مجلسى (ره ) گويد: غرض راوى از نقل داستان حضرت ابراهيم عليه السلام عذر تراشىبراى شك خود بوده باينكه ابراهيم با مرتبه نبوت درباره مردگان در شك بوده و ازخدا چيزى براى برطرف كردن شك خود پرستش كرده ، و آنچه راوى اين حديث سؤال كرده يا معجزه بوده يا دليلى بر امامت ، و بنابراول يا حضرت معجزه اى برايش آشكار كرده و راوى بيان نكرده است ، و يا آنحضرت عليهالسلام مصلحت در آشكار كردن آن نديده . يا مى دانسته كه شك او روى وسواس و عناد استو گرنه حجت بر او تمام شده و حق برايش آشكار گرديده ، و بنابراحتمال دوم نيز هر سه وجه احتمال مى رود و آخرى ظاهرتر است ، و اما عذرى كه براى شكخود آورده است حضرت آن را ابطال كرده است باينكه ابراهيم شك نداشت ... بلكه بجهتازدياد يقين بود و بتعبير ديگر او علم اليقين داشت و طالب عين اليقين بود ولى تو چنانچهخود اعتراف كرده اى شك دارى و خيرى در آن نيست زيرا هر چه خير است در ايمان است و اوبجز با يقين حاصل نگردد.
و در جمله ((انما الشك ما لم ياءت اليقين )) گويد: اين جمله دواحتمال دارد اول اينكه تاءكيد همان جمله سابق باشد كه فرمود: ابراهيم مؤ من بود وحاصل معنى اين است كه او يقين بقدرت خداى تعالى بر زنده كردن مردگان داشت و شكبا يقين اجتماع نكنند، و جواز (در فرمايش آنحضرت ((لم يجز)) ) به معناى امتناع است .
دوم مراد بيقين آن چيزى است كه يقين آورد و شك بعد از آن وسوسه و عناد است (و اين همانوجهى است كه فيض ‍ (ره ) نيز در وافى فرموده است ).
سپس مجلسى (ره ) پس تفسير آيه شريفه ((و ما وجدنا لاكثرهم من عهد...)) گويد: وشايد تاءويل حضرت عليه السلام باين باز گردد كه خداى تعالى از ايشان بواسطهآن عقلى كه بآنها داده پيمان گرفته كه همان را بكار اندازند و يقين كنند، و آن راواگذارند و پس مشاهده معجزات روشن فاسق شدند و از ايمان بيرون رفتند.

2- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِيِّقَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ فِى خُطْبَتِهِ لَا تَرْتَابُوا فَتَشُكُّوا وَ لَا تَشُكُّوافَتَكْفُرُوا اصول كافى جلد 4 صفحه :117 رواية :2 ابواسحاق خراسانى گويد: اءميرالمؤ منين عليه السلام در خطبه اش مى فرمود: ترديد(درباره دين و احكام آن ) بخود راه ندهيد تا بشك افتيد، پس كافر شويد.

توضيح :

مجلسى (ره ) گويد: شايد مقصود ورود در شبهاتى است كه موجب شك گردد، يانارضايتى به قضاى خدا است و متهم هم ساختن خداوند در قضاى اوست ، يا مقصودترديدى است كه ريشه و مبداء شك است .

3- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِىأَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع جَالِساً عَنْ يَسَارِهِ وَزُرَارَةُ عَنْ يَمِينِهِ فَدَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو بَصِيرٍ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِيمَنْ شَكَّفِى اللَّهِ فَقَالَ كَافِرٌ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ قَالَ فَشَكَّ فِى رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ كَافِرٌ قَالَ ثُمَّالْتَفَتَ إِلَى زُرَارَةَ فَقَالَ إِنَّمَا يَكْفُرُ إِذَا جَحَدَ اصول كافى جلد 4 صفحه :117 رواية :3 محمد بن مسلم مى گويد: نزد حضرت صادق عليه السلام در سمت چپ آن حضرت نشستهبودم ، و زراره در سمت راستش بود، پس ابو بصير وارد شد و عرض كرد: يا ابا عبداللهچه فرمائى درباره كسى كه در خدا شك كند؟ فرمود: كافر است اى ابا محمد (ابا محمدكنيه ابوبصير است ) عرض كرد: اگر در پيغمبر شك كند (چطور)؟ فرمود: كافر است ؟(محمد بن مسلم ) گويد: پس حضرت رو به زراره كرد و فرمود: همانا كافر شود درصورتى كه انكار كند.

توضيح :

اين كه حضرت در پايان حديث رو به زراره كرد و فرمود: ((همانا كافر شود درصورتى كه انكار كند)) شايد بخاطر اين بوده كه زراره واسطه ميان ايمان و كفر راقبول نداشته چنان كه مطلب در ضمن حديثى در باب كفر حديث (7) گذشت ، و مقصود امام(عليه السلام ) اين است كه به مجرد شك كافر نشود بلكه شك در صورتى موجب كفراست كه از روى انكار باشد اگر چه در صورت شك مؤ من هم نيست ،

4- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ عَنْ هَارُونَ بْنِخَارِجَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيم انَهُمْ بِظُلْمٍ قَالَ بِشَكٍّ اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :4 ابو بصير گويد: پرسيدم از حضرت صادق (عليه السلام ) از (تفسير) گفتار خداىعزوجل : ((آنانكه ايمان آوردند و ايمانشان را به ستم آلوده نكردند )) (سوره انعام آيه82) فرمود: (مقصود از ستم ) شك است (يعنى ايمانشان را به شك نيالوده اند).

5- الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ بَكْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّالشَّكَّ وَ الْمَعْصِيَةَ فِى النَّارِ لَيْسَا مِنَّا وَ لَا إِلَيْنَا اصول كافى جلد 4 صفحه :118 رواية :5 امام صادق عليه السلام فرمود: شك و نافرمانى در آتشند، نه از ما هستند و نه به سوىما توجه دارند.

شرح :

فيض (ره ) گويد: نظر امام (عليه السلام ) كنايه از شك و نافرمانى است ، زيرااستحقاق آنان كه شك كنند و نافرمانى كنند براى آتش بخاطر شك و نافرمانى است پسمقصود اهل آنهايند.

6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِىعَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ بَعْدَ مَوْلِدِهِ عَلَى الْفِطْرَةِ لَمْ يَفِئْ إِلَى خَيْرٍ أَبَداً اصولكافى جلد 4 صفحه :118 رواية :6 و نيز آن حضرت (عليه السلام ) فرمود: كسى كه بر فطرت توحيد (و از پدر و مادرخداپرست ) بدنيا آيد درباره خدا شك كند هرگز به خير باز نگردد.

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: ظاهر اين حديث اين است كه توبه مرتد فطرىقبول نشود چنانچه مشهور است .

7- عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ إِلَى أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ لَا يَنْفَعُ مَعَ الشَّكِّ وَ الْجُحُودِ عَمَلٌ اصولكافى جلد 4 صفحه :118 رواية :7 حضرت باقر (عليه السلام ) فرمود: با شك و انكار هيچ عملى سود ندارد.

8- وَ فِى وَصِيَّةِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَنْ شَكَّ أَوْ ظَنَّ وَ أَقَامَ عَلَىأَحَدِهِمَا أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ هِيَ الْحُجَّةُ الْوَاضِحَةُ اصول كافى جلد 4 صفحه :119 رواية :8 در وصيت مفضل است كه گويد: شنيدم حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود: هر كه شككند و يا گمان برد و بر يكى از آن دو به ايستد خداوند عملش را هدر كند، بدرستيكهحجت خدا همان حجت روشن است .

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: يعنى حجت خدا در اصول دين واضح است و يقين آورد پس شك و گمانموجب عذر انسانى نيست و از كوتاهى او در تحصيل يقين خبر دهد، سپس گويد: بدانكه ايناخبار دلالت كند كه علم يقينى در ايمان معتبر است ، و اين كه شخص شاك و بلكه آنكهگمان دارد در عقايد ايمانيه ، كافر است تا آنكه گويد: و آخر چيزى كه مى توان دربارهاين اخبار گفت : همان است كه اين در خصوصاصول دين است و قسمتى از بحث مربوط به آن دراول اين كتاب (مرآة العقول ) گذشت .

9- عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَقُلْتُ إِنَّا لَنَرَى الرَّجُلَ لَهُ عِبَادَةٌ وَ اجْتِهَادٌ وَ خُشُوعٌ وَ لَا يَقُولُ بِالْحَقِّ فَهَلْ يَنْفَعُهُ ذَلِكَشَيْئاً فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ الْبَيْتِ مَثَلُ أَهْلِ بَيْتٍ كَانُوا فِى بَنِى إِسْرَائِيلَكَانَ لَا يَجْتَهِدُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً إِلَّا دَعَا فَأُجِيبَ وَ إِنَّ رَجُلًا مِنْهُمُ اجْتَهَدَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةًثُمَّ دَعَا فَلَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ فَأَتَى عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ ع يَشْكُوا إِلَيْهِ مَا هُوَ فِيهِ وَ يَسْأَلُهُالدُّعَاءَ قَالَ فَتَطَهَّرَ عِيسَى وَ صَلَّى ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يَاعِيسَى إِنَّ عَبْدِى أَتَانِى مِنْ غَيْرِ الْبَابِ الَّذِى أُوتَى مِنْهُ إِنَّهُ دَعَانِى وَ فِى قَلْبِهِ شَكٌّ مِنْكَفَلَوْ دَعَانِى حَتَّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ وَ تَنْتَثِرَ أَنَامِلُهُ مَا اسْتَجَبْتُ لَهُ قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَيْهِعِيسَى ع فَقَالَ تَدْعُو رَبَّكَ وَ أَنْتَ فِى شَكٍّ مِنْ نَبِيِّهِ فَقَالَ يَا رُوحَ اللَّهِ وَ كَلِمَتَهُ قَدْكَانَ وَ اللَّهِ مَا قُلْتَ فَادْعُ اللَّهَ لِى أَنْ يَذْهَبَ بِهِ عَنِّى قَالَ فَدَعَا لَهُ عِيسَى ع فَتَابَ اللَّهُعَلَيْهِ وَ قَبِلَ مِنْهُ وَ صَارَ فِى حَدِّ أَهْلِ بَيْتِهِ اصول كافى جلد 4 صفحه :119 رواية : 9 محمد بن مسلم از يكى از دو امام باقر يا صادق (عليه السلام ) حديث كند كه بوى عرضكردم : ما مى بينيم مردى را كه داراى عبادت و كوشش و خشوع در دين است ولى معتقد بحق(يعنى امامت شما) نيست ، آيا اين اعمال باو سودى بخشد؟ فرمود: اى ابا محمد جز اين نيستكه مثل (ما) اهل بيت و (و مردم )، مثل آن خاندانى هستند كه در بنىاسرائيل بودند، و هيچ يك از آنها نبودند، و هيچ يك از آنها نبود كهچهل شب كوشش كند (و رياضت كشد) جز اينكه (پس ازچهل شب ) دعا ميكرد و دعايش اجابت ميشد، (ولى وقتى ) يكى از آنهاچهل شب كوشش كرد سپس ‍ دعا، و دعايش باجابت نرسيد، پس نزد عيسى بن مريم (عليهالسلام ) تطهير كرده و نماز خواند سپس بدرگاه خداىعزوجل دعا كرد، خداى عزوجل باو وحى كرد اى عيسى اين بنده من نزد من آمد اما بغير ازآندريكه بايد بيايد، او مرا خواند ولى در دلش نسبت بتو شك داشت ، پس (با اينحال ) اگر (آنقدر) مرا بخواند كه گردنش ببرد و انگشتانش بريزد دعايش را اءجابتنكنم ، پس حضرت عيسى (عليه السلام ) بآن مرد رو كرده فرمود: تو پروردگارت رامى خوانى و نسبت به پيغمبرش شك دارى ؟ عرض كرد: يا روح الله بخدا سوگند آنچهگفتى همانطور بود (و من درباره تو شك دارم ) اكنون از خدا بخواه كه اين شك را ازدل من ببرد، (حضرت صادق عليه السلام ) فرمود: كه عيسى براى او دعا كرد و خداتوبه آن مرد را پذيرفت و قبول كرد و او بمانند خاندان خود گرديد.

شرح :

مجلسى (ره ) گويد: ((مقصود از اهل بيت اصحاب آنهايند با دوستان واقعى آنننهايند((پايان ))ولى ممكن است مقصود خود اهل بيت ع باشند چنانچه ترجمه شد و وجهحمل مجلسى مرحوم بر آنچه فرموده است سياق لفظى عبارت است ولى وجود قرينه ما رااز اين عمل بى نياز كند، فيض عليه الرحمة گويد: حضرت در اين حديثاهل بيت پيغمبر (ص ) و امت او را به عيسى (عليه السلام ) و امتشمثل زده در اين كه آنها كه درباره اهل بيت (عليه السلام ) شك داشته باشند دعايشانمستجاب نشود و عبادتشان قبول درگاه واقع نگردد، و در حديث اشاره به اين كه شكدرباره آنها چون شك درباره پيغمبر است زيرا عيسى (عليه السلام ) پيغمبر بود.

اصول كافي ثقةالاسلام كليني جلد چهارم