فصل دوازدهم : فى سبب اختلاف الاخبار و ان ما صدر عن مصادر العصمةفىكمال اختلافها و تضادها مجتمعة متوافقة ⁽³⁶⁰⁾
قال شيخ الطائفة محمد بن الحسن الطوسى عليه الرحمة فىاول تهذيبه : ذاكرنى بعض الاصدقاء ايده الله ممن اوجب حقه باحاديث اصحابنا ايدهمالله و رحم السلف منهم و ما وقع فيها من الاختلاف و التباين و المنافات و التضاد حتىلايكاد يتفق خبر الا و بازائه ما يضاده و لا يسلم حديث الا و فى مقابلته ما ينافيه حتىجعل مخالفونا ذلك من اعظم الطعون على مذهبنا و تطرقوا بذلك الىابطال معتقدنا و ذكروا انه لم يزل شيوخكم السلف و الخلف يطعنون على مخالفيهمبالاختلاف الذى يدينون الله به و يشنعون عليهم بافتراق كلمتهم فى الفروع ويذكرون ان هذا مما لا يجوز ان يتعبد به الحكيم و لا ان يبيحالعمل به العليم و قد وجدناكن اشد بطلان ذلكدليل على بطلان الاصل حتى حصل على جماعة ممن ليس لهم قوة فى العلم و لا بصيرةبوجوه النظر و معانى الالفاظ الشبهة و كثير منهم رجع عن اعتقاد الحق لما اشتبه عليهالوجه فى ذلك و عجز عن حل الشبهة فيه سمعنا شيخنا اباعبدالله عيده الله يذكر انابالحسن الهارونى العلوى كان يعتقد الحق و يدين بالامامة فرجع عنها لما التبس عليهالامر فى اختلاف الاحاديث و ترك المذهب انتهى .⁽³⁶¹⁾
بدان كه در اخبار چنانكه شيخ بزرگوار فرمود، اختلاف بسيار است ، كم مسئله ايست كهاز اختلاف اقوال ، خالى باشد،(( لايخفى على من له بصيرة بالفتاوى و الاثار،⁽³⁶²⁾ و اين اختلاف به ظاهر، منافى مذهب شيعه است . منافى مذهب شيعه است و منافىآنچه از بزرگان دين رسيده است كه علم و حكم خدا را اختلافى نيست و عالم ، كسى استكه در علم او اختلاف نباشد و در حكم او نقض نيايد و آن كس كه در علم او اختلاف هست يا درحكم او نقض است ، عالم نيست و به اين مضامين اخبار بسيار از ائمه اطهار عليه السلام واردشده است پس مى گوييم كه اين اختلاف را سبب بسيار است .
اول آنكه از زمان بعثت جناب پيغمبر ما عليه السلام ارباب نفاق بودند كه به اغراضمختلفه ، دروغى جعل مى كردند و از جهت رواج دادن به يكى از معصومين عليه السلام نسبتمى دادند بعضى به قصد فريب عوم و چشم داشت احترام از اشباه انعام و بعضى به قصدتقرب جستن به سلاطين و حكام و منصب خواستن و وظيفه بردن از ايشان و بعضى محضتوهين دين سيد المرسلين صلى الله عليه و اله و طريقه ائمه طاهرين سلام الله عليهماجمعين
دويم آنكه درجات فهم خلق و حفظ آنها يكسان نيست ونقل حديث به لفظ، دشوار يا متعذر است و جوازنقل به معنى ، وارد است ، كسانى بودند كه محض شنيدن از معصوم عليه السلام پى بهمقصود مى بردند و حديث را به لفظ يا چنانچه مقصود بود از براى ياراننقل مى نمودند و اين اشخاص بسيار كم بودند و مستمعين به اختلاف ادراك خود از ايناشخاص نقل مى نمودند و بسيارى آنچه از معصوم عليه السلام مى شنيدند، حفظ نمىكردند يا پى به مقصود نمى بردند و به خيال خود، معنىتخيل مى كردند و مسموع را بر موعوم خود، حمل مى نمودند و آن معنى موهوم را از براىياران ، نقل مى كردند به گمان اينكه موهوم ، مسموع از معصوم عليه السلام و حق است وكم اتفاق مى افتاد كه موهوم هر يك با ديگرى و مجموع با مقصود، مختلف مى بود پسجمعى كه در يك مجلس ، خبرى از معصوم عليه السلام مى شنيدند، مسموع را به اختلافروايت مى كردند و به اعتقاد خود، تمام را از معصوم عليه السلام مى دانستند.
سيم آنكه خلق در مراتب ، مختلف اند كافر محض با طالب دين و طالب با مسلم و مسلم بامومن و هر صنفى را به حسب اختلاف احوال و مدارج و مقامات ، درجات بسيار است و انبياء واولياء عليهم السلام ماءمورند كه با هر كس به اندازه فهم او سخن گويند و هر كس رادرخور مرتبه و درجه او، تكليف فرمايند و به اندازه قوت اواعمال شرعيه را بار نمايند و به حسب درجات مختلفه و مقامات متفاوته كه در اسلام وايمان تحصيل مى شود يك شخص را به تكاليف مختلفه ، ماءمور سازند چنانچه در اخبارعديده وارد شده است كه ايمان را درجات است پس ‍ اگرحمل كنى صاحب درجه واحده را بر درجه ثانيه ، او را هلاك سازى . (( حسنات الابرارسيئات المقربين ⁽³⁶³⁾ )) . و معنى نسخ جزئى اين است كما سياءتى ، اءيضا بهعبارت اخرى خلق به امراض مختلفه نفسانيه ، مبتلايند و انبياء و اولياء عليه السلاماءطباء نفوس اند و اعمال جسمانى و نفسانى و عقايد عقلانى به منزله دواء و غذايى استكه رفع مرض و حفظ صحت مى نمايد چنانكه اختلاف امراض بدنى به حسب اختلاف انواعو اشخاص و اوقات و زمان و مكان و شدت و ضعف در دواء و غذا، نهايت اختلاف دارند همچنينامراض نفسانى به حسب اختلاف انواع و اشخاص و اوقات واحوال در تكاليف و اعمال ، اختلاف خواهند داشت پس به هركس هرچه فرمودند قضية فىواقعة ، خواهد بود، ديگرى را نشايد كه به آنعمل كند كه خود ر هلاك سازد و داخل اهل قياس گردد چه اين قياس درمحل حكم است و اشتراك در تكليف كه شهرت يافته ، اشتراك دراصل تكليف و فرايض است كه مشرع تمام امت است و اما خصوصيات سنن ، پس به حسبخصوصيات احوال ، مختلف مى شود كما سبق ، بصير صاحب اجازه از محض كتاب و اخبار،خصوصيات تكليف عباد را فهميدن ، دشوار چون كسى كه از علم طب بى خبر و از مرضشناسى ، عاجز باشد و به محض مطالعه كتب اطباء معالجه مرضى نمايد بدون تعلم طب واجازه طبيب حاذق ولذا قالوا: لا يجوز الفتيا الا لمن له قلب متوقد ⁽³⁶⁴⁾ ، و فى مصباحالشريعة : لا تحل الفتيا الا لمن يستفتى بصفاء سره . ⁽³⁶⁵⁾ و قوه قدسيه كه شرط،دانسته اند عبارت از اين بصيرت است كه اجازه صاحب اجازه ، مبين آن است پس شخص تااجازه نيافته در هر مرتبه از علم كه باشد در جزئيات سنن ، متابعت و تقليد نمايد و درعمل ، از تقليد، تجاوز، روا ندارد چنانچه متفق عليه تمامىملل است كه شخص ‍ اگر مقام پيشوايى ندارد، بايد تابع باشد اگر نه هلاك شود.