و فرموده : كسى كه كلامش زياد شد ، خطائش زياد شود. و كسى كه خطائش زياد شد ، حيائش كم مى شود. و كسى كه حيائش كم شد ، ورعش كم مى شود. و كسى كه ورعش كم شد ، قلبش مى ميرد. و كسى كه قلبش مرد ، داخل آتش مىشود. ⁽⁷¹⁰⁾
و هم از آن حضرت منقول است كه : زبان ، سبع درنده است اگر بازدارى او را مىدرد. ⁽⁷¹¹⁾
و فرمود : وقتى كه عقل كامل شود كلام كمشود. ⁽⁷¹²⁾
و در وصاياى آن جناب به فرزندش محمد بن حنيفه است كه : خلق نكرده خداوند ـ عز و جل ـ چيزى را نيكوتر از كلام ، و نه چيزى را زشت تر از كلام . بهواسطه كلام سفيد شود روها ، و به واسطه كلام سياه شود روها. بدان كه كلام در بند تواست تا سخن نگفتى ؛ و چون تكلم كردى ، تو در بند او مى روى . پس ‍ حفظ و مستور كنزبان خود را ، چنانچه حفظ مى كنى طلا و پول خود را. همانا زبان ، سگ عقور است ؛ اگراو را رها كنى ، زخم مى زند. چه بسا كلمه (اى) كه سلب نعمت كند! و كسى كه لجام خودرا رها كند مى كشاند او را به سوى هر كراهت و فضيحتى . پس ، از آن خلاصى ندارد درروزگار مگر با غضب خدا و ملامت مردم . ⁽⁷¹³⁾
و نيز از آن حضرت منقول است كه : كسى كه حفظ كند زبان خود را ، ستر كند خدا عورتاو را. ⁽⁷¹⁴⁾
و از رسول خدا ـ صلى اللّه عليه و آله ـ منقول است كه فرمود : زياد سخن نگوئيد به غير ذكر خدا ، زيرا كه كلام به غير ذكرخدا قساوت قلب مى آورد. همانا دورترين مردم از خدا قلب با قساوت است. ⁽⁷¹⁵⁾
و از احتجاج طبرسى ⁽⁷¹⁶⁾ منقول است از حضرت سجاد كه : آن بزرگوارسؤال شد از كلام و سكوت كه كداميك افضل است ؟ فرمود : از براى هر يك از آنها آفاتىاست ، وقتى سالم باشند از آفات ، كلام افضل است از سكوت . گفته شد : چگونه چنيناست ؟ گفت : همانا خداى ـ عز و جل ـ نفرستاد انبيا و اوصياء را به سكوت ، بلكه بعث كرد آنها را به كلام ؛ و استحقاق بهشتحاصل نشود به سكوت ، و ولايت الله مستوجب نشود به سكوت ، و از آتش محفوظىحاصل نشود به سكوت ، و اجتناب از سخط خداحاصل نشود به سكوت ، تمام اينها با كلامحاصل شود. ⁽⁷¹⁷⁾
فصل چهارم : در بيان آنكه صمت به آن معنى كه مقصود در اين حديث است ، از جنودعقل و لازمه فطرت مخموره است ؛ و هذر و هذيان از جنودجهل و ابليس و از فطريات محجوبه است :
چنان كه در اين اوراق مذكور افتاد ⁽⁷¹⁸⁾ ، انسان داراى دو فطرت است كه :يكى اصلى است و آن فطرت عشق به كمال مطلق است كه آن حق ـ جل و علا ـ است . و ديگر تبعى ، و آن فطرت تنفر از نقص است و آن غير حق استبه جنبه سوائيت و غيريت . و آنچه او را اعانت كند در اين دو مقصد ، از لوازم فطرت و ازتبعات آن است . پس چون سكوت از باطل و لغو و خوددارى از هذيان و هذر اعانت كند او رابر تفكر و اشتغال به باطن ، و معين او شود در تصفيه و تنزيه او كدورات ، و او را بهمبدا كمال ـ كه مورد عشق فطرت است ـ نزديك كند ، و خار طريق را از ميانبردارد ، از اين جهت صمت از لوازم فطرت مخموره و از جنودعقل و رحمان است .
و هذيان و هذر و لغو و باطل كه انسان را از كمال مطلق دور كند ، و به طبيعت و احكام آننزديك كند ، مورد تنفر فطرت است ، و واسطه احتجاب آن از مبداكمال است . و چون نفس از فطرت اصليه خود محتجب شود ، و به طبيعت وآمال آن پيوسته گردد ، در اين حال احتجاب ، حب كاذب پيدا كند به لغو وباطل ، چون اشتهاء كاذبى كه مريض به طعام مضر پيدا كند. و چون از احتجاب بيرونآيد مى فهمد كه آنچه مورد علاقه طبيعيه در اينحال بوده ، مورد تنفر فطرت است ، و آنچه را از ذكر و فكر و صمت و خلوت ، مورد تنفربوده ، محبوب فطرت است .

مقصد بيست و دوم : در استسلام است ، و ضد آن استكبار است
فصلاول : مقصود از استسلام و استكبار :
استسلام اظهار طاعت نمودن و انقياد و اطاعت كردن از حق و حقيقت است ⁽⁷¹⁹⁾ . و استكبار تمرد و نافرمانى نمودن و سركشى و كبريا كردناست .
و بايد دانست كه قلب انسانى چون سلامت از آفات و عيوب باشد ، حق را به فطرتسالمه خود دريابد ، و پس از دريافت كردن آن براى آن تسليم شود ، و چون تسليم شد ، در اعمال صوريه قالبيه انقياد كند. پس ، از قلب سالم تسليمحاصل شود ، و از تسليم قلبى انقياد صورىحاصل شود ، و اين استسلام است .
چنانچه قلب اگر معيوب باشد و آفت خودبينى و خودخواهى در آن متمكن شود ، كبر در آنحاصل شود. و آن حالتى است نفسانيه كه حالت بزرگ ديدن خود و بالاتر ديدن خود ازديگران است . و اگر بر طبق اين حالت نفسانيه رفتار كند و در ظاهر بزرگى فرو شدبر بندگان خدا ، گويند : تكبر كرد. و اگر از روى اين كبرياء نفسانى نافرمانى وسركشى كند ، گويند : استكبار نمود. پس استكبار نافرمانى و سركشىحاصل از كبر است ، و آن در مقابل استسلام است كه انقياد صورى از روى تسليم باطنىاست . پس ، نه هر انقيادى استسلام است و نه هر نافرمانى و سركشى استكبار است .

فصل دوم : در بيان آنكه استسلام از جنودعقل و استكبار از جنود جهل است :
از بيان فصل سابق معلوم توان كرد كه استسلام از لوازم فطرت مخموره و ازجنود عقل است ، و استكبار از لوازم فطرت محجوبه و از جنودجهل است ، زيرا كه انسان چون به فطرت اصليه خود ـ كه فطرت سالمه است ، و ازمواهب الهيه است در اصل خميره خلقت ـ باقى باشد ، و آفات و عيوب نفسانيه و احتجاب وكدورت روحيه براى او دست نداده باشد ، به همان فطرت سليمه حق را دريابد ، و نيزمحبت به حق پيدا كند. پس بالفطره ، در مقابل آن خاضع شود و تسليم آن شود. و چونتسليم شود ، ناچار استسلام براى او رخ دهد.
و در حديث است كه پيغمبر ـ صلى اللّه عليه و آله ـ فرمود : المؤمنون هينون لينون ، انقيدوا انقادوا؛ و ان انيخوا استناخوا ⁽⁷²⁰⁾
هين و لين بودن ، و انقياد و استناخه در مقابل حق نمودن از صفات مؤمنين است ، بلكه چهبسا كه اگر به آنها تحميلى شود ، باز منقاد شوند ، چنانچه گويند : المؤمن اذا خدعتهانخدع ⁽⁷²¹⁾ ، حتى در مقابل خدعه ، انخداع كند.
بالجمله : چون فطرت انسانى قبول حق كند ، استسلام براى اوحاصل شود. و چون فطرت محتجب شود و خودبين و خودخواه شود و در تحت تاثيرعوامل طبيعت واقع شود ، از حق و حقيقت گريزان شود ، و صلابت و قساوت در آن پيدا شود ، ودر نتيجه استكبار كند و از حق سركشى نمايد. پس معلوم شد كه استسلام از جنودعقل و رحمان است ، و لازمه فطرت مخموره است ، و استكبار از جنودجهل و شيطان و از لوازم فطرت محجوبه است .

مقصد بيست و سوم : در تسليم و ضد آن است كه شك است
فصلاول : مقصود از تسليم و شك :
در مقصد سابق معلوم شد كه تسليم عبارت از انقياد باطنى و اعتقاد و گرويدنقلبى است در مقابل حق پس از سلامت نفس عيوب و خالى بودن آن از ملكات خبيثه . و چونقلب سالم باشد ، پيش حق تسليم شود.
و در مقابل آن شك و خاضع نشدن است پيش حق . وقبول ننمودن حق و عدم تسليم پيش آن از احتجاب نفس و عيوب باطنى و مرض قلبى است .
و بعض محققين گويد كه : اينكه در مقابلتسليم ، شك را قرار داده نه جحود و انكار را ، براى آن است كه شانعقل حكم قطعى است در تمام امور ، و شان نفوس و همانيه حكم قطعى نيست در تمام اشياءبلكه شان آنها شك است فقط و چون مراد از تسليم ، تصديق در تمام اشياء است ، مقابل بايد شك را قرار داد. ⁽⁷²²⁾
و اين كلام ، خالى از مناقشه نيست ؛ زيرا نفوس وهمانيه در تمام اشياء شك نمى كنند ، بلكه گاهى هم جزم بر خلاف پيدا مى كنند ، و گاهى هم انكار و جحود مى كنند و تكذيب ورد مى نمايند.
و ممكن است كه تسليم حق نشدن ، چون نوعا ملازم با شك است ، از اين جهت درمقابل قرار داده شده است . و شايد مراد از شك ، خلاف يقين باشد؛ چنانچه ائمه لغت بر آنتصريح كردند ⁽⁷²³⁾ . و مقصود از خلاف يقين ، : اعم از شك متعارف باشد كهحالت ترديد است .

فصل دوم : در بيان فوائد تسليم :
تسليم يكى از صفات نيكوى مؤمنين است كه به واسطه آن طى مقامات معنويه ومعرف الهيه شود. و كسى كه تسليم پيش حق و اولياء خدا شود ، و درمقابل آنها چون و چرا نكند ، و با قدم آنها سير ملكوتى كند ، زود به مقصد مى رسد. از اينجهت ، بعضى از عرفاء گويند كه مؤمنين از حكماء نزديكتر به مقصد و مقصود هستند؛زيرا كه آنها قدم را جاى پاى پيامبران مى گذارند و حكماء مى خواهند با فكر وعقل خود سير كنند. و البته آن كه تسليم راهنمائى الهى شد از راه مستقيم ـ كهاقرب طرق است ـ به مقصود مى رسد ، و هيچ خطرى از براى او نيست . لكن آن كهبا قدم خود سير كند چه بسا در هلاكت افتد و راه را گم كند.
انسان بايد كوشش كند تا طبيب حاذق پيدا كند. چون طبيبىكامل يافت ، در نسخه هاى او اگر چون و چرا كند و تسليم او نشود و باعقل خود بخواهد خود را علاج كند ، چه بسا كه به هلاكت رسد.
در سير ملكوتى ، بايد انسان كوشش كند تا هادى طريق پيدا كند. و چون هادى پيدا كرد ، بايد تسليم او شود ، و در سير و سلوك دنبال او رود ، و قدم را جاى قدم او گذارد.
و ما چون نبى اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) را هادى طريق يافتيم و او راواصل به تمام معارف مى دانيم بايد در سير ملكوتى تبعيت او كنيم بى چون و چرا.
و اگر بخواهيم فلسفه احكام را با عقل ناقص خود دريابيم ، از جاده مستقيم منحرف مىشويم و به هلاكت دائم مى رسيم ؛ مانند مريضى كه بخواهد از سر نسخه طبيب آگاه شود ، و پس از آن دارو را بخورد ، ناچار چنين مريضى روى سلامت نمى بيند. تا آمده است از سرنسخه آگاهى پيدا كند ، وقت علاج گذشته ، خود را به هلاكت كشانده .
ما مريضان و گمراهان ، بايد نسخه هاى سير ملكوتى و امراض قلبيه خود را ازراهنمايان طريق هدايت و اطباء نفوس و پزشكان ارواح دريافت كنيم ، و بى (به) كاربستن افكار ناقصه و آراء ضعيفه خود ، آنها عمل كنيم تا به مقصد كه رسيدن به سرايرتوحيد است ـ برسيم ؛ بلكه همين تسليم در بارگاه قدس الهى يكى از مصلحاتامراض روحيه است ، و خود نفس را صفائى بسزا دهد ، و نورانيت باطن را روز افزون كند.
در قرآن شريف در سوره نساء آيه 65 فرمايد :
فلا و ربك لا يؤ منون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى انفسهم حرجا مماقصيت و يسلموا تسليما ⁽⁷²⁴⁾
طعم ايمان آن گاه در ذائقه روح انسانى حاصل شود كه در احكام مقرره الهيه انسان تسليمباشد ، بطورى كه در سينه اش نيز تنگى از آنحاصل نشود ، و با روى گشاده و چهره باز از آناستقبال كند.
و در حديث شريف كافى ، از اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ نقل كند كه : از براى ايمان چهار ركن است :توكل بر خدا ، و تفويض امر به سوى خدا ، و رضا به قضاء خدا ، و تسليم براى امر خدا ـ سبحانه و تعالى ـ ⁽⁷²⁵⁾ . و كسى كه داراى اين اركانچهارگانه نباشد ، ايمان ندارد ، و از حقيقت ايمان به خدا بهره بردارى نكرده .

فصل سوم : در بيان آنكه تسليم از جنودعقل و رحمان است و لازمه فطرت مخموره است ، و ضد آن از جنودجهل و لازمه فطرت محجوبه است :
بايد دانست كه انانيت و خودرائى و خودبينى ، بر خلاف فطرت الله است ؛ زيرا كهفطرت مخمور بر خداخواهى و خدابينى است ، و متنفر از غير خدا و تبعيت غير او است ـ چنانچه سابقا بيان آن شده است ـ . ⁽⁷²⁶⁾
و چون فطرت به حالت اصليه خود باشد ، و محتجب به احتجابات طبيعت نشده باشد ، خودسرى و خودرائى در امور نكند ، و صبغه نفسانيه به خرج ندهد ، و به واسطه سلامتفطرت تسليم حق شود ، و مثل قلبش مثل آينه اى گردد كه جانب نورانى آن به طرف حقباشد كه آنچه از عالم غيب وارد بر آن شود بى كم و كاست و بى تصرف ، در آن نقشبندد و تسليم واردات غيبيه چنان شود كه خود را به كلى از دست دهد و اگر اين حالتقلبى به كمال خود رسيد و متمكن در باطن شد ، چه بسا كه حالت محو مطلق براى اوحاصل شود ، و صعق كلى براى او دست دهد.
و گاه شود كه به واسطه عنايات خاصه رحمانيه ، اگر خداى تعالى او رااهل طلب و محبت ديد و بيرون از قدم انانيت و نفسانيت يافت ، با يك جلوه و جذوه او را بهصعق مطلق رساند؛ چنانچه براى موسى كليم رخ داد فلما تجلى ربهللجبل جعله دكا و خر موسى صعقا ⁽⁷²⁷⁾ . پس اگر نقائصى هم در ميانباشد ، به واسطه همين جلوه رحمانى كه از روى عنايت خاص الهىحاصل شده از ميان برخيزد و اين مقام از تسليم ، بالاتر ازتوكل و رضا بقضاء الله است ، چنانچه واضح است .
پس معلوم شد كه تسليم از فطريات مخموره و از جنودعقل و رحمان است ؛ چنانچه ضد آن ، كه شك است به معنى عام ـ كهشامل جحود و تكذيب و انكار هم شود ـ از جنودجهل و بر خلاف فطرت مخموره و به واسطه احتجاب فطرت است به حجابهاى طبيعت وانانيت و خودرائى و خودسرى و خودخواهى كه همه آنها بر خلاف فطرت الهيه است .
و در اينجا مناسب است كه اين اوراق را نورانى كنيم به ذكر يك حديث ازاهل بيت وحى و عصمت :
فى الكافى ، باسناده عن سفيان بن عيينةقال : سالته ـ اى عن الصادق عليه السلام ـ عنقول الله عزوجل : الا من اتى الله بقلب سليم؟ ⁽⁷²⁸⁾ قال : القلب السليم الذى يلقى ربه و ليس فيه احد سواه .قال : و كل قلب فيه شرك او شك ، فهو ساقط. و انما اراد بالزهد فى الدنيا ليفرغقلوبهم للاخرة ⁽⁷²⁹⁾
قلب سليم عبارت از آن قللى است كه در آن غير خدا نباشد ، و از شك و شرك خالصباشد. و اعراض از دنيا ـ كه مورد سفارش بليغ اولياء خدا است ـ براى آناست كه قلوب از دنيا فارغ شوند و مهياى آخرت ـ كه به حقيقت مقام لقاء الله است ـ شوند؛ بلكه تمام شرايع و اديان و تمام احكام و اخلاق و معاملات و بدايات ونهايات و ارتياضات براى تهيه حصول لقاء الله است . و آن مقصد اصلى از همه چيزاست ، و تسليم به حقيقت كامله ، كفيل همه اين معانى تواند بود.
و تمام شرك و شكها از آن پيدا شود كه روح را انسان تسليم ولى مطلق كه حق تعالىاست ، نكرده و اگر روح تسليم شد ، تمام ممالك وجود تسليم شود. پس اعضاء ظاهره وقواى ملكيه نيز تسلى شوند. و تسليم شدن آنها آن است كه از خود و انانيت خود حركت وسكونى نكنند و قبض و بسط آنها در تحت اراده حق تعالى باشد ، و نمونه قربنوافل در او حاصل شود كنت سمعه الذى يسمع به ، و بصره الذى يبصر به... الى آخره . ⁽⁷³⁰⁾
و در مقابل تسليم مطلق ، تزلزل و شك است كه از براى آن مراتبى است كه بعضىمراتب آن را شك جلى و بعضى را شك خفى و اخفى مى گوئيم . پس شك جلى تزلزل در عقايد ظاهره جليه ، است و خفى تزلزل در معارف و اسرار توحيد و تجريد و تفريد است ، و اخفى حالت تلوينو عدم تمكين در مقامات مذكوره است .

مقصد بيست و چهارم : در صبر و ضد آن است كه جزع است
فصلاول : مقصود از صبر و جزع :
از براى صبر ، تعاريفى است كه ما به ذكر بعضى از آنها اكتفا كنيم . محقق عارف خواجهانصارى گويد الصبر حبس النفس على جزع كامن عن الشكوى ⁽⁷³¹⁾ ؛ يعنى صبر عبارت است از خوددارى از شكايات با آنكه در باطنجزع است . پس اظهار نكردن جزع باطنى و شكايت ننمودن از ناگوارها ـ بنابهاين تعريف ـ عبارت از صبر است . و قريب به اين معنى ، حكيم بزرگوار خواجهطوسى ـ قدس سره ـ تعريف فرموده. ⁽⁷³²⁾
پس صبر متقوم به دو امر است : يكى آن كه از آن ناملايم كه بر او وارد مى شود كراهت داشته باشد در باطن . و ديگر آن كه خوددارى كند از اظهار شكايت و جزع .
و شيخ عارف عبدالرزاق كاشانى گفته : مقصود از شكايت ، شكايت به غير حق است . و اما شكايت به خدا منافات با مقام صبر ندارد؛ چنانچه ايوب شكايت به خدا كرد آنجا كه گفت: انى مسنى الشيطان بنصب و عذاب ⁽⁷³³⁾ . با اين وصف ، خداوند درباره او فرمايد : انا وجدناه صابرا نعم العبدانه اواب ⁽⁷³⁴⁾ .انتهى . ⁽⁷³⁵⁾
و ببايد دانست كه صبر ـ به حسب اين مرتبه كه مذكور شد ـ از مقاماتمتوسطين است ؛ زيرا مادامى كه نفس از واردات از جانب حقتعال كراهت دارد ، و در كمون و بطونش از آنها جزع داشته باشد ، مقام معارف و كمالاتشناقص است .
و مقام ارفع از اين مقام مرتبه رضاى به قضاء است كه در واردات بر نفس و بليات ونگوارها خشنودى كند و خوشوقت باشد ، و از جاندل آنچه از جانب محبوب برسد خريدار باشد.
در حديث است كه حضرت باقر العلوم در سن كودكى از جابر بن عبدالله انصارى پرسيدكه : در چه حالى ؟ جابر گفت : در حالى هستم كه مرض را بهتر از صحت مى خواهم ، وفقر را بهتر از غنى مى خواهم . فرمود : اما ما اهل بيت اگر خدا صحت را بدهد ، آن را بهترمى خواهيم ؛ و اگر مرض را بدهد ، آن را بهتر مى خواهيم ؛ و اگر فقر را بدهد ، آن رابهتر ؛ و اگر غنى دهد آن را بهتر مى خواهيم. ⁽⁷³⁶⁾
شايد جابر از جهت آن كه به خود اطمينان نداشته كه درخال صحت و سلامت و غنى و خوشى بتواند قلب خود را نگهدارد بطورى كهاقبال قلبى به دنيا پيدا نكند و ركون به اين قريه ظالمه ننمايد ، از اين جهت چنين گفته؛ ولى مقام ولايت مقامى است كه واردات در تحت سيطره آن واقع مى شود.
اگر تمام ملك جهان را به ولى كامل بدهند يا همه چيز را از او بگيرند ، در قلبش اثرىحاصل نشود ، و هيچ يك از واردات در او تغييرى ندهد.
بالجمله : صبر به اين مرتبه كه ذكر شد ، از مقامات متوسطين است . اين كهكمّل اب اولياء را گاهى به آن موصوف نموده اند يا صبر به مقامات عاليه را منظورداشتند ـ چنانچه پس از اين اشاره به آنشود ⁽⁷³⁷⁾ ، و يا مقصود آن است كه صبر در آلام جسمانيه داشتند كه بهمقتضيات طبايع بشريه موجب تاثر و تالم است .

فصل دوم : در بيان مراتب صبر است :
و آن بسيار است كه مراتب كامله آن را در فصل آتيه ذكر مى كنيم ، ⁽⁷³⁸⁾ و اين جا بعض مراتب آن را كه مطابق حديث نبوى است مذكور مى داريمتا اين فصل به منزله شرح آن حديث باشد
كافى بسنده الى اميرالمؤمنين قال : رسول الله : الصبر ثلاثة : صبر عند المصيبة ؛و صبر على الطاعة ؛ و صبر عن المعصية . فمن صبر على المصيبة حتى يردها بحسنعزائها ، كتب الله له ثلاثمائة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين لسماء الى الارض ، و من صبر على الطاعة ، كتب الله له ستمائة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بينلسماء الى الارض ، و من صبر على الطاعة ، كتب الله له تسعمائة درجة ما بين الدرجة الىالدرجة كما بين تخوم الارض الى العرش ؛ و من صبر على المعصية ، كتب الله له تسعمائةدرجة ما بين الدرجه الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى منتهى العرش ⁽⁷³⁹⁾
از اين حديث شريف سه درجه صبر كه مبادى صبرها است و از امهات صبر متوسطين است ، معلوم مى شود.
اول ، صبر بر بليات و مصيبات است كه انسان در اين گونه واردات خوددارى كند وشكايت و جزع پيش خلق نكند ؛ لكن جزع پيش خالق نقص نيست ، بلكه پيشاهل معرفت عيب است ؛ زيرا كه آن تجلد و تصلب است ، و در مذهب عشق و محبت تجلد عيب بزرگاست ؛ بلكه اظهار عجز و نيازمندى مطلوب است ، چنانچه گفته اند :