توصيه هاى تربيتى و كاربردى امام على (عليه السلام )  
امام على (عليه السلام ) در نامه سى و يكم نهج البلاغه ، الگوى تربيت و خط مشىپرورش يافته انسان را ترسيم كرده اند تا اوليا، مربيان ونسل جوان در طول تاريخ از آن الهام گرفته و براساس آن زندگى خود را پايهگذارى كنند. به عنوان حسن ختام فرازهايى از اين نامه نورانى را انتخاب و تقديم مىكنيم تا در مسير رشد، تعالى و كمال ، سرمايه سعادتمان باشد و آموزه هاى آن را دركلاس زندگى به كار بنديم .
1. فرزندم ! تو را به پاسدارى از مرزهاى الهى و خدمت و اطاعت او، سفارش مى كنم وبدان كه نيرو و دستاويزى بالاتر و برتر از دستاويز الهى نيست . در همهحال به آستان مقدسش پناهنده شوكه پناهگاهى امن است .
2. دلت را با روح اندرز، زندگى بخش و انگيزه هاى ناروا و هوا و هوس را از سرزمينوجودت با نيروى زهد و تقوا بيرون كن و بدان كه اقامتگاه اصلى و دايمى ات آخرت است، پس هرگز آخرتت را به دنيا مفروش .
3. از آنچه نمى دانى و تكليف ندارى ، سخن مگوى و در راهى كه در آن بيم گمراهى استوارد مشو!زيرا باز ايستادن به گاه سرگشتگى بهتر از راندن بر مركب خطرها است .
4. مردم را به نيكى فراخوان و با زشتى ها و بدى ها با دست و زبان ستيزه كن !در راهخدا و احياى ارزش هاى الهى به پا خيز و در اين راه از ملامت هيچ سرزنشگرى مهراس .
5. جان خويش را به زيور صبر بياراى و بدان كهتحمل صبر، در راه حق ، بسيار دلنشين و زيبا است .
6. بدان كه دل نوجوان ، مانند زمينى آماده ، پذيراى هر بذرى است ، پس ‍ بكوش تا بذرعشق و ايمان در آن بكارى و گرنه سرزمين وجودش ، در محاصره نااهلان قرار مى گيرد.
7. كردار و رفتار پيشينيان را به دقت زير نظر گير و در سرگذشت آنانتاءمل كن با اين كار زندگى ات تا امتداد تاريخ ادامه مى يابد. امور دنيا و زيست برمحور تكرار تاريخ است ، پس گذشته را چراغ راه آينده قرار بده .
8. دست توسل و نيازت را به آستان بى نياز برآور و از هر گمانى كه تو را بهشبهه در اندازد و يا به دست گمراهى ات سپارد، واگذار و با تاريكى و كژى دمسازمشو!
9. هيچ گاه بر خود غره مشو و همواره به آفريدگار روزى بخش روى آور و بر دامنش چنگبزن و بندگى و خاكسارى ت را به اثبات برسان ؛ زيرا مادر درياى عظمت حضرت حق ،پر كاهى بيش نيستيم .
10. اگر در تفكر دينى ، به مشكلى برخوردى ، بدان كه تو به آن دست نيافته اى نهاين كه راهى براى دست يابى به آن وجود ندارد.
11. آنان كه به زندگى دنيوى واقع بينانه نگريستند و از ظواهر فريباى آن گذشتند،چون مسافرانى هستند كه از سرزمين سخت و قحطى زده ، آهنگ سفر به سرزمينى پرمنفعت وحاصل خيز كرده و رهسپار منطقه اى پر آب و گياه گرديدند.
12. فرزندم !در روابط اجتماعى و حقوق متقابل ، خويشتن خويش را معيار سنجشقرار ده و باديگران چنان باش كه انتظار دارى با تو باشند و هر آنچه براى خود مىپسندى ، براى ديگران نيز بپسند نيكى كن همان گونه كه دوست دارى به تو نيكىكنند!
13. از دست رنجت به ديگران ببخش و گنجور و مالدار ديگران مباش . بدان كه راهى درازدر پيش روى دارى و از دو چيز بى نياز نيستى : نخست جستجوى بهترين و نزديك ترين راهو ديگر ره توشه اى سبك سار كه زمين گيرت نسازد.
14. برگ عيشى از پيش فرست تا بهترين اقامتگاه را برايت مهيا كند. اين پيشرو همانخشنودى الهى است كه اگر در اين دنيا فراهم نسازى ، ديگرمجال و فرصتى نخواهد بود، پس پيشاپيش توشه خود برگير و بار خود ببند وقبل از سفر، همسفرت را پيدا كن و پيش از تهيه خانه ، همسايه ات را بشناس !
15. خداوند دل بركندن از گناه را عمل نيك شمرد و به گناه حساب ، گناهت را يك و عمل نيكت را ده
نوشته است . هرگاه از سوز دل فرياد كنى ، بى هيچ كاستى مى شنود و درهاى رحمتشبه سوى همگان باز است . پس به هوش باش و بترس از اين كه مرگ درحال گناه و زشتى در رسد و تو خود فريبانه ، وعده توبه را زمزمه كنى .
16. ديده بگشا و بپرهيز كه مثل دنيا پرستان ، بر سر تصاحبمال فريفته شوى و به فكر پستى بيفتى !دنيا پرستان جز هياهو و جراحت به روحلطيفت طرفى نمى بندند. آنان در برهوت آشفتگى سرگشته اند و پرخورى و شهوتپرستى ، آن ها را از فرداى حساب غافل ساخته است .
17. بدان كه هرگز بر قله بلند، آرزوهايت دست نخواهى يافت و ازاجل محتوم گريزى نيست . پس هيچ گاه خود را به آب و آتش مزن و در كار و زندگى ،لطف و مدارا را پيشه ساز!از تكيه بر آرزوها بپرهيز كه دستمايه احمقان است !
18. شخصيت خود را از هر پستى و پليدى پاس دار؛ چه بهاى شخصيتمال و مقام نيست . بنده ديگران مباش كه خدا آزاده ات آفريده است .
19. تنها ولى نعمتت خدا است ، پس درگرفتن نعمت ، ميانجى مطلب ، كه درهرحال ، بهره ات را در يافت خواهى كرد و از هجوم لشكرله از بترس كه تو را بهسختى بر زمين مى كوبد.
20. نگهدارى آنچه در اختيار دارى ، محبوب تر است از خواهش آنچه در دست ديگران مىبينى . پس به آنچه دارى قانع باش !آنچه دفتر تقدير بر تو رقم زده است ، بهزودى دريافت خواهى كرد.
21. فرزندم !بدان هر كه پرگويد، بيهوده گويد و آن كس كه به تفكر نشيند، صاحببصيرت و بينش خواهد شد.
22. همواره با خوبان و خيرانديشان هم نشين شو تا از آنان شوى و از بدان و بدكارانبپرهيز تا از شمار آنان نباشى .
23. فوران خشمت را به يك باره فرو بر كه شيرين تر و نيكفرجام تر از آن نيافتم .
24. به هنگام سخت گيرى دوستان ، مدارا كن و پذيراى پوزششان باش ؛ اما در همه جاچنين مباش و در برابر نااهلان كرنش مكن .
25. اگر خواستى با برادرت قطع رابطه كنى ، راهى براى آشتى بگذار تا اگرروزى خواست از آن راه بازگردد، امكان بازگشت باشد.
26. بردشمنت جوانمردى و كرامت كن ، كه شيرين ترين پيروزى است .
27. با كسى كه درشتى مى كند نرمخويى كن ، باشد كه از سركشى فرود آيد و آرامشود.
28. بدان كه پاداش كسى كه تو را شاد مى كند، آن نيست كه ناشادش كنى .
29. زنانتان را در صدف حجاب بپوشانيد تا از چشم زخم بوالهوسان در امان باشند،پرسه زدن زن در كوچه و بازار، بسان فراخوانى نااهلان به حريم امن زندگى است .
30. دودمان خويش را بزرگ دار كه آنان بالپرواز، دژ پناه بخش و دست كام بخش تو هستند.
دين و دنياى تو را به خدا مى سپارم واز او خواستارم كه بهترين سرنوشت را براىامروز و فردا و دنيا و آخرتت رقم زند. ⁽³⁶⁰⁾
سخن آخر  
از آنچه گذشت ، دريافتيم كه امام على (عليه السلام ) يك نظام جامع تربيتى ارائه كردهاست ؛ زيرا در ديدگاه تربيتى على (عليه السلام ) هم از اهميت و ضرورت تربيت و هم ازويژگى ها، اهداف و اصول سخن به ميان آمده و هم از شيوه هاى مؤثر در به كارگيرىاصول و مبانى تربيت كه در مجموع حكايت از جامعيت نظام تربيتى آن حضرت دارد. از منظرايشان ، خانواده نقش كليدى و اساسى در تربيت دارد و اين بداندليل است كه اولا، در تاءثير عامل وراثتى و ديگرعوامل محيطى نقش اساسى دارد. ثانيا، تا پيش از بلوغ ، در مجموع بيشترين بخش عمرفرزندان در كانون خانواده و تحت نظارت آنان سپرى مى شود و ثالثا، نقش الگويىوالدين ، به ويژه در تربيت اخلاقى ، بسيار چشمگير است . از طرفى ، خانواده خود ازعوامل تاءثير گذار محيطى در تربيت فرزندان است كه مى تواند از راه ارتباطاتاجتماعى ، زمينه دوست يابى شايسته را براى فرزندان فراهم آورد.
هم چنين نقش پدر در زمينه سازى عوامل محيطى برجسته تر از ديگر اعضاى خانواده است .پس از خانواده ، گروه دوستان و هم سالان ، بيش از ديگرعوامل مورد توجه حضرت قرار گرفته است ؛ چون تاءثيرهاى مستقيم دوستان برهمديگر، انكارناپذير است . علاوه بر گروه هم سالان ، نقش ‍ همسايگان ، انجمن ها، احزابو علما نيز از ديدگاه امام على (عليه السلام ) حائز اهميت است . در ديدگاه تربيتىحضرت ، به نكاتى برمى خوريم كه نشان از پيش تازى ايشان در طرح نظرياتى استكه در دنياى امروز صاحب نظران تعليم و تربيت به خصوص متفكران غربى داعيهابتكار دارند؛ مثلا بحث تاءثير وراثت و محيط ومراحل تربيت و رشد كودك و شخصيت شناسى به نحو شايسته اى مورد توجه حضرتقرار گرفته است كه امروزه تحت عنوان روان شناسى رشد و شخصيت از آن ياد مى شود.بعدها نيز اين سيره تربيتى توسط فرزندان معصوم آن حضرت پى جويى شد. در اينزمينه واپسين كلام را فرمايش امام سجاد (عليه السلام ) قرار مى دهيم كه در دامان پدر،مادر و نياكانى والا پرورش يافت . ايشان مى فرمايند:
و اءما ولدك فتعلم اءنه منك و مضاف اليك فىعاجل الدنيا بخيره و شره ، واءنك مسؤ ول عما و ليته من حسن الاءدب ، والدلاه على ربهعزوجل ، و المعونه له على طاعته ، فاعمل فى اءمرهعمل من يعلم اءنه مثاب على الاحسان اليه ، معاقب على الاساءه اليه ؛ ⁽³⁶¹⁾
اما حق فرزندت اين است كه بدانى او را از تو و در زندگى دنيا خير و شر او وابستهبه تو است و تو در سرپرستى او مسئول حسن تربيت و راهنمايى اش به سوى خداىعزوجل و كمك او بر طاعت وفرمان بردارى خدا هستى ، پس در مورد او چنانعمل كن كه خود را در مقابل نيكى به او ماءجور و درمقابل بدى به او معذب و معاقب بدانى .
بر اساس دو طرفه بودن حق و وظيفه ، هم چنان كه پدر، برگردن فرزند حقوقى دارد،فرزند نيز بر عهده پدر حقوقى دارد. خداى بزرگ اگر براى فرزندان درقبال والدين مسئوليتى قرار داده است ، پدر و مادر را نيز بدون تعهد نگذاشته است .غنچهنوشكفته اى به نام كودك و به عنوان نعمتى شيرين در اختيار والدين گذاشته شده كهنياز به محبت ، هدايت و تعليم و تربيت دارد. آنان كه درمقابل حوادث و بلاها، جسم فرزند خود را محافظت كرده و در تاءمين خوراك ، پوشاك وآسايش جسمى ميوه هاى دل خويش ‍ كوشش فراوان مى كنند، نبايد از روح ، روان ، قلب وانديشه او غفلت كنند. فراهم كردن امكانات تربيتى و آموزشى ، مجهز ساختن فرزند بهآگاهى هاى لازم براى ورود به صحنه اجتماع از وظايف حتمى والدين است ؛ زيرا مرگمعنوى و اخلاقى به مراتب از نابودى جسمى زيان بخش تر است . در راه پرورش سازنده، محبت ، اكسيرى است كه داروى هر دردى است . مولوى درباره نقش حساس محبت ، اين چنينسروده است :
از محبت خارها گل مى شود