(امـن هو قانت آناء الليل ساجدا وقائما يحذر الاخرة ويرجوا رحمة ربه قل هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون انما يتذكر اولواالالباب ) ((618)) : ويا آن كس كه در ساعات شب در حال سجود وقـيام به اطاعت مشغول بوده , ازعذاب آخرت بيمناك وبه رحمت پروردگارش اميدوار است , بگو آيا آنها كه مى دانند با آنهائى كه نمى دانند مساوى هستند ؟
, تنها خردمندان متذكر مى شوند.
(كـتـاب انـزلناه اليك مبارك ليدبروا آياته وليتذكر اولوا الالباب ) ((619)) :كتاب مباركى كه بر تو نازل كرديم تا در آيات آن تدبركنند,وخردمندان متذكر شوند.
(ولـقد آتينا موسى الهدى واورثنا بنى اسرائيل الكتاب هدى وذكرى لاولى الالباب ) ((620)) : ما به مـوسـى هـدايـت داده , بـنـى اسـرائيـل را وارث كـتاب قرار داديم , كتابى كه هدايت وتذكر براى خردمندان است .
وهـمـچنين خداوند فرموده است : (وذكر فان الذكرى تنفع المؤمنين ) ((621)) : يادآورى كن , كه يادآورى مؤمنان را سودمند است .
اى هـشـام ! خـداونـد مـتـعـال در كـتـاب خـود مـى فـرمـايد: (ان في ذلك لذكرى لمن كان له قلب ) ((622)) : در اينها يادآورى است براى كسى كه قلب دارد ومنظور از قلب عقل است .
ومى فرمايد: (ولقد آتينا لقمان الحكمه ) ((623)) : وما به لقمان حكمت داديم .
كه حكمت به معنى دانائى وعقل است .
اى هـشـام ! لقمان به فرزندش گفت : در برابر حق فروتن باش , تاعاقل ترين مردم باشى , انسان با هـوش بـه سـوى صـاحـب حـق مـى رود .
فـرزندم ! دنيا درياى ژرفى است كه مردم زيادى در آن غـرق شـده اند, پس بايد كشتى تو در اين دريا پرهيز وتقواى الهى باشد,ابزار كشتى ايمان , باد بانش توكل , ناخداى آن عقل , راهنمايش علم وسكان كشتى صبر باشد.
اى هشام ! هر چيزى دليلى دارد, دليل عقل فكر كردن ودليل فكركردن سكوت است , وهر چيزى مـركـبـى دارد, ومـركـب عـقـل تـواضـع اسـت , ودر جـهالت تو همين بس كه آن چه را خدا نهى كرده است مرتكب شوى .
اى هـشـام ! خـداوند انبيا وفرستادگان خود را به سوى بندگانش نفرستاد مگر براى آنكه درباره خـدا تـعـقـل كنند, پس هر كه بهتراجابت كند, شناخت بهترى دارد, وآنكه داناتر به امر خدا باشد عقل بهترى دارد, وآنكه عقلش كاملتر است مقام بالاترى در دنياوآخرت پيدا خواهد كرد.
اى هـشـام ! خـداونـد دو حـجـت بـر مردم دارد, حجتى ظاهرى وحجتى درونى .
حجت ظاهرى , فرستادگان خدا شامل : پيامبران وائمه (ع )مى باشند, اما حجت درونى عقل مى باشد.
اى هشام ! عاقل كسى است كه حلال او را از شكر باز نمى دارد,وحرام صبر او را نمى ربايد ((624)) .
اى هـشـام ! هـر كـس سـه چـيـز را بـر سـه چيز چيره سازد, گويا درنابودى عقل خويش كمك كرده است : كـسـى كـه نـور تفكر را با آرزوهاى طولانى تاريك نمايد, وكسى كه زيبائى هاى حكمت خود را با سـخـنـان بـيـهـوده خـويـش از مـيـان بـبردوكسى كه نور عبرت آموزى خود را با شهوت هاى خويش خاموش سازد, گويا او به هواى نفس خود كمك كرده تا عقلش رااز بين ببرد, وهر كه عقل خود را نابود ساخت دين ودنياى خويش را تباه كرده است .
اى هـشـام ! چگونه عمل تو نزد خدا ارزش پيدا كند در حالى كه توقلب خود را از امر پروردگارت مشغول نموده واز هواى نفس خودبراى پيروزى بر عقلت اطاعت كرده اى .
اى هـشـام , صـبـر بـر تنهايى علامت قدرت عقل است , پس هر كه درباره خدا تعقل كند اهل دنيا ودوسـتداران آنها را ترك گفته , وبه آنچه نزد خدا است دل ببندد, خدا مونس او در وحشت , يار او درتنهايى , بى نيازى او در فقر بوده وبدون داشتن اهل وعشيره او راعزير مى گرداند.
اى هـشـام ! حق براى اطاعت خداوند بر قرار شده است , وهيچ راه نجاتى جز در طاعت خدا نيست , وطـاعـت در عـلـم بـوده , عـلـم دريـادگيرى , ويادگيرى در عقل است , وعلم آن است كه نزد عالم ربانى است وشناخت علم تنها با عقل ميسر است .
اى هـشام ! عمل اندك از عالم , هم مقبول بوده وهم چند برابرمى شود, وعمل فراوان از اهل هوى وجهل مردود است .
اى هشام ! عاقل به كمترين متاع دنيا راضى است اگر با حكمت باشد, ولى به حكمت اندك راضى نشود اگر چه دنيا را داشته باشد,واز اين رو است كه تجارت آنها سودآور گرديده است .
اى هـشـام ! عـقلا كارهاى بيهوده دنيا را ترك كرده چه رسد به گناهان ,وترك دنيا فضيلت است ولى ترك گناه واجب مى باشد.
اى هـشام ! عاقل به دنيا واهل آن نگاه كرده دانست كه دنيا جز بازحمت به دست نيايد, وبه آخرت نـگـاه كـرده دانـسـت آخـرت نـيـز جـزبا زحمت بدست نيايد, ولذا با زحمت پايدارترين آن دو را انتخاب كرد.
اى هـشـام ! عـقلا به دنيا زهد ورزيده وبه آخرت علاقمند شدند زيراآنها دانستند كه دنيا خواهان اسـت وخـواسـتـه شـده , آخـرت نـيزخواهان است وخواسته شده , هر كه آخرت را بخواهد دنيا او راخـواسـتـه تا او رزق خود را از دنيا بگيرد, وهر كه دنيا را بخواهدآخرت او را خواسته ومرگ او فرا رسد, هم دنيايش را فاسد نموده وهم آخرتش را.
اى هـشـام ! هـر كـه بى نيازى را بدون دارائى , آرامش قلب را به دور ازحسد, وسلامت در دين را خـواهـد, بايد خواسته خود را خاضعانه از خداى متعال طلب كند, از خدا بخواهد تا عقلش را كامل نـمـايـد,زيـرا هر كه عاقل شد به آن اندازه كه كفايتش كند قانع مى شود, وهركه قانع شد به آنچه كـفـايـت كـنـد او را بى نياز گردد, وهر كه به مقداركفايت خود قانع نشد هيچ گاه به بى نيازى نخواهد رسيد.
اى هـشام ! خداوند درباره يك قوم نيكوكار حكايت مى كند كه آنهاوقتى دانستند كه دلها مى لغزد وبه كورى وپستى بر مى گردد چنين گفتند: (ربـنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا وهب لنا من لدنك رحمه ) ((625)) :پروردگارا, دلهاى ما را پس از آنكه هدايتمان كردى ملغزان , واز نزدخود به ما رحمت ببخش .
در واقع آنكه درباره خدا تعقل نكند خدا ترس نخواهد بود, وهر كه درباره خدا تعقل نكرد نمى تواند بـر شناختى دل ببندد كه دربصيرت ثابت قدم بوده وحقيقت آن را در قلب خود بيابد, وهيچ كس چنين نگردد مگر آنكه سخنش تصديق كننده عملش ونهانش موافق با ظاهرش باشد .
زيرا خداوند تبارك وتعالى بر نهان مخفى عقل دلالت نمى كند مگر با ظاهر گويايى از آن .
اى هـشـام ! امـيرالمؤمنين (ع ) مى گفت : خداوند را با چيزى بهتر ازعقل عبادت نكرده اند, وعقل كـسـى كـامـل نـشـود تـا آنـكـه چندخاصيت مختلف در او باشد: كفر وشرك از او سر نزند, اميد خـيروصلاح از او باشد, آن چه از دارائى اش زائد بر مؤونه است ببخشد,سخن بيهوده از او سر نزند, سـهـم او از دنـيـا به اندازه نياز باشد, درطول عمرش از فراگيرى علم سير نشود, براى او با خدا بودن توام با ذلت محبوب تر است از عزت بدون خدا, تواضع نزد او محبوب تر از معروف شدن است انـدك نـيـكـوكـارى ديـگـران را زيـادونـيكوكارى فراوان خود را كم مى شمارد, همه مردم را از خودش بهتر وخود را از همه پايين تر مى بيند, واين است اساس نيكيها.
اى هشام ! عاقل دروغ نمى گويد هر چند هواى نفس او چنين خواهد.
اى هـشـام ! هـر كـه مروت ندارد دين ندارد, وهر كه عقل ندارد مروت ندارد, با ارزش ترين مردم كـسـى اسـت كـه دنـيـا را بـراى خـودارزشـمـنـد نبيند, ودر واقع بهاى بدنهاى شما چيزى جز بهشت نيست , پس آنها را به چيز ديگرى نفروشيد.
اى هشام ! اميرالمؤمنين (ع ) مى گفت : علامت عاقل اين است كه سه خاصيت در او باشد: اگر از او سؤال شود جواب دهد, اگر ديگران از سـخـن گـفـتـن ناتوان باشند او به سخن آيد, وهميشه نظرى مى دهد كه صلاح اهل خود در آن است ,واگر كسى هيچ يك از اين سه خاصيت را نداشته باشد احمق است .
امـيرالمؤمنين (ع ) مى گويد: كسى در صدر مجلس نمى نشيند مگرآنكه اين سه خاصيت يا يكى از آنها در او باشد, پس هر كس هيچ يك از آنها در او نبوده ودر صدر مجلس بنشيند احمق است .
حـسـن بن على (ع ) گفته است : اگر حاجتى داشتيد, آن را از اهلش بخواهيد, گفتند: اى فرزند رسول خدا, اهل آن چه كسانى هستند ؟
گـفـت : آنـها كه خداوند در كتاب خود اينگونه ياد كرده است : (انمايتذكر اولوا الالباب ) ((626)) : تنها خردمندان متذكر مى شوند.
سپس گفت : اولوا الالباب همان دارندگان عقل اند.
عـلـى بـن الـحـسـين (ع ) نيز مى گويد: همنشينى افراد صالح انسان را به نيكوكارى وا مى دارد, فـراگـيـرى آداب عـلـمـا عـقـل را زياد مى كند,اطاعت از اولياى امر عادل كمال عزت است , به كـارگـيـرى ثـروت تـمـام مروت است , راهنمائى مشورت كننده اداى حق نعمت است ((627)) , وخـوددارى از اذيت وآزار ديگران كمال عقل بوده وراحتى وآرامش بدن , در حال وآينده را بدنبال خواهد داشت .
اى هـشـام ! عـاقـل با كسى كه بيم آن مى رود كه او را تكذيب كندسخن نمى گويد, واز كسى كه مى ترسد او را رد كند چيزى نمى خواهد, وبراى انجام كارى كه توانائى اش را ندارد آماده نمى شود, وبه كسى كه اميد او را ناديده گيرد اميدوار نمى شود, واگربيم آن داشته باشد كه كارى به دليل ناتوانى از انجام آن از دست بدهد در اينصورت بر آن كار اقدام نمى كند ((628)) .
وصـدهـا روايت ديگر كه نشاندهنده اهميت عقل وجايگاه آن درمكتب اهل بيت (ع ) مى باشد .
عقل هـمـان نـور الهى است كه انسان به واسطه آن حقايق اشياء را بدست مى آورد, ولذا عقل يك عطيه الـهـى اسـت نـه اينكه امرى ذاتى در انسان باشد كه از قوت به فعل منتقل شود, آنگونه كه فلاسفه گـويـنـد, آنـها عقل را به عنوان نيرويى درانسان تعريف كرده اند كه انسان به واسطه آن مى تواند تـئورى هـا رااز امـور ضـرورى بدست آورد مانند محال بودن اجتماع نقيضين , وياحادث بودن هر مـتـغـيـر .
هـرگاه انسان بتواند تئورى ها را از اين ضروريات بدست آورد, در واقع به مرحله عقل رسيده است , وعقل مرتبه اى از مراتب نفس است , يعنى هرگاه نفس به كمال برسد,عقل مى شود.
وقـتـى نـتـيجه گيرى ها را ولو با بيست واسطه به ضروريات متصل كرديم آنگاه آنها را معقولات نـامـيم .
ولى آنها عقل را با معقول وعلم را با معلوم مخلوط كردند, خود را سرگرم معلوم ومعقول نـمـوده وازنـورى كـه سـر منشا فراگيرى وتعقل اشياء است غافل گشتند, واين همان گمراهى واقعى است , زيرا ما با وجدان خود آن نورى كه توسط آن حقائق اشياء را مى توان شناخت , مى بينيم كه خارج ازذات ما وذات معلومات است , آن يك مرحمت الهى است كه توسط آن خود را تعليم داده وحـقـايق اشياء را بدست مى آوريم , والاكجا است اين عقل در ايام كودكى , وهمه مى دانند كه اگر ذاتى بود,ديگر قابل جدا شدن نبود.
خداوند مى فرمايد: (واللّه اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شيئا) ((629)) : وخداوند شما را از شـكـم مـادرانـتـان خـارج كرد درحاليكه چيزى نمى دانستيد .
اين آيه دقيقا ما رامتوجه واقعيت عقل وعلم مى سازد, وبه ما مى فهماند كه عقل وعلم دو نور روشنگرى است كه هيچ يك از ما وقتى كـه از مادر متولد شديم آنها را نداشته ولى اكنون داراى عقل وعلم شده ايم پس بايد اعتراف كنيم كه اين دو را خدا به ما داده , زيرا اگر از ما بود بايد از كودكى آن رامى داشتيم .
پيامبر(ص ) اين حقيقت را اينگونه بيان وتاكيد مى كند: هرگاه بچه به حد مردان يا زنان برسد, آن پرده كنار رفته ودر دل اين انسان نورى وارد مى شود كه مى تواند واجب را از مستحب وخوب را از بد تميزدهد .
در حقيقت , موقعيت عقل نسبت به قلب مانند چراغ نسبت به خانه است .
بـنـابـرايـن عقل نورى است الهى ومعصوم از خطا, همچنان كه وحى نورى الهى ومعصوم از خطا اسـت , پس اختلافى ميان آنها نيست ,بلكه آنها دو نور از يك چراغ اند, خداوند نور اول را در انسان ونوردوم را در قرآن وحديث قرار داده وهر دوى آنها يكديگر را تكميل وتصديق مى كنند.
رابـطـه مـيـان عـقـل ووحى , رابطه برانگيختن است , همانگونه كه اميرالمؤمنين (ع ) در توصيف مـامـوريـت انـبيا مى گويد: تا اعماق عقلها رابرانگيزند پس بنابر اصل عقلانى بودن قرآن كه بر محور ذكر قائم است هيچ جدائى ميان عقل ووحى وجود ندارد .
عقل سليم آن است كه با وحى الهى پـرورش مـى يـابـد, رشـد مى كند, تاييد مى شودوبه هدف مى رسد, وبنابراين عقلى كه راهنمايش بصيرت وحى باشد مى تواند معيار درستى براى كشف معارف دينى باشد.
واين حقيقت مهم موجب اختلاف مسلمين وپيدايش مذاهب ميان آنها شد.
اهـل حديث به دليل جمود فكرى , بر ظاهر متون تكيه كردند,معتزله به دنبال تاويل رفته واشاعره سعى كردند ميان تاويل وعمل به ظاهر متون جمع كنند, اما فلاسفه راهى خلاف راه خدا براى خود انـتـخـاب نـمـوده , ادعـا كردند كه با نيروى انسانى مى توان به حقايق رسيد .
ولى هيچ يك از اين گروه ها به واقعيت نرسيدند.
حـال چـون سـخـن درباره حنابله است , بايد گفت كه انكار عقل وترك عمل به آن , دليلى ندارد, كـسـى كـه كـتـب حـنبليان را مطالعه كند آن عقايد ضد ونقيض ومخالف عقل وفطرت انسان را مـى بـيند, آنها به رواياتى ايمان دارند كه تشبيه وتجسيم خداوند سبحان را مطرح مى كند, ولذا به نظر مى رسد كه عقايد آنها چندان تفاوتى با عقايديهود, نصارى ومجوس ندارد, وميان آنها مذاهب تجسيم , تشبيه ,رؤيت خدا, جبر وديگر عقايد اهل كتاب پيدا شد.
وبازگشت همه اينها به طرز برخورد نادرست با احاديث است , آنهادر مفهوم احاديث دقت ننموده واسـنـاد حـديـث را بـررسى نكرده اند,آنها بدون آنكه احاديث را با قرآن وعقل تطبيق دهند به آن ايمان مى آوردند.
آنـهـا در تـقـلـيـد عاميانه به جايى رسيدند كه به ظاهر اخبار وآثارى كه راويان حديث آنها را نقل كرده اند عمل مى كردند هر چند اين اخباربه معصوم نرسد يا, بدون سند, جعلى وساختگى باشد ويا آنـكـه شـاذ, غـيـر قـابـل قبول , عجيب وغريب يا از اسرائيليات باشد مانندروايت هاى كعب , وهب وغـيـره ... .
وهـر چـنـد اين روايات با روايت هايى قطعى كه جزء متون شرع , ادراكات حس ومسائل يـقـيـنى عقلى مى باشند تعارض داشته باشد, آنان هر كه را منكر اين روايات شودكافر دانسته وهر كه را با آنها مخالفت نمايد فاسق گويند.... ((630)) .
واگـر بـر خـورد بـا احـاديـث ايـنگونه باشد, مطمئنا عقايد اسلامى گرفتار هزاران حديث جعلى واسرائيلياتى خواهد شد كه توسطيهود وارد معتقدات مسلمين شده است .
امـا ايـنكه حنابله ادعا مى كنند كه خود پيرو كتاب وسنت بوده وديگران گمراه يا كافراند تنها يك ادعـاى بـى پـايـه وبـدون دلـيل است زيرا همه مسلمين اقرار به حجيت سنت وعمل به آن دارند, ولـى اختلاف در اين است كه حنابله به آنچه از رسول اللّه (ص ) روايت شده ايمان دارند, بدون آنكه بـه سـنـد آن اعـتماد داشته يا خود حديث را فهميده ونسبت به مفاهيم آن آگاهى داشته باشند, همانگونه كه زمخشرى مى گويد: وان قلت من اهل الحديث وحزبه يقولون تيس ليس يدرى ويفهم اگـر خـود را از اهـل حـديث قلمداد كنم , خواهند گفت كه او مانندبزى است كه نه مى داند ونه شعور دارد.
رسول اللّه (ص ) فرموده است : من كذب على متعمدا فليتبوا مقعده من النار: هر كه عليه من دروغ گويد, جايگاه او آتش است .
اين حديث به طور آشكار نشان مى دهد كه دشمنان دين به پيامبر وبه اسـلام نسبت هايى ناروا خواهند داد كه عقايد دين را منحرف مى سازد.بنابراين بايد مطالعه حديث تابع روش هاى علمى ومنطقى باشد,نه آنگونه كه حنبليان عمل كرده اند .
آنها به هر حديثى كه در متن كتابها وجود دارد ايمان دارند, خواه اين حديث معقول باشد يا غيرمعقول , موافق قرآن باشد يا مخالف آن .
ابن حنبل در رساله خود مى نويسد: حـديث را همانگونه كه به ما رسيده ونقل كرده اند روايت مى كنيم ,آن را باور كرده ومى دانيم كه واقعيت همان است كه به مارسيده است ((631)) .
مـى گـويـد: على بن عيسى به من خبر داد كه يك حنبلى چنين روايت كرده است : از ابو عبداللّه (احمد بن حنبل ) درباره احاديثى پرسيدم كه مى گويد خداوند متعال هر شب به آسمان دنيا نازل مى شود,[واينكه خدا ديده مى شود], [خدا پاى خود را بر زمين مى گذارد],وامثال اين احاديث , ابو عبداللّه گفت : به اين احاديث ايمان داشته وتصديق مى كنيم نه مى گوئيم چگونه ونه چه معنى دارد ؟
يعنى اينكه به احاديث شكل نمى دهيم وآنها را با تاويل منحرف نمى كنيم ونمى گوئيم كه معناى حديث چنين است , وهيچ حديثى را ردنمى كنيم ((632)) .
اين است روش آنها در برخورد با حديث , چيزى را رد نكرده وهمه را مى پذيرند .
وتوجيه هاى بى ربط آنان بسيار خنده آور است ,زيرا پذيرفتند اين احاديث درست به معنى پذيرفتن تجسيم وتشبيه است , حتى اينكه بعضى از آنها كه حشويه نام دارندمعتقداند كه خداى متعال داراى جسم است .
شـهـرستانى مى گويد: اما حشوى هايى كه قائل به تشبيه اند جايزدانسته اند كه با پروردگارشان مـصـافـحـه كـرده ودسـت بـه بـدن اوگـذارنـد, آنـها مى گويند كه مسلمانان مخلص اگر در رياضت وكوشش به حد اخلاص رسيدند مى توانند در دنيا وآخرت با خدامعانقه كنند ((633)) .

نمونه هايى از احاديث تجسيم :

خطبه رسول اللّه (ص )

حديث امام رضا (ع )