2 - بوسيله خود جريان نفاق  
جماعتى كه در زير پرچم توحيد زندگى مى كنند، هيچگاه دچار تفرقه نمى شوند. اماآنجا كه پاى كفر و انانيت به ميان مى آيد، ناگزير تفرقه نيز به وجود خواهد آمد و دردل اين تفرقه ها و تعارضات ، حقايق كشف مى شود و پرده ها كنار مى رود. جريان نفاقنيز از اين قاعده كلى مستثنا نيست . چرا كه بر حسب آيه ...و تحسبهم جميعا و قلوبهمشتى ⁽²²⁶⁾ - و تو ميان ايشان را متحد مى بينى وحال آنكه دلهايشان پراكنده است - منافقين درون خود دچار تعارض و تضاد هستند. زيراصراط مستقيم يكى است و صراطهاى شيطان بى نهايت و وقتى منافع حزب شيطان درمقابل هم قرار گيرد، درگيريها آغاز مى شود؛ گروهى دست به افشاى گروه ديگر مىزند و اثر طبيعى اين افشاگرى نيز آن است كه آن گروه نيز اين گروه را رسوا مى كندو در نتيجه جريان نفاق ، خود بسترى است براى شناخت آن .
در شرح اين مطلب بايد شيوه سازماندهى جريان نفاق را بشناسيم . منافقين براى آنكهبه اهداف اجتماعى خود دست يابند، نيازمند يكتشكل و پيوستگى هستند. نگاهى مجموعه نگر به منافقين راهنماى ما درتحليل بسيارى از وقايع اجتماعى است . قرآن كريم نيز به اين مطلب اشاره مى كند و مىفرمايد: المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض ⁽²²⁷⁾ مردان و زنان بههم پيوسته و دوست يكديگرند.
همچنين در سوره مباركه نساء تصريح مى كند كه منافقين اقدام به برپايى جلساتتوطئه مى كنند: و يقولون طاعة فاذا برزوا من عندك بيت طائفة منهم غير الذىتقول ... ⁽²²⁸⁾ آنها در حضور تو مى گويند فرمانبرداريم ، اما هنگامى كه از نزد توبيرون مى آيند، جمعى از آنان بر خلاف گفته هاى شبانه جلسات سرىتشكيل مى دهند.
اما اين آيه تشكل اهل نفاق با يك انگيزه واحد انجام مى گيرد؟ واقعيت اينست كه اتحاد منافقيناتحادى تاكتيكى است ، نه حقيقى . به اين معنا كه تشكيلات منافقين مجموعه اى از خردهتشكلهايى است كه هر يك با انگيزه خاصى به گرد هم جمع شده اند. آنچه اين تشكيلاترا به هم پيوند مى دهد. مساله مقابله با حكومت دينى است . اما اين وحدت بسيار شكننده استو هر لحظه امكان مى رود كه فرو بريزد. در هنگام تقسيم غنايم يا در كشمكشهاى سياسىاين تشكيلات از هم پاشيده مى شود و هر گروه به طمع رسيدن به موفقيت ، گروه ديگررا خراب مى كند و اين يكى از مهمترين راههاى شناخت منافقين است .
3 - كشف حقيقت نفاق براى خاصه مومنين  
قل اعلموا فسيرى الله عملكم و رسوله و المومنين ... ⁽²²⁹⁾ به منافقين )بگو هر چه مى خواهيد بكنيد كه خدا عمل شما را خواه ديد و همچنينرسول او و مومنان نيز اعمال شما را مشاهده مى كنند.
از كنار هم گذاشتن اين آيه كه اشاره دارد به اينكه خدا ورسول و عده اى از مومنين ، اعمال منافقين را مشاهده مى كنند و آيه و سيرى الله عملكم ورسوله ، ثم تردون الى عالم الغيب و الشهادة فينبئكم بما كنتم تعلمون ⁽²³⁰⁾كه تنها خدا و رسول او را واقف به حقيقت اعمال منافقين مى داند، استفاده مى شود كه منظوراز آن مومنينى كه در اين آيه به آنها اشاره دارد، همان افراد بسيار اندكى هستند كهشاهدان اعمالند، كسانى كه آيه شريفه و كذلك جعلناكم امة لتكونوا شهداء علىالناس و يكون الرسول عليكم شهيدا ⁽²³¹⁾ - و ما شما را امتى وسط قرار داديمكه شاهد بر مردم باشيد و رسول ، شاهد شماست - به آنان اشاره دارد. ⁽²³²⁾
شهدا نيز به معناى قرآنى به كسانى گفته مى شود كه از نعمت ولايت برخوردار باشند⁽²³³⁾ شهدا نيز به معناى قرآنى به كسانى گفته مى شود كه از نعمت ولايتبرخوردار باشند، ⁽²³⁴⁾ و روايات زيادى در اين باب وارد شده است كه منظور ازمومنين در آيه 105 سوره توبه را ائمه عليه السلام مى داند. ⁽²³⁵⁾
نكته قابل ذكر آنست كه اين شناخت با شناختى كه عموم مومنين به واسطه آثار واحوال منافقين بدست مى آورند ، بسيار متفاوت است . زيرا آنها در نهايت به مخفى كاريها ودوروييهاى منافقين پى مى برند، اما شناختى كه در اينجا مورد بحث است شناخت حقيقت نفاقاست و اين حقيقت است كه براى شاهدان امت مكشوف مى باشد.
4 - بواسطه علامات نفاق  
ام حسب الذين فى قلوبهم مرض ان لن يخرج الله اضغانهم ولو نشاء لاريناكم ،فلعرفتهم بسيماهم ، و لتعرفنهم فى لحن القول .... ⁽²³⁶⁾ آيا اين بيماردلان پنداشته اند كه خدا كينه هاى درونيشان را بيرون نمى آورد، و ما اگر بخواهيم آنانرا به تو نشان مى دهيم ، پس تو ايشان را به علامتهايشان و در لحن سخن گفتنشانخواهى شناخت .
در مجمع البيان ، در ذيل جمله و لتعرفنهم فى لحنالقول از ابى سعيد خدرى روايت مى كند كه لحنالقول عبارت است از عداوتى كه منافقين با على بن ابيطالب عليه السلام داشتند.ابى سعيد مى گويد: ما در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله براى شناختمومنين واقعى از منافقين اين محك را در دست داشتيم كه هر كس على را دوست داشت ، او را مومنمى دانستيم و هر كس دشمنش مى داشت ، مى فهميديم كه منافق است . ⁽²³⁷⁾
و اين نكته درسى است براى تمام اعصار. زيرا عناد با ولايت ، روشن ترين و كلى ترينملاك و محك براى شناخت منافقين از مومنين است . همچنين از على بن ابيطالب عليه السلامروايت شده كه فرمود: من چهار كلمه گفتم كه خداى تعالى هم در كتابش مرا تصديقفرمود: يكى اينكه من گفتم المرء مخبوء تحت لسانه فاذا تكلم ظهر - انسان زيرزبانش پنهان است و چون سخن بگويد ، ظاهر مى شود - خداى تعالى هم در كتابش فرمود:و لتعرفنهم فى لحن القول ⁽²³⁸⁾
به طور كلى مى توان منافقين را بواسطه ويژگيهاى فردى آنها همچون بى غيرتى ،تقدس مآبى ، راحت طلبى و ويژگيهاى اجتماعى آنها همچون ولايت ستيزى ، ايجاد آشوب ودوستى با كفار شناسائى كرد كه اين آخرى يعنى ارتباط با بيگانگان و حمايت ازدشمنان از آنها و هم آهنگ بودن برنامه هاى آنها با خواسته هاى استكبارى ، يكى ازآسانترين راههاى شناسائى منافقين در دوره ماست كه داراى دشمنان عنود و قسم خوردهخارجى هستيم .
5 - وجود خواص اهل حق  
توجه مردم در يك جامعه دينى ، به اولياى دين است و معيار تصميم گيريهاى آنهااهل حق مى باشند. وجود اين خواص ، جدا از حيث افشاگريها و روشنگريهاى آنها، خودميزانى است براى تميز منافق از مومن . هر كس محبت آنها را بهدل داشته باشد، مومن است و هر كس نسبت به آنها عداوت داشته باشد، منافق . زيرا منافقچون نمى تواند با خود اسلام در بيفتد، در نتيجه دشمنى خود با اسلام را درمقابل اولياى جامعه دينى كه عينيت اسلام هستند، ظاهر كند تا با تضعيف آنها مصابيحفياض اسلام را خاموش كند. ابراز اين عداوت نيز مى تواند صورتهاى گوناگونىپيدا كند. در صدر اسلام وجود مقدس على بن ابيطالب عليه السلام معيارى بود براىشناخت منافقين از مومنين . منافقين در هر فرصتى كه مى يافتند، آماج حملات خود را متوجهآن حضرت مى ساختند و اين گستاخى ها و جسارت هاى منافقين نسبت به ايشان ملاكى بودبراى اهل ايمان تا منافقين را شناسايى كنند.
در زمان حضرت امير عليه السلام نيز عمار ياسر معيار شناخت منافقين از مومنين بود. زيرامطابق سخنى كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در مورد او فرموده بود كهتقتلك الفئة الباغية ⁽²³⁹⁾ - تو بدست يك گروه تجاوز پيشه كشته مىشوى - بسيارى از نگاهها به عمار بود، تا ببينند كه او در كدام جبهه قرار مى گيرد.حضور او در لشگر حضرت اميرالمومنين عليه السلام در جنگ صفين التهابى در لشگرمعاويه انداخت و سبب شد كه عده اى از سپاه معاويه به لشگر حضرت بپيوندند.
جالب آنجاست كه عمار نيز در راستاى همين نقش ، يعنى رسواسازى منافقين با اين اشعاروارد ميدان مى شود كه نحن ضربناكم على تنزيله ثم ضربناكم على تاويله -ما با شما روزى بر سر قرآن و حقانيت آن مى جنگيديم و امروز بر سرتاويل و تفسير آن با شما مى جنگيم ⁽²⁴⁰⁾ - تا بفهماند كه اينها همان دشمنانديروزند كه امروز در زير لباس قرآن خود را پنهان داشته اند.
البته اين نوع از شناخت منوط به اين است كه چنين خواصى در سطح بالاى ديندارى وداراى ثبات قدم وجود داشته باشد، كسانى مانند عمار كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله درباره او فرمود: ايمان سراسر وجودش را فرا گرفته است . ⁽²⁴¹⁾ ووقتى اين دسته از خواص تعدادشان كم باشد يا سطح تقواى فردى و اجتماعى آنها درسطح پايينى قرار داشته باشد، اين چنين شناختىمشكل مى شود.
فصل نهم : شيوه هاى برخورد با جريان نفاق 
الف - در صورت توطئه  
اهل نفاق اگر اقدام به توطئه كنند و دشمنى و عداوت خود را ظاهر سازند، حكم بغات ومحاربان را دارند و حكم محاربين به تفصيل در كتب فقهى آمده است . البته حكومت دينىنبايد اجازه بدهد كه توطئه كاملا عملى شود و پس از آنكه وضع بحرانى شد ، بهمقابله بپردازد. بلكه اگر خبر از بسته شدن نطفه توطئه بيايد و از مراكز بحرانمطلع گردد، پيش از آنكه فتنه فراگير شود، بايد به مقابله با آن برخيزد. با نگاهىبه سيره نبوى شاهد برخورد قاطع پيامبر صلى الله عليه و آله با اين كانون توطئههستيم . داستان مسجد ضرار يكى از اين نمونه هاست . داستان از اين قرار بود كه شخصىبنام ابو عامر ⁽²⁴²⁾ از شام براى منافقين پيغام فرستاد كه خود را آماده كنند وشروع به احداث مسجدى نمايند تا در اين فرصت او نزد قيصر رفته ، ار او لشگرىگرفته ، به يارى آنها بيايد تا پيامبر صلى الله عليه و آله را از مدينه بيرون كنند.
منافقين نيز براى اينكه خود را براى ورود ابوعامر آماده كنند و همچنين تا آن زماناز مسجد به عنوان پايگاهى براى ترويج كفر استفاده نمايند و نيز با ايجاد محلى دربرابر مسجد قبا كه پايگاه اسلام بود، در ميان مسلمين ايجاد تفرقه كنند، شروع بهساخت مسجد ضرار كردند. پس از تكميل بناى مسجد خدمترسول خدا صلى الله عليه و آله آمده ، گفتند: يارسول الله ، ما براى افراد مريض و كسانى كه كارشان زياد است و نمى توانند راهدورى را طى كنند تا به مسجد شما بيايند و نيز براى شبهاى بارانى و شبهاى زمستانمسجدى ساخته ايم و ميل داريم تا شما به آنجا تشريف آورده ، در آن نماز بگزاريد وبراى ما دعا بفرمائيد. حضرت كه در راه سفر تبوك بودند، فرمودند: من الان درراه سفرم . اگر انشاء الله برگشتم ، به محله شما مى آيم و در مسجد شما نماز مىگزارم . ولى وقتى حضرت از سفر بازگشتند، خداوندمتعال آيه 107 سوره توبه و آيات پس از آن رانازل كرد و نقشه خطرناك منافقين را رسوا ساخت . ⁽²⁴³⁾
پس از نزول اين آيات رسول خدا صلى الله عليه و آله عاصم بن عوف عجلانى و مالك بن دخشم را فرستاد و به ايشان فرمود: به اين مسجدى كه مردمىظالم آن را ساخته اند برويد، خرابش نموده و آن را به آتش بكشيد. و سپس دستوردادند تا جاى آنرا خاكروبه دان كنند .⁽²⁴⁴⁾در اين برخورد قاطع ، پيامبر اسلام صلىالله عليه و آله به هيچ وجه ملاحظه مسجد بودن آن مكان را ننمودند؛ يعنى اگر مسجد همبا آن همه حرمت و احترامى كه دارد، بخواهد مركز فتنه و فساد گردد، بايد از ميان برودو ساده انديشى است كه ما با زدن برچسب تقدس ، بسيارى ازمسائل را در فضائى امن قرار دهيم و از فتنه انگيزى آنهاتغافل كنيم .
نمونه اى ديگر از برخوردهاى قاطع پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با كانونهاىتوطئه ، برخورد ايشان با جلسه اى است كه در خانه سويلم تشكيل شده بود. در زمانى كه لشگر اسلام خود را آماده مى كرد تا به جنگ روميان برود،خبر رسيد كه گروهى از سران منافقين در خانه سويلم يهودى اجتماع كرده اندتا نقشه اى براى اختلال در كار تجهيز قوا براى مقابله با روميان طراحى كنند. پيامبروقتى از اين ماجرا خبر دار شد، دستور داد تا اين كانون توطئه را آتش بزنند و طلحةبن عبدالله را با چند تن از اصحاب براى اجراى اين دستور روانه كرد و طلحه خانه سويلم را به آتش ‍ كشيد. ⁽²⁴⁵⁾ اين برخورد حكايت از اقتدارى مىكند كه لازمه حكومت دينى است و بدون آن منافقين عرصه نيرنگ و دسيسه خواهند يافت .
ب - در صورت عدم توطئه  
1 - حذر و احتياط  
نكته اى كه قرآن در برخورد با منافقين بسيار روى آن تاكيد دارد، حذر و احتياط و شناختنقشه هاى منافقين است . اين همه توصيه به احتياط به علت آن عداوتى است كه دير يازود آشكار خواهد شد: هم العدو فاحذرهم ⁽²⁴⁶⁾؛ عداوتى كه در حدكمال است . زيرا بدترين دشمنان انسان كسى است كه واقعا دشمن باشد و انسان او رادوست بدارد: كن للعدو المتكالم اشد حذرا منك للعدو المبارز ⁽²⁴⁷⁾ از دشمنمخفى ، بيش از دشمن آشكار حذر كن .
و هر چه اين نفاق پيچيده تر باشد، احتياط از آن نيز مشكلتر خواهد بود و از اينرو عصرنفاق كه در آن دورويى بر تمام جوانب حيات سايه مى افكند و گرد و غبار فضاى جامعهرا در بر مى گيرد، سخت ترين عصر براى امتحان مردم است ، والله يهدى من يشاء ويفضل من يشاء. حذر و احتياط نيز در اينجا به معناى آن است كه افراد جامعه مراقباعمال منافقين و دسيسه هاى آنها باشند و از ياد نبرند كه بدترين دشمنان آنها منافقينهستند. لازمه احتياط و مراقبت نيز دو عنصر صبر وبصيرت است ؛ صبر كه در خود معناىاحتياط نهفته و بصيرت كه سبب شناخت فتنه ها به منظور عكس ‍العمل به موقع در دوران صبر مى شود.
2 - برخورد با اقتدار و خشونت  
يا ايها النبى جاهد الكافر و المنافقين و اغلظ عليهم ... ⁽²⁴⁸⁾ اى پيامبر، باكافران و منافقان جهاد كن و بر آنان سخت بگير.....
مقصود از جهاد در اين آيه به قول مفسرين ، همان غلظت و خشونت است . زيرا منافقين تازمانى كه علنا پرچم مبارزه با اسلام را برنداشته اند، حكومت اسلامى نيز اقدام به جهادمسلحانه عليه آنها نمى كند. لذا منظور از دستور جهاد با منافقين ،اشكال ديگر مبارزه همچون مذمت ، توبيخ ، تحريم ، معاشرت ، تهديد، رسواسازى و درانزوا قرار دادن است . مقصود از و اغلظ عليهم نيز برخورد با اقتدار و بدوننرمش است . ⁽²⁴⁹⁾ لزوم اين اقتدار از آيه 60 سورهانفال نيز استفاده مى شود: و اعدولهم ما استطعتم من قوة و من رباطالخيل ، ترهبون به عدو الله و عدوكم و ءاخرين من دونهم لاتعلمونهم الله يعلمهم ...⁽²⁵⁰⁾ هر چه نيرو در قدرت داريد، براى مقابله با آنها آماده سازيد و همچنين اسبهاىورزيده ( براى ميدان نبرد )، تا به وسيله آن دشمن خدا و دشمن خويش را بترسانيد، و نيزگروه ديگرى غيز از اينها كه شما آنها را نمى شناسيد و خدا آنها را مى شناسد. كه دراين آيه اشاره به لزوم اقتدار در مقابل دشمنانى مى كند كه از آن تعبير به ءاخرين مندونهم لاتعلمونهم الله يعلمهم مى كند، يعنى منافقين .
3 - عدم شفاعت و رضايت  
دو دستور ديگر قرآن در برخورد با جريان نفاق ، نهى از شفاعت كردن براى اين گروهو امر به عدم رضايت از آنهاست . زيرا چه بسا كسانى به اين اميد كه اين گروه بهصلاح بازگردند، از آنها حمايت كنند و آنها را در حاشيه امنى قرار دهند.حال آنكه اين دشمنان عنود به هيچ روى حاضر به مصالحه با مومنين نمى باشند. قرآن ازسويى از شفاعت كردن براى منافقين نهى مى كند. زيرا جلوگيرى نكردن از فساد و اجازهرشد و نمو به آن دادن ، خود فسادى است كه به آسانى نمى توان از بين برد:
من يشفع شفعة حسنة يكن له نصيب منها و من يشفع شفعة سيئة يكن لهكفل منها، و كان الله على كل شى ء مقيتا. ⁽²⁵¹⁾ كسى كه شفاعت و كمك به كارنيكى كند، نصيبى از آن براى او خواهد بود و كسى كه شفاعت و كمك به كار بدى كند،سهمى از آن خواهد داشت . و خداوند حسابرس و نگهدار هر چيز است .
و از سوى ديگر شعله هاى ناخشنودى و غضب نسبت به آنها را در قلوب مومنين برافروختهمى دارد. زيرا رضايت از منافقين با رضايت از مومنينقابل جمع نيست : يحلفون بالله لكم ليرضونكم و الله و رسوله احق ان يرضوهان كانوا مومنين . ⁽²⁵²⁾ برايتان به خدا سوگند ياد مى كنند كه شما راراضى مى كنند و حال آنكه سزاوارتر اين است كه خدا و رسولش را راضى كنند، اگرايمان دارند.
4 - روشنگرى و افشاگرى  
وظيفه ديگر در مقابله با منافقين ، روشنگرى و افشاگرى است . البته عيبجويى و افشاىاسرار و گناهان ديگران در اسلام شديدا مورد نكوهش ‍ قرار گرفته است و در برخىروايات افشاى معصيت ديگران به اندازه همان معصيت دانسته شده است . بر اساسفرمايشات علوى ، نه تنها افراد جامعه بايد از افشاى اسرار برادران دينى و انسانىخويش خوددارى كرده و هتك حيثيت آنها را نكنند، بلكه توصيه حضرت آن است كه حكومت همكه بسيارى از اسرار مردم را مى داند، نبايد آنها را فاش كند.
اما اين حكم تا آنجا اعتبار دارد كه معصيت مزبور فردى باشد و حيطه اثرگذارى آن درشخص محدود شود و آنجا يك فرد يا گروه اقدام به اعمالى كند كه در اثر آن حيثيت كلىجامعه در خطر قرار گيرد، وظيفه خواص ‍ جامعه افشاى اسرار و فعاليتهاى آنهاست . اينروشنگرى سه پيامد دارد : اولا بسترى فراهم مى شود تا اعضاى فريب خورده جبهه نفاقتوبه كنند و باز گردند. ثانيا، موجب افزايش شناخت مردم مى شود تا فريب اين گروهرا نخورند. ثالثا سبب محدوديت فعاليتهاى منافقين و در انزوا قرار گرفتن آنها مىشود.
5 - آمادگى براى نابودى منافقين  
اهل حق ، همانطور كه منافقين انتظار نابودى آنها را مى كشند، بايد همواره آمادگى و انتظاربراى از بين بردن منافقين را در خود حفظ كنند. اين انتظار از سويى ريشه هاى برائت ازاين دشمنان خدا را در قلوب مومنين مستحكم مى دارد و از سوى ديگر زمينه فريب خوردن ازاين گروه را از بين مى برد. چرا كه در بطن انتظار، نوعى تجديد وتحول و تكامل وجود دارد كه مومنين را براى آخرين نبرد ميان حق وباطل آماده مى سازد و سرانجام اين نبرد كه يا پيروزى است و يا شهادت و اين هر دوسعادتى است براى اهل حق .
قل هل تربصون بنا الا احدى الحسنيين و نحن نتربص بكم ان يصيبكم الله بعذاب منعنده او بايدينا، فتربصوا انا معكم متربصون . ⁽²⁵³⁾ به ( منافقين ) بگو،آيا ما جز يكى از دو چيز نيكو ( پيروزى يا شهادت ) را انتظار مى بريد، و ما نيز انتظارمى كشيم كه خدا شما را به عذابى از جانب خود يا به دست ما مبتلا سازد. پس منتظرباشيد كه ما نيز منتظريم .
اميد كه اين انتظار به ظهور آن منتظر بپيوندد؛ آن روز كه خورشيد پس از داغى هزارانساله رخصت مى يابد كه بر ذوالفقار حيدريش بتابد تا با تجلى ازصيقل كمانيش ، بشارت صبح را براى عالميان به ارمغان آورد و قلوب شيدا شدگانحضرتش را در طراوت صبحگاهان و از ميان دو تيغ شمشيرش به نظاره ذلت كفر و شركو نفاق بنشاند.
متى نغاديك و نراوحك فنقر عينا متى ترانا و نريك و قد نشرت لواء النصر ترىاترانا نحف بك و انت تام الملا و قد ملات الارض عدلا و اذقت اعدائك هوانا و عقابا ⁽²⁵⁴⁾ كى باشد آن روز كه هر صبح و شام چشمانمان رو به چشمان زيباى توبازگردد؟ كجاست آن روز كه تو ما را مى بينى و ما نيز تو را، در حالى كه پرچم فتحرا بر فراز عالم برافراشته اى ؟ آيا شود كه تو ما را ببينى كه پروانه سانگرداگرد تو را فراگرفته ايم و تو بر مسند امامت تكيه داده اى و عالم را غرق درعدل و داد كرده اى و دشمنان خويش ‍ را بر خاك مذلت و عقوبت نشانده اى ؟