حتى مرده ها هم در قبر بايد اعتراف كنند كه ما در حيات رو به اينجا بوديم و رو بدين جا اكنون آرميديم ؟

ذبح گوسپند و گاو و شتر و هر حيوان اگر چه مرغى باشد ، بايد رو بروى آنجا انجام گيرد تا ذبح قانونى شده باشد وگرنه مردار و نجس است و گوشت آن حرام ! !

در هر مفصلى كه به منزله گردنه اى است بايد بشر برگردد و مراسم استقبال با آن را انجام دهد تا تجديد عهدى بنمايد ، تا در پايان در حال احتضار هم رو بدان سو دراز بكشد و از حركت مطلقا بايستد .

سپس بايد روبروى اين خانه بدن بيجان او را بشويند و روبروى آن ، مراسم دعاى ختم حيات را بر او انجام دهند ، و او را معرفى به اين مقام نمايند و در آرامگاه ابدش با وضع مواجهه او را استراحت بدهند .

شهيد ثانى آن مرد بزرگ و فقيه عاليقدر مى فرمايد :

استقبال عبارت از آن است كه ظاهر روى خود را از هر سو به سوى خانه خدا برگردانى ، آيا پندارى كه روى دل از ساير چيزها به سوى امر خداى تعالى برگرداندن از تو خواسته نشده است ؟

هرگز و هرگز ، بلكه جز همين را از تو نخواسته اند ، و اين ظواهر از براى برانگيختن باطن ها و وسايلى است از براى آنها تا براى آنان نردبان ترقى گردند ، تا بر دل تعدى نكنند ، زيرا اگر اعضاء بدن در حركاتشان و التفاتشان به اين سو و آن سو تعدى و ظلم كنند دل نيز به دنبال آنها روانه شود و از وجهه الهى روگردان گردد ، پس بايد روى دل به همراه روى پيكر باشد و از اين جهت پيغمبر گرامى فرمود : آيا آن كه روى خود را در نماز برمى گرداند نمى ترسد كه خداوند روى او را همچون روى خر گرداند ؟ !

اين فرمايش رسول خدا نهى از آن است ، كه انسان از خداى تعالى و ملاحظه عظمتش در حال نماز روگردان باشد ، زيرا آن كه به راست و چپ التفات دارد ، از خداوند التفات مى كند ، و از مطالعه انوار كبريا و عظمت غافل مى شود ، و هر كس كه اين چنين باشد ، بيم آن مى رود كه اين غفلت ادامه يابد و هر صورت ملكوتى دل او هم چون صورت خر گردد ، كه نسبت به امور عالم بالا تعقلى ندارد ، و علوم و معارف و قرب خداى تعالى را به چيزى نشمارد .

و بدان همانطور كه روگرداندن ، به سوى خانه خدا امكان پذير نيست مگر به آن كه از غير آن سو روگردان باشد ، روى دل را نيز به سوى خدا كردن امكان ندارد ، مگر به آنكه با تضرع و زارى از هر چه جز اوست روگردان شوى .

پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود : هرگاه بنده اى به نماز ايستد و خواسته او و روى دل او به سوى خدا باشد ، از نماز فارغ نمى شود ، مگر مانند روزى كه از مادر زائيده شده .

به قول عارف سوخته مرحوم الهى قمشه اى آن شيداى مست باده وصال :

گر بشكند سيمرغ جانم دام تن را *** بخشم بدين زاغ و زغن باغ و چمن را

تا چند چون جغدان در اين ويران نشينم *** منزل كنم زندان تنگ ما و من را

چون باز پر بشكسته در دام علائق *** برد از دل ما چرخ دون ياد وطن را

يارى كند گر گريه و آه شبانه *** ويران كنم بنيان اين چرخ كهن را

مرغان آزاد از هواى آب و دانه *** منزل گرفتند اى فغان دام فتن را

در آتش عشق تو شد پروانه دل *** دل سوخت اين پروانه شمع انجمن را

چون زر در آتش گر درافتم پاك گردم *** آتش نسوزد عاشق وجه الحسن را

كاش اين بدن دست از من دل خسته مى داشت *** تا باز مى جستم روان خويشتن را

شايد الهى مرغ هشيار روان باز *** با شهپر جان بشكند دام بدن را

حال قلب :

امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد :

از آنچه دلت را از حضرت او باز مى دارد فارغ و آسوده كن و با چشم باطنت به تماشاى عظمت او برخيز ، و ايستادنت را در قيامت در برابر حضرتش به ياد آر ، خداوند مى فرمايد : در آن روز هر شخصى جزاى اعمال نيك و بدى كه از پيش انجام داده خواهد ديد و همه به سوى مولاى واقعى خود باز مى گردند .

مسئله قلب و حالات آن از مسائل بسيار مهم الهى و انسانى است ، در باره قلب آمده كه عرش رحمان ، مركز انوار ، آئينه صفات ، كانون مهره مركز عشق ، و خانه حق است ، و از طرف ديگر آمده ، خانه شيطان ، جايگاه ظلمت ، كانون

ـ1 ـ سوره يونس (10) : 30 .

قساوت ، بيت مرض ، و مركز فساد است ، و اين دو گونه بودن قلب بسته به وضع صاحب قلب دارد ، اگر صاحب قلب تسليم هدايت ، و متواضع در برابر حق ، و اهل انصاف و وجدان باشد ، داراى قلبى پاك و خاشع و سالم خواهد بودن ، ورنه دچار بيمارى دل و كفر و نفاق خواهد گشت .

نمازگزار قبل از اتصال به نماز بايد به مسئله قلب و حالات آن با توجه خاصى بنگرد و سعى و كوشش او بر اين باشد ، كه اين خانه را از ظلمت و تاريكى و از ضعف ايمان و عشق و از صفات ناپاك شيطانى برهاند ، و به گونه اى اين عضو بسيار مهم را وارد نماز كند ، كه بتواند تجلى گاه انوار و آئينه انعكاس صفات حضرت دوست گردد .

نمازگزار بايد بر اساس معرفت و توجه به قرآن مجيد و آثار اسلامى تمام محبت هائى را كه كانونش قلب است و تمام نفرتهائى را كه مركزش دل است ، در سيطره امر و نهى حضرت الهى درآورد ، و در يك كلمه دل را از مشغوليت نسبت به غير حق آزاد كند و آن را از جانب افراط و تفريط در هر حالتى حفظ نمايد .

قلب اگر در نماز حاضر نباشد ، فكر و ذهن و روح و نفس و اراده و نيت هم در نماز حاضر نيستند ، و با چنين وضعى بايد گفت نمازگزار بازيگرى است كه در كمال بى حيائى در برابر حضرت حق قرار گرفته .

تقواى قلب در نماز از امورى است ، كه بايد همچون ركنى از اركان كه بدون آن نماز باطل است ، به آن نگريست ، و تقواى قلب آن است كه قلب نمازگزار ، بايد از تمام رذائل و در رأس آنها ريا و تظاهر خالى و به حسنات كه در رأس آنها اخلاص است ، آراسته باشد .

با چنين قلب پاك و مطهرى ، نماز ارزش واقعى خود را به دست آورده و صاحبش را به مقام قرب و خالى شدن از هوى و هوس و رها شدن از اسارت نفس و شيطان مى رساند ، در چنين نقطه اى است كه حق به عبد مباهات كرده

و عبد در تمام شئون حيات به حضرت او متوجه است .

سلطان ملك فقرم و عشق است لشگرم *** ترك دو كون تاجم و كونين لشگرم

هم غرق بحر نيستيم ساخت عشق وهم *** در حفظ فلك هستى و كونين لنگرم

حق را ولى مطلق و دين را صراط حق *** گر غير حق بدانمش الحق كه كافرم

افكنده بودم از ره از اين پيش ديو نفس *** ظل خدا به راه هدى گشت رهبرم

فردا كه پرده دور شود از جمال قرب *** يا رب مدار دور زآل پيمبرم

هر چه آن سزاى آل على نيست در جهان *** گر گنج عالم است مبادا ميسرم

جز با هواى دوست اگر سر برم نشاط *** از خاك سر برآورم اى خاك بر سرم

قدم خوف و رجاء :

اگر در اعمال الهيه و اخلاق فاضله انسانيه دو قدم خوف و رجا نباشد ، حركت بسوى كمال براى انسان يا سخت يا غير ممكن خواهد بود .

عامل يك عمل الهى بخصوص اعمال واجبه ، از طرفى بايد بداند كه مولاى مهربان او اجر هيچ عملى را ضايع نمى گذارد ، و از طرفى بايد بداند كه اولاً عملش در برابر عظمت بى نهايت مولا قابل ذكر نيست ، و ثانياً اگر عمل علت غرور و عجب گردد هباء منثوراً شده ، و عمل و صاحبش مستحق جريمه

مى شوند . بر اين حساب از طرفى بايد اميد حتمى به نتيجه و محصول عمل داشت ، و از طرفى بايد از سوء عاقبت و نقص عمل ، سخت در وحشت و ترس بود .

براى يافتن قدم خوف و رجا مراجعه به كتاب الهى و ادعيه وارده و آثار اسلامى بخصوص روايات اين باب در كتاب شريف كافى و بحار و شافى و وافى لازم است .

توجه به نقص خويش و نقص و عيوب در عمل خويش و توجه به آيات و روايات مربوطه به خوف يا آيات و روايات بازگوكننده عذاب و جريمه مجرمين ، بهترين راه بدست آوردن خوف مطلوب است . خوف از مقام حق و از عذاب فرداى قيامت ، آدمى را از بسيارى از اعمال ناپسند و رذائل اخلاقى حفظ مى كند ، در روايت آمده :

آنكس كه از مقام حق و عذاب الهى در ترس و بيم است ، عاشق برترى و نام آورى نيست .

امام ششم به اسحاق بن عمار فرمودند :

اى اسحاق آنچنان از خدا بترس كه گويا در برابر ديده توست ، و اگر از تو پنهان است ولى تو از او غايب نيستى ، چنانچه بپندارى كه تو را نمى بيند ، بدون شك كافر شدى ، و اگر بدانى كه تو را مى بيند و با علم به اين حقيقت معصيت كنى پس او را از هر فريبنده اى پست تر فرض كرده اى !

امام سجاد (عليه السلام) عرضه مى دارد :

منزهى تو ، عجب است از آن كه تو را مى شناسد ، چگونه از تو باك ندارد !

در روايت آمده : قطره اشكى كه از خوف خدا ريخته شود ، درياهائى از آتش را خاموش مى كند ، و نيز در آثار اسلامى آمده : هيچ مؤمنى نيست كه از ترس خدا قطره اشكى ، گرچه به اندازه سر مگسى بر چهره اش بريزد ، مگر اينكه خداوند آتش جهنم را بر او حرام كند .

در روايت آمده : هرگاه قلب مؤمن از خوف خدا بلرزد ، گناهانش همچون برگ درخت كه از شاخه برگيرند بريزد .

از امام باقر (عليه السلام) آمده :

اميرالمؤمنين على (عليه السلام) آنگاه كه در عراق بود ، روزى پس از نماز ، صبح به وعظ و نصيحت پرداخت و از خوف خدا گريست ، و ديگران هم از گريه حضرت به گريه نشستند ، آنگاه فرمود :

بخدا قسم كه از زمان دوستم رسول خدا (صلى الله عليه وآله) اقوامى را به ياد دارم كه صبح مى نمودند ، و شب مى كردند ، در حالى كه چهره ها گرفته ، و احوالشان پريشان و شكمها از گرسنگى به پشت چسبيده ، و پيشانى آنان از اثر سجده چون زانوى شتر بود ! !

شب را در حال سجده و قيام براى پروردگارشان به روز مى آوردند ، گاهى مى ايستادند و گاهى پيشانى به خاك مى نهادند ، و با خداى خود سرگرم گفتگو و مناجات بودند و آزادى خويش را از آتش جهنم از حضرت او مى خواستند ، بخدا سوگند با همه اين احوال آنان را مى ديدم كه بيمناك و هراسانند ! !

و در بعضى از روايات به دنباله اين گفتار آمده : كه آنان چنان بودند كه گويا صداى افروخته شدن آتش در گوش آنها است ، هرگاه نزد آنان نام خدا برده مى شد ، چون درخت خم مى شدند ، و چنان بودند كه گويا شب را در غفلت به روز آورده اند .

راوى مى گويد : پس از اين سخنان ، ديگر آن حضرت را خندان نديدند ، تا به

جوار رحمت حضرت حق منتقل شد .

در حديث موسى آمده : اما كسانى كه از خدا مى ترسند ، اينان را رفيق اعلى و برترى است كه ديگران را مشاركتى در آن نيست .

در روايت آمده : جوانى از انصار خوف و خشيت خدا بر او غالب شد ، به گونه اى كه اين ترس وى را در خانه محبوس كرد ، رسول خدا (صلى الله عليه وآله) نزد او آمد و بر او وارد شد در حالى كه او مى گريست ، پيامبر او را در آغوش گرفت و او در آغوش پيامبر جان به جان آفرين تسليم كرد .

از حالات بعضى از خائفين نقل شده : كه چهل سال سر به جانب آسمان برنداشت ، تا روزى روى به آن جانب كرد ، چنان منقلب شد كه از پاى افتاد و جراحتى بر شكمش رسيد ، شبها دست به بدن خود مى كشيد از ترس اينكه مبادا مسخ شده باشد ، و اگر مردم به بلائى دچار مى شدند و بادى يا رعد و برقى به آنان مى رسيد ، مى گفت اين بخاطر من است . اگر ميمردم اين مردم از اين همه مصيبت خلاص مى شدند .

در احوالات اويس آمده كه در مجلس وعظ حاضر مى شد و از سخنان گوينده مى گريست ، چون نام آتش مى شنيد فريادى مى زد و برمى خاست و شروع به دويدن مى كرد ، و مردم از پى او روان مى شدند و فرياد مى زدند : ديوانه ، ديوانه .

روايت بسيار مهمى از رسول خدا به اين مضمون رسيده : آنگاه كه خداوند عزيز ، خلق اولين و آخرين را در وعده گاه روز معلوم جمع كند ، ناگهان صدائى برخيزد ، كه دورترين مردم ، همچون نزديك ترين آنان بشنود ، و آن صدا اين است :

اى مردم ، من زمانى كه شما را آفريدم ساكت بودم ، پس امروز شما ساكت شويد ، و به من گوش فرا دهيد ، اين است و جز اين نيست كه اينك اعمال شماست كه به شما باز مى گردد ، ايها الناس من نسبى قرار دادم و شما هم براى

خود نسبى قرار داديد ، پس نسب مرا پست داشتيد و نسبت خود را بالا برديد ، من گفتم گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شما است ، و شما از پذيرفتن اين حقيقت سرباز زديد و گفتيد فلان ، پسر فلان ، و فلانى از فلانى ثروتمندتر است !

پس امروز من هم نسب شما را پست گردانم و نسب خود را بالا برم ، كجايند پروا پيشگان ، پس براى آنها پرچمى برافراشته شود و آنان بدنبال آن بسوى منازل خود براه افتند و بدون حساب داخل بهشت شوند .

آرى پروا پيشگان كه متقيان هستند ، خوف و رجا و دورى از حرام ، و اجراى واجبات از لوازم تقواى آنان است ، و حق است كه بى حساب وارد بهشت شوند ، بهشت جزاى عشق آنان به حضرت حق و خوف ايشان از مقام خداست و براى عاشق جائى جز بهشت و حالى جز حال رضايت حضرت يار نيست .

به قول عارف معارف و سالك مسالك و عاشق وارسته الهى قمشه اى :

من نه آن ديوانه عشقم كه زنجيرم كنند *** يا بجز در دام زلف يار تسخيرم كنند

من نه آن مرغم كه صيادان عالم به افسون *** دانه افشانند و در دامى به تزويرم كنند

من نه آن رندم كه اين رندان پر شيد و ريا *** خوش خوشم سر در كمند آرند و نخجيرم كنند

خوب رويان مشك مويان سر و قدان گل رخان *** مشكل اندر حلقه زلف گره گيرم كنند

گرچه دل در اختيارم نيست پيش گلرخان *** گلرخان بسى بىوفا طبعند دلگيرم كنند

دل سپردم بر بت زيباى گل رخ آفرين *** تا نشان ابرو كمان تركان نه با تيرم كنند

من نه آن بالانشين عرشيم تا آسمان *** يا نظام اختران با گردشى زيرم كنند

در جهان با هر چه پيش آيد خوشم كز لطف يار *** روزى آخر دولت ديدار تقديرم كنند

طاير عشقم من آن عنقاى قدس لا مكان *** برترم از هر چه در انديشه تصويرم كنند

من نه آن مستم كه جز با باده روز الست *** گر خم نه چرخ پر گردد زمى سيرم كنند

با وجود فتر عشق آن كتاب حسن دوست *** شيخ و صوفى از چه دعوت بر اساطيرم كنند

لطف ايزد كى گذارد تا به دام مال و جاه *** خاكيانم در كمند آرند و تحقيرم كنند

شير گردونم الهى يا غزال آفتاب *** من نه آن ديوانه عشقم كه زنجيرم كنند

در مناجات حضرت سجاد (عليه السلام) است :

بارالها اگر در پيشگاه تو آن اندازه بگريم كه صدايم قطع شود ، و آنقدر در مقابلت بپاى ايستم تا اينكه از پاى در آيم ، و آن اندازه برايت ركوع نمايم كه استخوان پشتم در آيد ، و به مقدارى برايت سجده كنم كه چشمانم از حدقه درآيد و تمام عمرم را جز خاك چيزى نخورم ، و جز آب خاكستر چيزى نياشامم ، و در طول اين مدت آنقدر بياد تو باشم و نام تو را ببرم كه زبانم از گفتن باز

ايستد ، و با همه اينها به خاطر حيا و شرمسارى از تو ، نگاه به جانب آسمان نكنم ، مستوجب محو و بخشايش گناهى از گناهانم نمى شوم ! !

روايت شده كه در غزوه بنى المصطلق بود كه شبانگاهى آيه اول سوره حج بر پيامبر نازل شد ، در حالى كه مسلمين در حال حركت بودند :

اى مردم خدا ترس و پرهيزكار باشيد ، كه زلزله روز قيامت حادثه بسيار بزرگ و واقعه سختى است .

چون حادثه و هنگامه آن روز برزگ را مشاهده كنيد ، هر زن شيرده طفل خود را از هول و ترس فراموش كند ، و هر آبستن بار رحم خود را بيفكند و مردم را از وحشت آن روز بيخود و مست بنگرى در صورتى كه مست نيستند ، ولكن عذاب خدا سخت است ! !

پيامبر ندا داد و مردم را امر به ايستادن كرد ، تا اينكه گرد و شمع وجود مقدسش جمع شدند ، آيه را بر آنان قرائت كرد ، راوى مى گويد : من هيچ وقت به اندازه آن شب گريه كننده نديدم ، چون صبح شد زين از چهارپايان نمى گرفتند و خيمه برپا نمى نمودند ، مسلمانان را مى ديدى كه يا گريه مى كنند يا محزون و غمگين به فكر فرو رفته اند !

مرحوم حاج ميرزا جواد آقاى ملكى ، آن انسان والا و متخلق به اخلاق ملكوتيان و عارف وارسته پس از نقل احاديثى ، در باب خوف در كتاب اسرار الصلاتش مى فرمايد :

ـ1 ـ سوره حج (22) : 2 .

اين خوف و ترس انبياء و اولياء و مؤمنين است ، پس بنگر كه حال تو چگونه است و از چه ديوانى نامت خارج مى شود ، آيا نامت در دفتر مقربين و مؤمنين ثبت شده ; چرا كه حالت خوف و رجا بهشت و دوزخ را براى تو بزرگ مى دارد ، يا در ديوان اشقياء ! راستى برحذر باش از اينكه وضعت همچون ملحدين باشد ، كه وجود و عدم جهنم براى آن نابكاران و ناكسان يكسان است !

و مبادا به ظواهر عقايد حقه ، از ايمان به خدا و روز آخرت ، بدون اينكه از اين ايمان خوف و رجا برايت حاصل شود مغرور گردى ، زيرا آن موجودى كه اثرى بر آن مترتب نباشد همچون معدوم است .

پس نفس خود را اگر ادعاى خوف نمود در بوته آزمايش درآور ، چرا كه براى خوف آثارى است ، اما اثرش در بدن ، رنگ چهره ، و گريه بسيار و در جوارح به خوددارى از معاصى و مقيد بودن به طاعات و تلافى گذشته و آمادگى براى عبادت حقيقى در آينده است .

و اثر خوف در قلب به خشوع و استكانت و دورى از كبر و غرور و كينه و حسد است .

خلاصه مسئله خوف آن چنان بايد در دل تجلى داشته باشد ، كه محلى براى ساير هموم باقى نماند ، و يا لااقل آنقدر خوف باشد كه در رديف ساير هموم بر دل حكومت كند ، زيرا خوف ، آنگاه كه بر دل غلبه نمود و قلب را فرا گرفت هر شهوت و ميلى خدا را مى سوزاند ، و جائى براى غير باقى نمى گذارد و كمترين درجه خوف اثرش خوددارى از گناهان است و اين مرتبه را ورع گويند . و مرتبه متوسط آن ترك مشتبهات است و اين مرتبه را مرتبه مقتين خوانند ، و بالاتر از اين ، ترك امورى است كه انجام آن مانعى ندارد ، چون عبادت انسان ضميمه اين مرتبه شود ، انسان آنچه را در آن مسكن نگزيند بنا نكند ، و به آنچه نياز ندارد جمع ننمايد ، و به دنيا جز به ضرورت آن التفاتى نكند و يك نفس از عمر خود را

صرف غير محبوب ننمايد ، چنين انسانى سزاوار لقب با عظمت صديق است .

آرى وقتى انسان از طريق قرآن و آثار الهى به عقاب اهل گناه و جريمه اهل جرم واقف شد داراى قدم خوف مى گردد ، و از پى اين خوف به ترك گناه و عمل به خواسته حق برمى خيزد ، تا از عذاب در امان رود .

اما قدم اميد كه بايد هماهنگ قدم خوف در وجود انسان تجلى كند ، آن هم از طريق معرفت نسبت به كتاب حق و آثار اهلبيت قابل تحصيل است .

البته اميد خالى و رجاء منهاى عمل ، اميدى احمقانه و رجائى باطل است ، اميدى كه قرآن از انسان مى خواهد در جنب عمل و كوشش و رياضت مى خواهد ، غزالى در بخشى از احياء خود مى گويد :

نزد ارباب دل و صاحبان بصيرت روشن است ، كه دنيا مزرعه آخرت است و قلب به منزله زمين و ايمان به مانند بذر ، و طاعات به منزله آماده ساختن زمين و كندن جويها ، و رساندن آب به مزرعه است .

قلبى كه به غير حق آلوده شده ، و در ماديت صرف و امور دنيائى محض غرق گشته چون زمين سنگلاخى است كه بذر در آن نمى رويد ، و روز قيامت كه روز درو كردن است ، آن كس كه به پاشيدن بذر ايمان در زمين مستعد قلب و طاعات الهيه اقدام نكرده چيزى درو نمى كند ، زيرا چيزى ندارد .

با خباثت قلب و سوء خلق ، ايمان براى صاحبش سودى ندارد ، همچنان كه بذر در زمين سنگلاخ به نتيجه و محصول نمى نشيند .

آن كس كه كشت آخرت مى خواهد ، ما آن را زياد گردانيم ، و هر كس كشت

ـ1 ـ سوره شورى (42) : 20 .

اين دنيا را بخواهد ما به او خواهيم داد .

آنان كه ايمان آوردند و هجرت كردند ، و در راه خدا به جهاد برخاستند اينان به رحمت خدا اميدوارند .

چون در اين آيه شريفه رجاء و اميدوارى به چنين افرادى منحصر شده ، و آيات سوره والشمس دلالت بر اين حقيقت دارد كه بدون داشتن نفسى تزكيه شده بهره اى براى كسى نخواهد بود و رسول اسلام فرموده اند : احمق كسى است كه از هواى نفسش پيروى كند و از خداوند آرزوى بهشت داشته باشد ، و به امام ششم گفته شد ، جماعتى از دوستان و مواليان شما مرتكب گناه مى شوند و مى گويند ما اميدواريم ، حضرت فرمود : بخدا قسم دروغ مى گويند . آنان از دوستان و شيعيان ما نيستند ، اينان مردمى هستند كه آرزوها بر آنان غالب گشته ورنه اگر كسى اهل اميد باشد براى رسيدن به هدفش مى كوشد ، و اگر از چيزى بترسد از آن مى گريزد ، بنابر اين آيات و روايات بايد توجه داشت كه به هنگام عمل پاك و اخلاق حسنه بايد اميد به عنايت و رحمت دوست داشت ، و بايد به وقت توبه و ترك گناه آرزوى بخشش معاصى گذشته كرد ، و گرنه اميد بدون عمل و رجاء بدون اخلاق و آرزوى غفران بدون توبه باطل و مردود است .

در هر صورت اگر داراى عمل هستيد ، به فضل و عنايت حضرت او توجه كنيد و به آن جناب اميد ببنديد ، و اگر دارى گناه هستيد در صورت توبه از آن حضرت توقع و غفران داشته باشيد و به رحمت و كرم او اميدوار باشيد ، و براى معرفت بيشتر نسبت به خوف و رجاء به آيات و روايات و داستان اميدواران

ـ1 ـ سوره بقره (2) : 218 .

و خائفان مراجعه كنيد ، با خواست الهى در باب توبه و حسن ظن مصباح الشريعه مفصل اين مسائل خواهد آمد :

حكيم فرزانه ، فيض وارسته در عرض حاجت و نياز ، و اعلام اميد به درگاه بى نياز مى گويد :

اى كوى تو برتر از مكانها *** وى گم شده در رهت نشانها

سرگشته به بر و بحر گردند *** اندر طلب تو كاروانها

اى غرقه بحر بى نشانى *** وى گمره وادى نشانها

هر غمزده اى است از تو محزون *** وز توست نشان شادمانها

از توست زمين فتاده بيخود *** وز شوق تو شور آسمانها

راهى به تو نيست جز ره عشق *** خاصان كردند امتحانها

در عالم عشق سير كرديم *** ديديم يكان يكان نشانها

دل بر سر دل فتاده مدهوش *** تن بر سر تن سپرده جانها

نزد دلدار رفته دلها *** سوى جانان روان روانها

جانها همه پا كشيده از تن *** دلها همه كنده دل زجانها

سر بر سر نيزه هاى حسرت *** تن ها بر خاك جان فشانها

هر كو از عشق گفت حرفى *** افتاد چو فيض بر زبانها

حقيقت تكبيرة الاحرام و شرح آن :

وجود مقدس حضرت صادق در اين جملات حالت نمازگزار را به وقت گفتن تكبيرة الاحرام بر دو صورت تصوير كرده :

1 ـ حال توجه به اينكه در تمام عالم وجود بزرگى جز حضرت حق وجود ندارد ، و عبد بر اين مبنا دل بغير خدا ندارد ، و تمام كشش ها و جذبه ها در برابر جذبه عشق او نسبت به عبد صفر و بى قدرت و ناتوان است ، و عبد در اين حوزه جاذبه از آلودگيها دور و به حسنات الهيه با تمام وجود آراسته است .

2 ـ حال غفلت و بى خبرى و نسيان نسبت به حقيقت موضوع ، در اين حال ، عبد و مكلف هنوز غرق در اوهام و خيالات و گرفتار تصويرهائى از امور مادى و شهوانى است ، و به درك عظمت و جلال و جبروت حضرت دوست نائل نشده و در كمال درماندگى و بيچارگى كوچكى است ، و راهى به سوى قرب براى خود باز نكرده ، و گفتن او با نگفتنش يكى است ! !

امام صادق (عليه السلام) در اين جملات زيبا و نورانى به هدايت بندگان برخاسته ، و خواسته آنان را در راهى قرار دهد كه از عمل خود بهره ببرند ، و به حقايق وقايع دست يابند ، و راهنمائى نمازگزاران به سوى تكبيرة الاحرام واقعى و دور ماندن از تكبير قلابى و بى فايده مى فرمايد :

به وقت تكبيرة الاحرام ما بين آسمانها و زمين آنچه موجود وجود دارد و خود آسمانها و زمين را بسيار كوچك بدان ، و جز به عظمت و بزرگى حضرت دوست كه جز عظمت او عظمتى اصلاً وجود ندارد توجه نداشته باش .

به حقيقت بدان كه خداوند بزرگ كه احاطه به تمام موجودات و وضع ظاهر و باطن آنان دارد ، چون به وقت تكبير به ذات قلبت بنگرد و ببيند روى دلت از مفهوم و حقيقت تكبير بجاى ديگر است ، و گرفتار عارضه غفلت و نسيان و سهو از واقعيت هستى فرياد مى زند :

اى دروغگو با من مكر و حيله مى كنى به عزت و جلالم تو را از سه واقعيت بسيار بسيار عالى ، بخاطر زنده نبودن تكبيرت محروم مى كنم :

1 ـ شيرينى يادم را بر تو حرام مى كنم !

2 ـ از رسيدنت به مقام قرب جلوگيرى مى نمايم !

3 ـ از اينكه به مناجات با من مسرور شوى تو را منع مى كنم !

اى عباد خدا ، اى بندگان حضرت حق ، اى دوستداران واقعيت ، اى نمازگزاران ، اى مسافران كوى محبوب ، اى سالكين راه ، شما را بخدا قسم عذابى براى عاشق از اين سه عذاب بالاتر مى شود ؟ ! !

الهى آن پروانه شمع جمال به پيشگاه مقدسش عرضه داشته :

اى دلبر با شكوه پرناز *** از ديده خود مرا مينداز

ما بر كرم توايم مغرور *** وز لطف تو غرق نعمت و ناز

با نام تو مى كنم همه شب *** بر كاخ فلك زشوق پرواز

بر خاك در تو سر نهاديم *** گشتيم به عالمى سرافراز

يك در به جفا رقيب اگر بست *** صد در به رخ از حبيب شد باز

جز حق همه باطلند و فانى *** بر خوان زكتاب عشق اين راز

در بازى طاق و جفت گيتى *** خواهى ببرى تو عشق مى باز

گر بست الهيا در وصل *** از درگه يار كى شوم باز

در احاديث قدسيه آمده كه خداوند به موسى بن عمران فرمود :

به فلان كس بگو تو را دچار چنان بلائى كرده ام كه ما فوق آن نيست ، عرضه داشت خداوندا من او را بر بلائى نديدم ، خطاب رسيد لذت مناجاتم را از او گرفته ام ! !

آه و دريغ اگر حضرت مولا ما را از پيشگاه قدسش براند ، واى اگر جناب او ما را از نظر بيندازد ، وا اسفا اگر حضرت يار به هنگام تكبير ، قلب ما را در شغل

ديگر ببيند .

اين شرمنده شرمسار ، و دل خسته از گناه از باب عرض مناجات به پيشگاه والاى او گفته ام :

اى لطفِ تو در وجود موجود *** خلقت همه قاصد و تو مقصود

اى خالقِ مهربانِ عالم *** مرهونِ عنايت تو آدم

اى ياد تو مايه گدايان *** مست كرمِ تو بى نوايان

در آينه جهان عيانى *** گويند اگر چه در نهانى

پيدائىِ ممكنات از توست *** سر پائىِ كائنات از توست

كونين زنور توست روشن *** هستى زعنايت تو گلشن

مستور نه اى زديده جان *** مهجور نه اى از اين و از آن

در دست كفايتت امور است *** با ياد تو قلب غرق نور است

اكنون كه دلى فسرده دارم *** جانى زگناه مرده دارم

دورم زدرت نموده عصيان *** مهجور شدم زجرم و طغيان

راهى به كس ديگر ندارم *** افتاده و ناتوان و زارم

دل در گرو تو داده ام من *** بر خاك درت فتاده ام من

بنماى قبول خويشم اى دوست *** هرگز تو مران زپيشم اى دوست

يا رب تو مريز آبرويم *** مسكين تو و اسير كويم

خلاصه سخن حضرت صادق (عليه السلام) و توضيحى كه اهل حال به اين سخن داده اند اين است ، كه به وقت تكبير بايد همه عالم و خود را فراموش كرده و به قول معروف انيت و موجوديت و هويت و شئون خويش را در عظمت و جبروت حضرت او فنا نموده و حتى براى يك لحظه هم در هنگام قرار داشتن در پيشگاه او خود را و همه عالم و عالميان را ننگرى ، كه اين نگريستن عين گناه و محض توهين به حضرت يار است .

و اين حال نه تنها در نماز بايد رعايت شود ، كه رعايت آن و تمرين آن در نماز بخاطر اين است كه در همه حال و در همه وقت و در هر شأنى رعايت گردد ، كه اين مقام بالاترين مقام و نقطه عروج واصلان متقيان است .

درين مقام سخنى جز سخن خدا نيست ، و كارى جز محض خدا صورت نمى گيرد و هر لحظه از عمر انسان پر ارزش تر از قيمت تمام اين جهان است ، و مقام حقيقى وحدت همين مقام است .

عارف نامدار مرحوم محمد طبسى كه در قرن هشتم مى زيسته و از شيعيان خالص مولى الموحدين حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) بوده در اين زمينه مى فرمايد :

قالَ اللهُ تَعالى :

در وحدت ، سالك و سلوك و سير ، و مقصد و طلب و طالب و مطلوب نباشد . كل شيء هالك .

و اثبات اين سخن و بيان هم نباشد ، و نفى اين سخن و بيان هم نباشد ، و نفى و اثبات متقابلانند و دوئى مبدء كثرت است .

آنجا نفى و اثبات نباشد و نفى ، نفى و اثبات اثبات هم نباشد ، و آن را فنا خوانند كه معاد خلق با فنا باشد . همچنان كه مبدء از عدم بود :

و معنى فنا را حدى با كثرت است .

ـ1 ـ سوره قصص (28) : 88 .

2 ـ سوره اعراف (7) : 29 .

3 ـ سوره رحمن (55) : 26 ـ 27 .

فنا به اين معنى هم نباشد ، هر چه در نطق آيد و هر چه در وهم آيد ، و هر چه عقل به آن رسد جمله منتفى باشد .

( إِلَيْهِ يُرْجَعُ الاَْمْرُ كُلُّهُ )(1) .

بدان كه فنا ، فناى بنده باشد در حضور الهى كه چون بنده از خود فانى شود ، به حق باقى شود .

و فنا آن است كه نفس خود را در بوته فنا بگذارى و از هر چه مادون اوست فانى شوى و سرت به حضرت حق باشد ، چنانچه به هر طرف كه نگرى او را بينى .

بقول عاشق واله جناب فيض كاشانى :

در چهره مه رويان انوار تو مى بينم *** در لعل گهر باران گفتار تو مى بينم

در مسجد و ميخانه جوياى تو مى باشم *** در كعبه و بتخانه انوار تو مى بينم

بتخانه روم گر من تا جلوه بت بينم *** چون نيك نظر كردم ديدار تو مى بينم

هر كو زتو پيدا شد هم در تو شود پنهان *** پيدا و نهان گشتن هم كار تو مى بينم

از كوى تو مى آيم هم سوى تو مى آيم *** در سير و سلوك خود انوار تو مى بينم

هم كشته اين عيدم هم زنده جاويدم *** منصور صفت خود را بردار تو مى بينم

ـ1 ـ سوره هود (11) : 123 .

گاهى تو مرا گاهى گه قيمتم افزائى *** در سود و زيان خود را بازار تو مى بينم

هر كس شده در كارى سرگشته چو پرگارى *** سرگشتگى جمله در كار تو مى بينم

هر جا كه روم ناله چون بلبل شوريده *** سر تا سر عالم را گلزار تو مى بينم

خون در جگر لاله از داغ تو مى بينم *** چشم خوش نرگس را بيمار تو مى بينم

پروانه بگرد شمع جوياى جمال تو *** بلبل به گلستانها هم زار تو مى بينم

از خود نه خبر دارم نه عين و اثر دارم *** در نطق و بيان فيض گفتار تو مى بينم

و چون بنده از صفات خود فانى گشت و به كليت حق را گشت ، محال باشد كه حق او را معيوب گرداند به مخالفات .

و عصمت آن باشد كه بنده را از بنده بستاند تا در او قدرت خلاف كردن نماند .

و چون بنده فانى گشت از آنچه او راست باقى گردد به آنچه حق راست ، چون اين بقا از پس فنا پديد آيد درست گردد كه آن فنا حق بوده ، و بنده در آن فنا محمود بوده ، و آن فنا از غلبات حق بوده است .

و چون صفت فنا پديد آيد از صفات خويش و فنا پديد نيايد به صفات حق ، آن هواجس نفس باشد يا وساوس شيطان .

و برترين مقام آن باشد كه بنده را نه بلا و نه نعمت از حق مشغول نگرداند ، و به هيچ وقت خدا را فراموش نكند و چون ياد او كند در وقت ياد كردن او ، همه

هستى را مقدار نماند ، خلاف كردن را راه كجا ماند .

هر آن كو غايب از وى يك زمان است *** حقيقت كافر است اما نهان است

وگر خود غايبى پيوسته باشد *** در اسلام بر وى بسته باشد

حضورى بخش اى پروردگارم *** كه من غايب شدن طاقت ندارم

و بايد كه در عبادات مراد خويش نطلبى تا از حظ خويش فانى باشى ، لكن بزرگداشت امر حق نگرى تا به حق باقى باشى .

و در معاملات به بمد خويش نجوئى ، تا از حظ خويش فانى باشى ، لكن به آمد خلق نگرى تا به حظ غير باقى باشى .

و بايد كه در سر بنده چندان بزرگداشت حق پديد آيد كه او را فراغت شغل غير حق نماند .

و چون بنده فانى گردد از حظوظ خويش و فانى گردد از ديدن ذهاب حظوظ ، و فانى گردد از ديدن و ناديدن ذهاب خطوط ، باقى گردد به ديدن آنچه از حق است ، و آنچه حق راست ، داند كه من او را ام و همه كون او راست . و مالك در ملك خويش هر چه خواهد كند ، چون اين بديد همه خصومت و منازعت از ميانه برخيزد .

و بداند هر چه از حق آيد همه حق است ، و جز موافقت ، روى ندارد ، و خلاف از ميانه برخيزد ، همه تسليم ماند بى خصومت ، و همه موافقت ماند بى خلاف .

بقاى او به حق به اين معنى باشد كه حق را باشد ، چنان كه حق خواهد .

و چون بنده را نه مراد ماند نه اختيار ، هر چه در او پديد آيد مراد و اختيار حق باشد .

بايد كه از نظاره خويش و نظاره افعال خويش فانى گردى ، و صفت تو كه موجودست همچنان گردد كه آن وقت كه معدوم بود ، از صفات بشريت كلى

فانى بايد شد تا به حق باقى گردى .

و فانى گشتن از صفات بشريت اين باشد كه معانى مذموم از تو برود .

و باقى گشتن به صفات الهى اين باشد كه صفات محمود در تو قائم شود و به توفيق و عنايت الهى اين معنى ميسر شود .

و بدان كه تا سر بنده به حق مشغول است غير حق به آن سر راه نيابد ، و چون سر خويش به غير حق مشغول كرد سر او آلوده گشت و آلوده حق را نشايد .

نيستى جولانگه اهل دل است *** شاهراه عاشقان كامل است

چون كه عارف دوست را طالب شده *** نور حق با هستيش غالب شده

فعل حق دست مرادش تافته *** نفس او ترك ارادت يافته

پرتو ذات حجاب كبريا *** كرده او را غرقه بحر فنا

تيغ وحدت رانده بر هستى او *** برده او را بيخود از مستى او

نيستى بر نيستيش افزوده بس *** هم بخود هستيش داده هر نفس

شور عشق افتاد بر آب و گلشن *** نى غم دنيا و عقبى در دلش